Оыз мемлекеті этносаяси тарихы,шаруашылыы,мдениеті.
Оыз мемлекеті (Х-ХІ .). арл аанатыны солтстік-батыс жаында, Сырдарияны орта жне тменгі бойында, оан жаласып жатан Батыс азастан далаларында ІХ-Х асырларда Оыз тайпаларыны ежелгі феодалды мемлекеті алыптасты. йгілі М.ашариді сздігі “Диуани-лат-ат-трік” бойынша Отстік азастанны жерінде, сіресе Ыстыкл мен Шуды орта бойында ырыз, ыпша, оыз, иама, чігіл, имек сияты трік тілдес тайпаларды атар мір сргендігі белгілі. Осыан араанда оыздарды алашы отаны Жетісу боландыына кмн жо. Алайда ІІІ . екінші жартысынан бастап арл тайпаларыны кшеюіне байланысты оыздар Сырдарияны орта жне тменгі бойына ауа бастаан. Сйтіп ІХ . аяында осы аймата оыз тайпаларыны бірлескен одаыны нтижесінде партиархалды-феодалды мемлекет рылады. М. ашари оыз еліні 22, кейбір деректерде 24 тайпаа блінгенін жазады.
Х асырда Оыз мемлекетіні астанасы – Янгикент немесе «Жаа гузия» деп аталатын аласы болан.Оыз мемлекеті зіні саяси жне леуметтік рылысы жаынан кне феодалды мемлекет болды. “Жабу” атаы бар жоары билеуші Оыз мемлекетіні басшысы болып саналды. Оыз жабыларыны орынбасарларын кл-еркін деп атаан. Жабы мемлекетінде оыз скерлеріні бас олбасшысы “сюбашы” деп аталды. Х . аяы мен ХІ . бас кезінде Оыз жабысыны мемлекетінде алым-салыты тиянаты трде жинап отыру жйесі алыптасан, бл жадай мемлекетте траты басару аппаратыны рыландыын крсетеді.
Х . аяында орыс деректерінде оыздарды 965 ж. Киев князі Святославпен одатасып хазарларды жне князь Владимир 985 ж. оыздарымен келісе отырып, Еділ, Кама бойындаы бларларды таландааны туралы айтылады. Оыздарды жер шін жргізген рыстарыны кп жадайда стті болуы, оларды саяси беделін де ктере тскен. Алайда, за жылдара созылан соыс, халытан кп млшерде алынан алым-салы оыз тайпаларыны р жерде бас ктерген наразылытарын туызады. Осы кезде Жент аласыны маына келіп оныстанан селжтар ксемі Жент аласындаы оыз билеушілеріне арсы ктерілісті бастап, аланы басып алады. Деректерге араанда селжтар кп замай аланы тастап шыан. Осы кезде ел басына лиханны мрагері Шахмлік келіп, мемлекет едуір кшейіп, 1041 жылы Хорезмді жаулап алады. Біра Шахмлік кп замай оыздара арсы айта ктерілген селжтарды олынан Хорезм тбінде аза болады. Селжтармен жргізілген кп жылы соыстар оыз мемлекетін атты лсіретті. Сйтіп, ХІ . екінші жартысында кшейе бастаан ыпшатар оыздарды Сырдария, Арал бойынан біржола ыыстырады. Оыздарды бір блігі Европаны Шыысына, Кіші Азияа арай жылжыса, кейбір бліктері арахан улетіні арамаында алды, біраз блігі Хорасан селжтарыны ол астына кірсе, аландары ыпшатарды рамында алып, олармен сіісіп кетті. Оыз тайпалары аза, ырыз, татар, башрт, трікмен, збек, араалпа халытарын алыптастырушы тріктерді бірі болды.
