Білхайыр хандыы мен Ноай ордасы п.б. тарихы

білхайыр хан­дыы (1428–1468 жж.)

XIV асыр­да Ор­да-Ежен мен Шай­ба­ни рпата­ры иелігіндегі лыс­тар мен ру-тай­па­лар А Ор­да мем­ле­кетіні ра­мын­да бол­ды. Мнда Ор­да-Ежен мен Тоа Темір улетінен шыан хан­дар билік жргізді. Осыан ара­мас­тан Шай­ба­ни рпата­ры з иелігіндегі билігін сатап ал­ды. Ал XV асыр­ды 20- жыл­да­рыны аяына арай Шыыс рпата­ры мен кшпелі трік шон­жарла­рыны иян-кескі кресіні нти­жесінде билік Ор­да-Ежен мен Тоа-Темір мра­гер­лерінен Шай­бан рпата­рына ауыса­ды. Оан А Ор­да­ны лсіреуі мен лды­ра­уы, оны соы ха­ны Ба­раты 1428 жы­лы аза та­буы се­бепші бол­ды. Бл кез­де А Ор­да­ны жерінде бір-біріне туелсіз екі са­яси бірлестік ныай­ды. Олар­ды біріншісі – Жайытан жне оны ба­тысы­на арай Еділге дейінгі жер­лерді ам­тыан Ноай Ор­да­сы. Ал Жайыты шыыс жаын­да Ырыз, Елек, Торай, Са­рысу бойын­да, То­был мен Есілді жоары аыс­та­рына Шай­ба­ни рпата­ры иеліктерін жргізді. Олар: Арал­дан солтстікке арай Шай­ба­ни улеті Жма­ды хан­ны лы­сы, Шай­ба­ни улетіні екінші бір тымы Мста­фа хан Ат­ба­сар­да, шінші бір тымы Махмд ожа То­был­да. Маыт Ке­пек би мен Ада­бек Бркіт Ба­тыс Сібірдегі Ту­ра ірінде билік ет­кен. Жаз­ба та­рихи де­реке­тер­де бл фе­одал­ды иеліктер Кшпелі збек­тер хан­дыы деп те аталан. Бл лыс­тарды ара­сын­да жер шін, билік шін ешбір тота­усыз, иян-кескі рыс­тар немі бо­лып тран. Осы та­лас-тар­тысты ба­рысын­да Жо­шыны Шай­бан рпаынан та­раан Дулет-Шай­хоылы­ны ба­ласы 17 жа­сар білхайыр жеіске жетті. Ол 1428 жы­лы Ба­тыс Сібірде Ту­ра (Тю­мень) ала­сын­да хан бо­лып жа­ри­ялан­ды. Оны Шай­ба­ни лы­сына кірген ру­лар мен тай­па­лар­ды 200-ге жуы ірі кілдері ол­даан.

Халыны ра­мына А Ор­даа кірген трік жне тріктен­ген трік-моол тай­па­лары жат­ты. Олар­ды бас­ты­лары: ып­ша, най­ман, ият, маыт, арл, оырат, алы, йылын, шын­бай, крлеуіт жне таы басала­ры. Бл тай­па­лар тілі, ша­ру­ашы­лыы, мде­ни­еті жне трмы­сы жаынан ту­ыс­тас тай­па­лар. Сон­дытан олар «збек» де­ген ат­пен са­яси жаынан бірге аталан. Оны иелігі Ноай Ор­да­сыны шыыс бетін, ба­тыс­та – Жайыа, шыыс­та – Балаша дейінгі, отстікте – Арал теізі мен Сыр­да­ри­яны тменгі аысы­на, солтстікте – То­был мен Ертісті ор­та аысы­на дейінгі жер­лерді ам­ты­ды.

білхайыр басаран 40 жыл­дай уаыт ішінде (1428–1468 жж.) елді са­яси жадайын­да траты­лы пен ты­ныш­ты бол­ма­ды. Жо­шы улеті – оны ішінде Ибак-хан, Бе­реке-слтан, рыс хан­ны рпата­ры Жнібек пен Ке­рей таы басала­ры – білхайыра немі ар­сы шыып отыр­ды. білхайыр хан зіні жа­улаушы­лы ре­кетін XV асыр­ды 30-шы жыл­да­рынан бас­тай­ды. Е уелі ол То­был бойын­да Шай­бан рпаы Махмд ожа хан­ды талан­дай­ды. Ол Ал­тын Ор­да­ны лсіреуін пай­да­ланып, Еділ бойын­даы кпте­ген жер­лерді ба­сып ала­ды. зіні ор­та­лыын Ту­радан Ор­да-Ба­зара кшіреді. 1430 жы­лы аз уаыт Хо­резмді ба­сып алып, ргеніш ала­сын то­най­ды. 1446 жы­лы білхайыр зіне ар­сы бо­лып жрген кшті шон­жарлар­ды бірі – Мста­фа хан­ны скер­лерін талан­дай­ды. Сол жы­лы білхайыр хан Сыр­да­рия зені мен ара­тау ба­урайын­даы Со­за, Сыана, Аоран, зкент ала­ларын ба­сып алып, Сыанаты з хан­дыыны ас­та­насы­на ай­нал­дырды.

