XIII асырды ортасында Моолстан мен А Орда мемлекеті
А орда
Шыыс Дешті ыпша жерінде 13 – 15 басында А Орда мемлекеті мір срді. Алашыда мемлекет Алтын Орданы рамында болды. А Орданы негізін алаушы Орда Ежен (Жошы ханны лкен баласы). 14 2 жартысында Алтын Орда билігі лсіреп, А Орда кшейіп, дамуды е жоары сатысына жетті. А Орданы территориясы: Сырдария алабы, Арал теізіні солт. шыысынан Есіл, Сарысу зендеріне дейінгі жерлер. Ірі алалары: Сыана, Йассы, Сауран, Жаркент. Астанасы Сыана. Халы збек аза. Алашы ханы: Сасы Ба ( 1309- 1315). Мрагері Ерзен хан. 1315 – 1320 жж ала сіп, олнер ркендеді, сауда дамыды, лыстарды шекараларын белгілеп, басаруа з слтандарын ойды, ислам дінін ныайтып, мешіт медреселер ашты. А Орданы Алтын Ордадан ошаулануы XIV. Екінші ширегінде Ерзен мен Мбркожа тсында басталды.
Мбркожа хан (1320-1344) Алтын Ордаа баынбай, дербес саясат жргізуді ойлады.
1354-1364 жылдар аралыы билік шін тартыста он екі хан аза тапты.Орыс ханны (1364-1375) кезінде А Орда Алтын Ордадан блініп, туелсіз ханды болып жарияланды. Ол 14 70 ж Астраханьды,(ажы – Тарханды), 1374 – 1375 жж Сарай – Беркені алды. Кама бларларыны жерін баындырды. А Ордаа Муреннахр билеушісі мір Темір ауіп тндірді. Орыс хан лтірген Маыстау билеушісіні баласы Тотамыс мір Темірді паналайды. Темір бл жадайды пайдаланып, Тотамысты кп скермен А Ордаа жіберді. рыс барысында Орыс хан аза тапты. Тотамыс Орысты баласы Темір Млікті жеіп, А Орда билеушісі болады. XІV. 80жылдары Тотамыс А Орда мен Алтын Орда жерін тгел баындырып, Темірге туелсіздігін жариялады. 1395 ж. Кавказдаы Терек зеніні аарындаы шешуші шайаста мір Темір Тотамысты жеіп, Сарай Беркені иратты. 14. аяы 15. басында сырты саяси ауыр жадайлар мен ішкі ырыстар кезінде А Орда лсіреп кетті. 1423-1428 жылдар А Орда Орыс ханны немересі Бара билік етті.
1428 ж. билікке Шайбан рпаы білхайыр хан келді.
Моолстан
ХІ . ортасы – ХІ . басында Отстік – Шыыс азастан аумаы Моолстан мемлекетіне кірді. Бл мемлекет ХІ асырды ортасында Орта Азияны солтстік-шыыс блігі, Жетісу мен Шыыс Тркістан жерінде Шаатай лысы ыдырааннан кейін рылды. Моолстанны негізін салушы – дулат тайпасыны басшысы мір Болатшы.Билеушісі – Тоылы Темір хан(1348-1362жж). Астанасы- Алмалы(Іле алабында). Территориясы- Отстік-Шыыс азастан, ырызстан, Шыыс Тркістан. Моолстанны шекарасы туралы Мхаммед Хайдар Дулати “Тарихи-рашиди” ебнгінде жазан:”Шекарасыны зындыы мен ені 7-8 айлы жол. Баркл, Ертіс – Ккше теіз – Тркістан- Ташкент, Ферана, ашар, Асу аралыы”.Орталы аймаы- Жетісу. Моолстан атауы монгол сзінен шыан. йткені трік жне парсы деректерінде монголдардыосылай атаган. Халы: дулат, алы, керей, арын, йсін, т.б. тайпалар. Дулаттар- е уатты тайпа. Бл тайпаларды кпшілігі кейін аза халыны рамына енді, ал Тянь- Шань атегі мен Шыыс Тркістанды мекендеген тайпалар ырыз жне йыр халытарын рады. Билеуші титулы-хан.Дулат тайпасы мірлерінен лысбектер (ханны кмекшілері) таайындалды.Ханды кеес мемлекетті ішкі жне сырты істері, скери жоры жне жайылымды жерлерді блумен айналысты.Асйектер жерді шартты трде иеленді.Салыты бірнеше трі жиналды.скери, кліктік, ебек ету, байланыс міндеткерліктері болды. Моолстанны алашы ханы Тоылы Темір з билігн ныайту шін ислам дінін тірек етті. Соыс жорытары:1361 жыл- Муереннахрды тгел басып алып, баласы Ілияс ожаны билеуші етіп ойды. Кейін ол кесіні орнына Моолстанны билеушісі болды(1362-1365).1365 жыл- Ілияс ожа Муереннахра жорыа аттанып, Сырдария бойында, Ташкент тбінде Темір скерін жееді. Біра Самаранды ала алмай, кейін шегінеді. Оны тсында зара ырысу соыстары басталып, Моолстан бірнеше блікке блінді: - Дулат мірі Камар-ад-дин- Жетісуды;- Енге тре – Іле мен Тарбаатайды биледі.
