Азастандаы ислам
азастанны тарихы мен мдениеті жздеген жылдар бойы исламмен байланысты. Орталы Азия аймаына мсылманды идеяларыны келуі VII-VIII асырлардан басталады. Бірінші араб миссионерлері сонау VII асырдан бастап аймаымыза келе бастаан. Ислам жеісіні соы VIII асырда болды. 751 жылы Таразды жанындаы Атлах аласында араб армиясы ытай скерлерін жеіп, ытай скерлері Жетісуді тастап ашан. Осы жеістен кейін бкіл Орталы Азияда исламны бекуі мен мсылман мдениетіні кшеюі басталды.азіргі азастан аумаында исламны дамуы бірнеше жз жылдара дейін созылды. Жаа дін бірінші отстік аудандарда дамыды. Х асырда ислам Жетісу мен Сырдария ірлерінде ке тарады. Алдымен Х асырда мсылмандыты абылдаан арахандытар улетінен Саты, ал оны баласы Бора хан Харун Мса 960 жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялады.Айматы исламдануы баса да діндерді болуына арамастан бейбіт масатта жрді. лы Жібек жолы кптеген дін йретушілерді даты жолы болды, олара христиандыты, буддизмді, зороастризмді жатызуа болады. Алаптаы тркі жртшылыына ке тараан тегірлікті де айтуа болады. Жртшылы арасында исламны таралуы ешандай анаушылысыз-а таратылып жатты.
Ислам мдениетті дамуына елеулі ыпалын тигізді. Бл дінге бейімделу Таяу жне Орта Шыыс елдерімен рухани, ылыми, мдени байланысуа септігін тигізді. ртрлі лт кілдеріні арым-атынасы білім мен нер саласыны ркендеп, мсылмандыты Ренессанс дуіріне негіз салды. Жалпы, IХ-ХII асырлардаы араб-ислам леміндегі мдениетті дамуын осылай атайды
18 )лы Жібек жолыVI-XII асырда Орта Азия мен азастанда алалар тез сті. Олар сауда мен олнерді, дін мен мдениетті тірегіне айналды. Батыс Тркістан жерінде Суяб, лан, Мерке, Тараз, Отырар, Испиджаб сияты алалар бой ктерді. Оларды ктерілуі тапты оамны шыуыны айын крінісі еді.
Орта асырда азастан зіні алалары арылы лемдік арым-атынастан тысары алмай, Еуропа жне Азия елдерімен Жібек жолы арылы сауда жасасып, байланысын зген жо. Бл кезде азастанны отстігінде басты жне ірі алаларды бірі-Испиджаб(азіргі Сайрам) болды. Оны толы сипаттамсын л-Макдиси берген. «Испиджаб ірі ала,-деп жазды ол.Оны рабады(кзеті) мен тратын мединасы бар. Онда тбесі жо базарлар, мата базары мен лкен мешіт бар. Оны 4 апасы: Нуджакет апасы, Фархан апасы,Шахраны апасы, Бара апасы р апаны жанында рабады бар».