білхайыр­ды Сыр бойын­даы ала­лар­ды ба­сып алуы аайын­дас Шай­ба­ни лы­сы мен А Ор­да лы­сы ру-тай­па­лары­ны ара­сын­даы ыри-аба аты­нас­тарды одан рі ши­еленістіре тсті. XV асыр­ды 50-ші жыл­да­ры білхайыр Муере­нахр­даы Темір рпата­рыны ішкі тар­ты­сына ара­ласып, Са­маранд пен Бха­раа та­лау-то­нау жо­рыта­рын жргізді. Соыс­тар ба­рысын­да білхайыр ан­ша жер­лерді осып аланы­мен, хан­ды ішінде са­яси берік бірлік бол­ма­ды, ле­уметтік-эко­номи­калы ай­шы­лытар кшейді. Ірі фе­одал­ды топ­тар, ру ба­сыла­ры, слтан­дар оны ол­да­мады, ар­сы шыып отыр­ды. білхайыр мем­ле­кетіні ішкі лсіздігі, Шыыс улеті ара­сын­даы тота­усыз ырыс­тар, кшпелі ру­лар мен тай­па­лар слтан­да­рыны з ал­ды­на бліну­ге мты­луы 1456–1457 жыл­дардаы білхайыр­ды з-Темір-Тай­шы басаран ой­рат­тармен Сыана маын­даы шайас­та кй­ре­те жеілуіне алып келді. Ол Тркістан­даы та­лан-та­ража тскен ала­ларын тас­тап, Дешті-ып­ша да­ласы­на ке­туге мжбр бол­ды. Тек 60-жыл­дарды ба­сын­да ана білхайыр Сыр­да­рия бойын­даы брын зі жа­улап алан ала­лары­на ай­та орал­ды. Осы жер­ден білхайыр 1468 жы­лы Моолс­тана ар­сы жо­рыа кетіп ба­ра жатан­да ке­нет­тен ай­тыс бол­ды.

Ішкі жне сырты ай­шы­лытар­ды ши­еленісуі, бітпейтін фе­одал­ды соыс­тар мем­ле­кетті шаыраын шайал­тып, білхайыр хан­дыыны ыды­рап та­ра­уына рын­дырды. Сйтіп Шай­бан улетіні Шыыс Дешті ып­шатаы билігі тота­ды. Кшпелі збек тай­па­лары­ны бір блігі XVI асыр­ды бас кезінде Муере­нахра кшіп кетті. азастан жерінде алып ойан ру-тай­па­лар аза хан­да­рыны ол ас­ты­на кірді. Темір рпата­ры кіметіні лсіре­генін пай­да­ланып, Шай­ба­нилер Ор­та Ази­ядаы кімет билігін ба­сып ал­ды.