Осыны пайдаланан мір Темір Моолстан мен А Ордаа шабуылдап, оан арсы екі ханды ода рды.ыдыр ожа хан (1385-1399 жж) Темірді жее алмай, зін оны вассалы деп мойындайды.Мхаммед хан(1408-1418 жж) Темір Ыпалынан тылып, Шу-Талас бойын айтарып алды. Х асырды бірінші жартысында Моолстана ойраттар шапыншылыы жиіледі.Уайс хан(1418-1429) астананы Ілебалы аласына кшіріп, ойраттара батыл арсылы крсетті. Оны мрагерлері арасында талас басталды.Есен-Ба(Уайсты баласы) хан Х асырды 30 жылдарыны ортасында кімет билігін иеленді(1429-1462)Х . 50ж аяында Батыс Моолстана Жнібек пен Керей бастаан халы кшіп келді.Моолстан ханы Есен-Ба олара жер берді. Есен-Баны масаты:азатарды ойраттара жне Темір улетіне арсы скери кш ретінде пайдалану;арсыласы білхайыр мен Жніске (інісіне) арсы ою.Моолстанны ыдырауыны себептері:Феодалды зара ырыстарАсйектерді елді лестік жерге блшектеуі Халы наразылыыны жиілеуі жне аза хандыына барып осылуы.ХІ басында Моолстан хандыы жеке мемлекет болып мір сруін тотатты.Жетісудаы аза рулары мен тайпалары аза хандыыны рамына еніп, азаты лы жзін алыптастырды.Моолстан аза хандыыны рылуына жне азаты жеке халы болып алыптасу барысына негіз болды.
22 )мір Темірді Моолстан хандыына жорытары. Моол хандыын осындай саяси бытыраылы жайлап жатанда Мауараннахрдаы билікті з олына алып, кшейген мір Темір енді Моолстанды жаулауа кіріседі. XVI асырды аяында мір Темір Моолстан жеріне бас ктертпей, дркін-дркін жорытар жасайды. Алашы жорыы 1371-1372 жылдары болан. Бл жорыта Алмалы аласына дейін жетеді, біра алаа кірмейді. Жол бойындаы елді мекендерді тонап, халыты мал-млкін талан-таража шыратып, кптеген ттын алып айтады. Екінші жорыта 1375*1377 жылдары отстік азастан арылы жріп, жетісуді Шарын зеніне дейін жетеді. Моол лысыны басшысы амар ад-динмен шайасып, оны жееді. амар ад-дин Шыыс Тркістана, ш Трфана арай ашып тылады.
мір Темір Моолстана 1380-1390 жылдары да бірнеше рет жоры жасаан. Бл жолы жорыты жойындыы соншалыты, мір Темір зіні балаларыны олындаы скерлермен осанда 120 мы адаммен атанан.
мір Темір 1371-1372 жылдары Моолстана скер аттандырады. Олар Моолстанны шыыстафы алаларыны бірі Алмалыты жанына дейін жетіп, керейіттері таландап, айтып оралады. На осы жылы Темірді зі де Моолстанны жері Ыстыкл іріндегі Сегізааша дейін барлаушылы жоры жасап, кптеген ттын алып, ыруар олжа тсіріп айтады. Бл жоры моол жеріні ішкі аудандарына келешекте жасалатын жорытарды бадарламасы болан еді.
мір Темір Моолстана 1371 жылдан 1390 жыла дейін он шаты орет жоры жасаан. Оны алашылары 1371-1377 жылдары Сайрам, Талас арылы жрген. Жетісуді ішкі аудандарына тіп, Іле зеніне дейін жеткен. мір Темір 1376 жылы кктемде моолстанны ататы колбасшысы амар ад-динді таландау шін 30 мы адамды скер аттандырады. Оны кыпша мір Сасы-Ба басаран. Алайда Сасы-Ба баса мірлермен астыртып келіседі де, мір Темірді Хорезмге кеткенін пайдаланып, оан арсы блік шыарады. Сасы-Ба А Орданы ханы рс пен Моолстанны билеушісі амар ад-диннен кмек срайды. Бл хабарды естіген мір Темір Мауараннахра тез оралып, амар ад-динді Атбасы маында (ырыз жері) уып жетіп, таландайды. Бдан кейін де моол міріні темірге арсы кресінен ешбір нтиже шыпаан. Ол 1377 жылы аратау етегінде жне Ыстыклге баратын жолдаы Бым шаталында екі рет мір темір скерлерінен кйрей жеілген.
Моолстанны ыдырау кезеі. Моолстанны Сонымен, мір Темір шабуылдары бден титыына жеткен Моол хандыы млде лсірейді. Ханды бірнеше иеліктерге блініп, саяси жаынан блшектенеді. ызыр-ожа хан Темірге зіні туелділігін мойындайды. Моолстан мір Темір аза боланнан кейін (1405 жылы) ана ызыр-ожаны мрагері Мхаммед ханны кезінде (1408-1416) туелсіздікке ол жеткізе бастайды. Моол ханы Темір лгеннен кейін оны улетіні ішіндегі талас-тартысты пайдаланып алады. Мхаммед хан Темірді немерелері Ахмед мырза мен лыбекті арасындаы Ферана шін таласта ол зіні скер кшімен ахмед мырзаа кмектесіп, жеіске жеткен еді.