VI-XII асырларда тікелей орталыы ретінде млім болан Испиджабта тауарларды кптеген трлері ндіріліп, осы жерден баса жатара мата, ару-жара, мыс пен темір кетіліп трды. Аын суы мол, аашы кп жне тамаша башалары бар е глденіп, кркейген кенттерді бірі болан Испиджаб аласыны азылып, зерттеліп осы уаыта дейін сыры ашылан жо. Біра оны андай рлі боланы туралы жазба деректер аз емес. азастанны Сырдарияны орта бойына орналасан ірі алаларыны бірі-Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар аласы Фараб, одан брын Тарбан деп те аталан. ІХ асырды бас кезінде арабтар Фадл-Ибн Сахлды басаруымен Отырар аймаын басып алуа тырысты. Ол шекаралы скеріні бастыын лтірді жне арл жабуыны лдарын ола тсірді деп хабарлайды деректемелер.VII-VIII асырларда Отырар шахристаны мнаралары бар дуалдармен оршалан. Бл дуалдар айта салынан трінде IX-X асырлара дейін саталан
19) Моолдарды азастан территориясын жаулап алуы . лыстарды рылуыШыныс-хан олыны негізгі жорытарыны бірі азастан мен Орта Азия жеріне жасаан жорыы болды, бл жоры олара Шыыс Европа мен алдыы Азияа жол ашты. Шыыс-хан азастан мен Орта Азияа жасаан жорыына зор мн беріп, оан за рі мият зірленді. 1211 жылы Жетісуда Шыыс-ханны олбасшыларыны бірі былай бастаан отрядтары пайда болды. арл міршісі Арслан-хан, орталыы Алмалыта болан туелсіз иелік ран Бзар-хан да зін Шыыс-ханны вассалдарымыз деп таныды. Моолдарды батыса арай жылжуы 1218 жылы айта басталды. з басыны жеке жауы найманны ханы Кшлікті таландап, бай алалары бар Жетісуды зіне арату шін оан Жебе ноян бастаан скер тобын жіберді. Жетісуді Шыыс-хан аса кп арсылысыз – а басып алды. Моолдара арсы труа жарамай ашып кеткен Кшлік-ханны жігерсіздігіне, оны діни далауларына, салыпен зар илеткен зорлы – зомбылыына ыза болан найманны феодалдары Шыыс-хана мойынсынатынын білдіріп, з скерлерімен оны ызметіне кірді, ал Кшілікті моолдар Бадахшанда Шыыс тркістандаы Сарыклде уып жетіп, басы алынды.Шыыс Тркістан мен Жетісуды басып аланнан кейін мо олдара Отстік азастан мен Орта Азияа жол ашылды. азастана басып кіруге «Отырар опаты» деп аталатын жадай себеп болды. 1218 жылы Шыыс-хан Орта Азияа Омар -ожа Отрари, Жамал Мараи жне баса саудагерлер басаран сауда круенін жіберді, 450 адамы бар 500 тйелік сауда керуені 1218 жылы жаз айында Отырар аласына келіп жетеді. Отырар міршісі айыр-хан Иналшы саудагерлерді жансыз тышылар деп кдіктеніп, оларды ырып тастауа бйырып, керуенді тонап алды. Шыыс-хан айыр-ханды олыма бер деп талап етті, біра Хорезмшах II Мухаммед бл талапты орындамааны былай трсын, сонымен бірге Шыыс-хан жіберген жазысыз елшілерді лтіруге мір етеді. Осыны зі Шыыс-ханны Хорезмге арсы соыс ашуына себеп болды, алайда бл соысты себептері оны бкіл жаулап алу соыстарыны негізіне алан себептер болатын.1219 жылы ыркйекте 150 мыа жуы Шыыс-ханны алы олы Ертістен Сырдарияа арай аптайды. Шаатай мен гідей бастаан тмендер Отырарды оршауа алады. Жошы бастаан скерлер Сырдарияны тменгі аысындаы алаларды алуа аттанады. шінші блік Сырдарияныжоары аысындаы алалар мен ыста – кенттерді алуа, ал Шыыс-хан зі кіші баласы Тлей мен Бхараа арай бет ады. Отырар аласы алты ай бойы берілмей арсыласады. Тек Хорезмшах II Мхаммед кмекке жіберген араджа – Хаджибті Суфи хан апасын ашып шыып, з отрядымен моолдара берілгенде ана моолдар осы апа арылы алаа лап ойды. араджа – Хаджиб лтірілді. Алайда, моолдара аланы алу шін таы бір ай уаыт керек болды. амалды ораушылар тегіс ырыланнан кейін барып, ала 1220 жылы апанда алынды. айыр-хан ола тсіп, Шыыс-ханны алдында келген жерде атал жазаланып лтірілді. Сйтіп, Отырар амалын жермен – жексен етіп, Шаатай мен гідей бастаан моол отрядтары Шыыс-хана келіп осылды. Бл кезде Шыыс-хан Бара мен Самаранд арасындаы жолда болатын.
Моолдар жаулап алуыны зардаптары.Шыыс-хан скерлеріні басыншылыы жаулап алан елдер шін зіні зардабы жаынан е ауыр апат болды, ол кптеген халытарды экономикалы жне мдени прогресін, оларды саяси леуметтік, этникалы дамуын за уаыт тоыратты. Орасан зор регионны экономикасы лдырап кетті.