Ноай ордасы

Алтын орданы ыдырауы кезінде пайда болан мемлекетті бірі-Ноай ордасы. Ол 14- 15 асырларда Батыс азастанны бір блігін алып жатты.Бл мемлекетті атауы Алтын Орданы беклербегі,скеріні олбасшысы,Жошы ханны немересі,(1260-1306) Ноай есімімен байланысты. Берке хан лгеннен кейін Доннан Дунайа дейінгі жер Ноайды баылауында болды. Оны рамвндаы рулар Касспий маына оныс аударып,Ноай елі атанды. Ноай ордасыны негізін салушы-мір Едіге (1395-1419).Ол 15 жылдай Алтын Орданы билеп (1396-1411),лы мір атанан».Шыыс улетінен хан сайлау Едігені олында болан,Ноай Ордасы Алтын Ордадан Едігені кезінде блектене бастады.Бл процесс Едігені лы Нраддин (1426-1440) тсында аяталып,Ноай ордасы Алтын Ордадан 15 .ортасында блініп,дербес мемлекет болды.Аумаы: Еділ-Жайы арасы. Астанасы- Жайы зені саасындаы Сарайшы аласы болды.Халы- маыт,ыпша,оырат,арын,арл,алшын,тама жне т.б сияты трік тайпалары.Ноай ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды,оан енген тайпалар 15.аяында алыптасан ноай халыны негізін рады. Ноай Ордасында лысты басару жйесі адыптасып,бір орталыа баынан кімет болды.Орда билеушісі-хан.лыс басында мырзалар тран,олар з иеліктерінде шексіз билік жргізіп,лысты е шрайлы жайылымдары мен рістерін иемденген.лысты атардаы кшпелі малшылары мырзалармен бірге кшіп-онып,алым-салы тлеп отыруа,соыс жорытарына атыса міндетті болан.Орданы Едіге рпатары басарды.Мрагерлік жолмен берілетін кімшілік,скери,елшілік билік, князьді олында болды.Ордада жорыа Ордада жорыа 300 мы жауынгер шыарылды.Ноай Ордасыны тарихы Еділ бойы мен Сібірдегі,Орта Азия мен азастандаы крші мемлекеттер тарихымен тыыз байланысты.Ноайлар тарихы,сересе кшпелі збектер мен азатар тарихына айрыша жаын,Ембі мен Сырдарияны арасында кшіп ноайлар азатармен дайы араласып-рдаласып байланысып жатан.Баса да кшпелі мемлекеттер сияты Ноай Ордасыны шекарасы да сырты саяси жадайа байланысты згеріп отырды.Ноайларды солтстік шыыстаы ріс оныстары Сібірге дейін созылып жатады,ал отстік шыыста олар кейде Сырдария бойында Арал теізі жаасында кшіп жрген.Оларды билеушілері Уаас би маыт,Мса мырза,Жабыршы жне басалары білайыра Сырдария бойындаы алаларды жаулап алуа жрдемдеседі.Кейін ноайлар аза хандарымен соысса, енді бірде татуласып ода рып отыран Ш.Улиханов ноайлар мен азатарды «екі туысан Орда» деп атаан.Ал Ханазар хан «азатар мен ноайлар ханы атанан. 16. Ноай ордасыны Орыс мемлекетімен сауда-экономикалы,саяси байланысы дамыды.16.2 жартысында Ноай Ордасы ыдырап еліге лкен Ноайлы (Еділді шыысы) жне Кіші Ноайлыа (Еділді батысы) блнді. Осы тста ноайларды кпшілігі аза хандыына соны ішінде Кіші жз рамына енді.Осылайша Ноай Ордасы мекендеген тайпалар аза халыны алыптасуында лкен рл атарды.

24 )аза халыны ралуыны тарихи алышарттары.Этникалы рамы

Ертедегі, ерте жне дамыан ортаасырлардаы этникалы рдістер. Монол кезеінен кейінгі халыты алыптасуы. аза халы алыптасуыны рдісі. Этникалы территорияны жне бірыай тілді алыптасуы. Шаруашылыты, материалды жне рухани мдениетті ортатыы. Мемлекетті рылу факторы жне оны этникалы рдіске ыпалы. Жазба деректерде «аза» терминіні тыш рет кездесуі. Оны леуметтік мні. «збек» жне «аза» ымдарыны араатынасы. «аза» этнонимі осы халыты наыз аты. аза жздеріні алыптасуына этносаяси жне шаруашылы факторларыны сер етуі. Жздер - азатарды этнотерриториялы бірлестіктері. лы, Орта жне Кіші жздеріні пайда болуы.

XIV-XV асырларда р трлі трік жне тркіленіп кеткен монол этникалы топтарынан аза халыны алыптасу процесі аяталды. Бастапы леуметтік мнімен этникалы мазмн алана дейін крделі згерістер жолынан ткен «аза» атауыны зі жауынгерлік рухымен ана емес, зіне жеткілікті экономикасыны жоары дегейімен де, зіндік мдениетімен де млім халыты атауына айналды.

аза халы этникалы тарихыны зіндік ерекше белгісі жздер болып табылады. Сір, жздерді негізінде мірлік маызы бар жайылымдар мен кшіп-ону баыттарыны дстр бойынша орныан ауматары, мемлекеттік рылымдар мен рулы-тайпалы конференцияларды асырлар бойы алыптасып, сайып келгенде этникалы-ауматы бірлестіктерге айналан дстрлері жатса керек. Жздерді трмысты, рулы-тайпалы рылымыны ата регламенттелуі бл рылымны орнытылыын жне сырттан жасалан соылара арсылыыны беріктігін амтамасыз етеді.

аза хандыыны XV асырды екінші жартысында пайда болуы XІV- XV асырларда азастан аумаында болып ткен этникалы-саяси жне леуметтік-мдени процестерді зады орытындысы болды. аза мемлекетігі - тамыры ежелгі заманда жатан за тарихи дамуды жемісі, ол аза халыны топтасуына, оны этникалы аумаыны алыптасуы мен ттастыыны ныаюына, аза халыны рухани жне материалды мдениетіні дамуына себеп болды.