12) арахан мемлекеті (942-1210 жж.). арахан мемлекетіні рылуы.X асырды орта кезінде Жетісу аумаында жне Шыыс Тркістанны (ашарды) бір блігінде леуметтік рылымы біршама дамыан арахан мемлекеті пайда болды. Орталыа – Баласан аласы. арахан мемлекеті тарихыны бастапы кезеі жнінде сенімді малматтар деректемелерде саталмаан, ал алашы арахандар туралы гімелер жартылай аыз сипатында болып келеді.Жазба деректерге араанда, арахан мемлекетіні рылып, оны дамуыны алашы кезені саяси тарихында, арл тайпалар бірлестігіні орны ерекше болан. Мселен: араханид мемлекетіні негізін алаушы Сат Бограхан (915-955 жж.), арл ааны Білге ыдырханны немересі. Сат Бограхан Таразды билеуші Олшаа арсы шыып, оны таландайды, сйтіп Тараз бен ашарды баындырады; 942 жылы ол Баласанда билеушісін латып, зін жоары аан деп жариялайды. Жаа билік иелеріні басшысы зін «ара аан » немесе «ара хан» деп атады. Осыдан келіп тарихта бл улет арахандытар улеті деп аталды. Шынына келгенде, арахан мемлекетіні тарихы осы уаыттан басталды.Сат лгеннен со билік оны баласы Мсаа кшті, ол 960 жылы аанатты мемлекеттік діні ислам деп жариялады. Оны астана аласы-ашар болды. Сатты екінші баласы Слеймен–ілек Баласанды иеленді. Мса лген со жоары аан атаы оны баласы ли Арслан-хана кшті. Оны екінші жеріні орталыы ашар болды, сонымен атар ол Тараз бен Баласанны да билеушісі болып есептелді.арахан мемлекетіні саяси тарихы ол мір срген алашы ондаан жылды зінде-а негізінен екі улетті ли Арслан-хан мен Хасан Бора-ханны рпатары арасындаы зара ырысан креске толы болды. Мемлекетті этникалы рамы: шігіл, яма, арл, оыз, алы сияты т.б трік тілдес тайпалардан тран. Шігіл жне Яма тайпалары негізгі роль атаран. кімет басындаы билеушілер алма-кезек осылардан тран.
кімет ймы-мемлекеттік урылым.Жоары кімет билігі хаанны (ханны) олында болды. Ол мрагерлікке алып отыран. стем тап кілдеріне ханны рпатары тегіндер, ілек (ел) хандар, бектер, нкерлер жатан. Билік лестік жерлер арылы жргізілген. лестік жерлер ірі жене кіші болып блінген. Хаанны сарай маындаы ызметкерлерінен ралан траты йымы болды. Хана е жаын адамдарды бірі узір болды, ол рі кмекші , рі кеесші болып саналады. араханидтер кезіндегі узірлер, арл ааныны «кл-еркіндеріне» сас . Махмд ашариді жазуына араанда, «кл-еркінні» мні кл-кесір, ша-теіз, аыл-ой деген маынаны білдірген. Шындыында, азаша узір сзі аыл-ойды кені..Хаанны мемлекеттік саяси-кімшілік іс жргізетін жері-орда деп аталан. Онда сарай ызметкерлері тран. Олар: хаанны узірлері, нкерлері, орынбасарлары, азынашылары, елшілері, хат жргізушілері, аспапшылары жне т.б жеіл-желпі жмыс істейтіндер.
араан мемлекетіндегі оамды рылыс басару тртібі, жер иеленуді трлері, алым-салы алуды жйесі, леуметтік тесіздік, анауды трлері туралы сз еткенде, орта Азиядаы мемлекеттердегі оамды рылысты сері боландыын ескерген жн. Мселен, отырышы-егіншілік округтерде негізінен саманилер тсында олданылан рылымда саталды. Мнда брынысынша оныс жне ала басшылары (мехталар, кімдер, раистер) болды. Сонымен бірге ілік-хандар тсында, сахиб-барида (мліметшілік ызметтерде оса атаратын почта бастытары), мстауфалар (финанс –салы ведомствосыны чиновнигі мен бастыы) жне т.б. да лауазымдар саталды.
Ттас аланда арахан мемлекетіні мемлекеттік-кімшілік жйесі феодалды негізде орныты. Ол отырышы жне кшпелі халы барасын анап, баынышта стау масаттарына ызмет етті.