Моолдарды жаулап алуы салдарынан ндіргіш кштер таландалып, адамдар жаппай ырылды, ркендеп тран алалар жер бетінен айып болып, материалды жне мдени азыналар жойылып кетті, ондаан мы тамаша шеберлер мен олнершілер лдыа айналды. Жаулап алан елдерде індеттер таралып, жаппай жошылы басталды. Араб тарихшысы Ибн л – Асыр моолдарды жаулап алуы туралы «бл кн мен тн болып крмеген, жаратыланны брін жайлаан Орасан кесапат болды... жылнамаларда бл секілді апатты боланы айтылмаан,» - деп жазды.
20) Алтын Орда (1236 – 1242 жж.). Жеті жылды жорытан орналан кейін Батый орталыы тменгі Еділде орналасан 1242 жылы (1243 ж.) тарихи дебиетте Алтын Орда деген ата ие болан зор мемлекет рды. Алтын Орданы астанасы Сарай – Бату (азіргі Астрахань маында) болды, кейінірек астанасы Сарай – Беркеге кшірілді.«Алтын Орда» ымы біртекті емес бір жадайда Алтын Орда деп Батый мен оны Мирасоры Беркені жеке иелігіндегі жерлерді, яни Еділ бойы мен Солтстік Кавказды айтан, ал енді бір орайда тгелдей Жошы лысы айтылады.Батый (1227 – 1255-56 жж.) зор беделге ие болды жне моол империясын зіні олдауымен таа отыран лы хан Мкемен (1251-1259 жж.) бірге биледі. Алайда Батый да, оны мирасорлары да Алтын Орданы таында бірттас мемлекетті басарушылар болмады. Жошы лысы лестерге оны кптеген лдарына ыдырады.Батый хан Шыыс Европаа жасаан жеті жылды (1236-1242 жж.) жорыынан кейін Арал теізіні Шыыс Солтстігі жаындаы жерлерді аасы Орда – Еженге берді. Бл А Орда деп аталды. Арал теізіні солтстігіндегі жерлерді інісі Шайбана берді, ол Кк Орда деп аталды. Шайбана арасты трт ру ел: осшы, найман, бйрат, арлы тайпалары еді («л-Омари «Алтын Орда тарихына атысты материалдар жинаы», 1т., 235 бет.)Алтын Орда халы этникалы жаынан біркелкі болан жо. Отырышы айматарда Еділ бларлары, ала ыпшатары, орыстар, армяндар, гректер, ежелгі хазарлар мен алан рпатары, хорезмдіктер трды. Далалы ірді негізінен мал шаруашылыымен айналысан тркі тілдес ыпша, алы, найман, оырат, керей, т.б. тайпалар мекендеді. Дешті – ыпша тірегі мен Еділ бойында оыс аударан моолдар аз болан жо. Олар жергілікті тркі тілдес халытармен сіісіп кетті.Алтын Орда зін билеген хандары: Батый 1242 – 1256 (1259) жж., Берке 1257-1266 жж., Мке-Темір 1266-1280 жж., Туда Мке 1280-1287 жж., Тле Ба 1287-1291 жж., Тоты 1291-1312 жж., збек 1312-1342 жж., Жнібек 1342-1357 жж. тсында уатты кемеліне келіп, билігі мейлінше кшейе тсті. Егер Жошы мен Батый моолдара лы хана белгілі бір дрежеде баынышты болса, Беркеден бастаан Алтын Орда хандары здерін туелсіз деп есептеді.Берке хан тсында Алтын Ордаа ене бастаан ислам діні кейін збек хан тсында стем дінге айналды.Алтын Орда хандыы феодалды мемлекет болды, ол берік мемлекеттік бірлестік болмады. Оны халы ала-ла, леуметтік жне мдени даму дрежесі ркелкі, экономикалы негізі лсіз еді. Феодалды атынастар дамыан сайын ішкі –сырты атынастар асына тсті. 1342-1357 жылдары Алтын Орданы билеген Жнібек хан лгеннен со, Шыыс тымынан тараан билеуші топтар арасында хан таына таласан феодалды ырыс ріс алып, бір кезде кшейіп дуірлеген Алтын Орда мемлекетін млдем лсіретті. Оны стіне Алтын Орда стемдігі астында езілген алы бара мен туелді халытарды азатты кресі етек алады.