13) ыпша хандыы (XI басы-1219 ж.). ыпша жне оларды оныстануы.«ыпша» атауы е бірінші рет 760 жылы ежелгі трікті руникалы ескерткіштерінде аталады. Мсылман деректерінде ыпшатар тыш рет араб географы Ибн Хордабекті (IX .) жылнамалы жинаында шырасады.656 жылы Батыс трік аанаты лааннан кейін Алтай тауыны Солтстік жаы мен Ертіс ірін жайлаан ыпшатарды едуір мол топтары кимектерді басшылыы мен тайпалар одаыны зегін райды. Алайда негізгі ыпша тайпаларыны зін-зі билеуге мтылан талабы VIII асырды соында оларды кимек мемлекетіні рамынан блініп, батыса арай кшуіне апарып соады. Біра ыпшатар тбірлі туелсіздікке жете алмайды, олар VIII-X . кимек мемлекетіні рамында болып, ыпшатар тарихы кимектер тарихымен оса рледі.XI асырды басында Кимек аанаты тарханнан кейін, кимек, ыпша жне уман тайпаларыны брын жайлаан жерлерінде скери саяси жетекшілік ыпша хандарыны олына кшеді. ыпшаты кімет басына келген асйектер улеті отстік жне батыс баыттарында белсенді имыл-рекеттерге кірісіп, Орта Азия жне Отстік Шыыс Европа мемлекеттерімен тікелей байланыс жасауа кіріседі.ыпша этникасыны аза территориясында рылуы аса за процесс болан, ол ш кезеге блінді:
1.VII-VIII . Kимек аанатыны рамындаы ыпшатар;
2.VIII-IX . Алтай тауларынан батыстаы Еділ зеніне дейінгі террторияа оныстанып, саяси стемдік алан ыпшатар;
3.XI-XIII . Шыыс лыстаы айбынды ыпшатар.XI . екінші жартысынан бастап ыпшатарды этникалы рамына енген негізгі тайпалар: иматар, баяндурлар, баяуттар, алылар, ран тайпалары. бу-л-азизді хабары бойынша Ысты кл мен Талас жаалауына оныстанан алылар да кірген.
Рашид-ад-Динні жазуына араанда, ыпша оамында ран тайпасыны беделі ерекше болан. Оан себеп Хорезм шахы Мхаммед II шешесі Туркан-Хатун осы ран тайпасынан болан. Моол шапыншылыыны арсаында ыпшатармен Хорезм шахыны арасындаы жасы атынас болан трізді. оныстануы.
XI . орта кезінде ыпшатар азіргі азастанны шыысындаы Алтай мен Ертістен бастап, Отстігіндегі Балаш клінен теріскейдегі Отстік Батыс Сібірді орманды дала аймаына дейінгі ке территориясына тарап, емін-еркін оныстанды.ыпша хандары з мемлекетіні шекарасын кеейте отырып, Отстікте Тараз аласыны маына дейін жетеді, сйтіп арахандармен шектесіп жатан жерден анжек Сегір бекінісін салады.ыпша тайпаларыны этникалы территориясы здеріні этникалы-саяси бірлестігі шебіні трысынан араанда, негізгінен траты болан, тек Отстік-батыс шекарада XII . 30-жылдарынан бастап Хорезм шахтар мемлекеті тым белсенді саясатты жргізуге кшеді.
ыпшактарды огамды урылымы.ыпша оамы леуметтік жне жіктік жаынан те болмаан. Мліктік тесіздікті негізі- мала жеке меншік болып табылады. Негізгі байлы жылыны саны болан. Жазба деректер хабарына сйенсек, ыпшатар еліндегі кптеген кісілерді бірнеше мынан жылысы болан, ал кейбіреулеріні жылысыны саны 10 мыа жеткен жне одан да кп болан. Ибн Батутаны (араб тарихишсы) хабарына араанда, жеке меншікті бзан адам атал жазаланан, кдуілгі хты (трелік айту) нормасы олар айыпталуа тиіс деп есептелген. Мселен: егер біреуді атын рласа, атты айтарумен бірге 9 ат айып беруге тиісті болан.Тменгі топа малы аз шаруалар жатса, ал ола тскен ттындар л ретіде пайдаланылды, ешандай ы болмаан. Ондайлар Орта Азия, Шыыс елдеріне лдыа сатылып отыран. Шежіреде ыпша мемлекетінде арапайым адамдарды «ерлер» деп атаан. Олар за жзінде ерікті боланымен іс жзінде стем тап кілдеріне туелді болан. «Ерлерден» хан есебінде жасатар рылды. Махмд ашариді жазуы бойынша малы жо кедейлер жататар деп аталып, кп жадайда олар ханны немесе стем тап кілдеріні туелдігіне тскен.
Сйтіп, ыпша хандыы алыптасан ерте феодалды мемлекет болды, ол кнетрік мемелекетіні дстрін дамытып, жаластырды.