орытып айтанда, езілген халытарды моолдара арсы здіксіз кресі, Алтын Ордаа араан елдерді ішкі экономикалы байланысыны болмауы, оларды арасындаы айшылытар мен феодалды тартыстар, хан таына таласан крестер, сырты соыстар салдарынан, Алтын Орда мемлекеті бірте–бірте ыдырап, аырында лады.
1235 жылы Моол империясыны астанасы араорымда болан рылтайды Батыса (Еуропаа) шапыншылы жоры жасау йарылды. Бл жоры 1236 жылы басталады. Шыыс ханны немересі, Жошы ханны баласы Батый басаран скер Еділ мен Жайытан тіп, Орыс, Украина жерлерін баындырып, Шыыс Еуропа елдерін таландап, Адриат теізіне дейін жетеді. Осыдан кейін Еділ бойында Батый Алтын Орда мемлекетін рады. Алтын Ордаа Ертістен Днестірге дейінгі жерлер кіреді. Орыс княздары Алтын Орда билігін мойындайды. Алтын Орданы астанасы Сарай-Бату, ал кейінірек Сарай-Берке аласы болады. оамды-саяси жадайы. Алтын Орда скери мемлекет болды. лан-айыр лкеде орналасан мемлекет халыны басым блігі тркі тілдес ыпшатар болды. Мемлекетті басты саяси-мдени тілі ыпша тілі болды. рылтай мемлекетті негізгі йымы болып саналды. Алтын Орда скерлері о ол, сол ол деп екі аната блінді. Мемлекет басындаы нояндар мен бектерді, басатар мен тамашыларды олында билік кп болды. Кшпелі мал шаруашылыы мен отырышы егін шаруашылыы Алтын Орда халытарыны басты шаруашылыы болды. Алтын Орда халытары — мсылмандар. Алтын Орда мемлекетіні алашыда кне йыр жазуы негізгі жазу болып алыптасса, кейіннен ислам діні ыпалыны кшеюіне байланысты араб жазуы да атар олданылады. Алтын Орда дуірі ортаасырлы трік дебиетіні дамыан кезеі болды. Бл кезедегі деби шыармалар: 1233 жылы «исса Жсіп» (ли), 1303 жылы «Кодекс-Куманикус», 1303 жылы «ыпша тілі сздігі», 1359 жылы «Махаббатнама» (Ахмет Хорезми дастаны), 1391 жылы «Глстан бит-трки» (ыпша аыны Сараи), 1409 жылы «Жсіп-Зылиа» (Дрбек аын). Осы дуірде «ыры батыр» жыры дниеге келеді. Бл туындыда ыры ыпша батырларыны ерлігі туралы баяндалады.
Алтын Орданы ыдырауы. Ыдырау себептері:Этникалы рамы р трлі халытар бір мемлекетте тра алмады; Шаруашылыыны ркендеуі нашар болды; Билік шін талас кшейді; Езілген халыты азатты кресі кшейді. Алтын Орданы туелсіз иеліктерге блінген кезі – XIV асырды екінші жартысы. А Орда, Хорезм, Еділ бларлары т. б. Дербес мемлекеттер пайда болды. Бларды барлыы брын Алтын Орданы рамында, кейіннен Алтын Орданы азастанды блігінде А Орда, Моолстан, білайыр хандыы, Ноай Ордасы сияты мемлекеттер билік жргізген. Алтын Орда кп лтты мемлекет. Оны рамына бір-бірінен коамды-экономикалык даму дегейі жаынан айырмашылыы бар, зіндік мдениеті мен салт-дстрлері саталан кптеген лттар мен халытар кірді. Кшпелілер негізінен тркі халытары — ен кбі кыпшактар, сондай-а алылар, наймандар жне т. б. болды. Отырыкшылардан бларлар, мордвалар, орыстар, черкестер, хорезмдіктер, т. б. кірді. Мнда монголдар азшылык болды. XIII . аяы мен XIV асырда монолдар толыымен тркілсніп, Алтын Орданын халы «татарлар» деген атау алды.