Білхайыр хандыы мен Ноай ордасы п.б. тарихы
білхайыр хандыы (1428–1468 жж.)
XIV асырда Орда-Ежен мен Шайбани рпатары иелігіндегі лыстар мен ру-тайпалар А Орда мемлекетіні рамында болды. Мнда Орда-Ежен мен Тоа Темір улетінен шыан хандар билік жргізді. Осыан арамастан Шайбани рпатары з иелігіндегі билігін сатап алды. Ал XV асырды 20- жылдарыны аяына арай Шыыс рпатары мен кшпелі трік шонжарларыны иян-кескі кресіні нтижесінде билік Орда-Ежен мен Тоа-Темір мрагерлерінен Шайбан рпатарына ауысады. Оан А Орданы лсіреуі мен лдырауы, оны соы ханы Бараты 1428 жылы аза табуы себепші болды. Бл кезде А Орданы жерінде бір-біріне туелсіз екі саяси бірлестік ныайды. Оларды біріншісі – Жайытан жне оны батысына арай Еділге дейінгі жерлерді амтыан Ноай Ордасы. Ал Жайыты шыыс жаында Ырыз, Елек, Торай, Сарысу бойында, Тобыл мен Есілді жоары аыстарына Шайбани рпатары иеліктерін жргізді. Олар: Аралдан солтстікке арай Шайбани улеті Жмады ханны лысы, Шайбани улетіні екінші бір тымы Мстафа хан Атбасарда, шінші бір тымы Махмд ожа Тобылда. Маыт Кепек би мен Адабек Бркіт Батыс Сібірдегі Тура ірінде билік еткен. Жазба тарихи дерекетерде бл феодалды иеліктер Кшпелі збектер хандыы деп те аталан. Бл лыстарды арасында жер шін, билік шін ешбір тотаусыз, иян-кескі рыстар немі болып тран. Осы талас-тартысты барысында Жошыны Шайбан рпаынан тараан Дулет-Шайхоылыны баласы 17 жасар білхайыр жеіске жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Тюмень) аласында хан болып жарияланды. Оны Шайбани лысына кірген рулар мен тайпаларды 200-ге жуы ірі кілдері олдаан.
Халыны рамына А Ордаа кірген трік жне тріктенген трік-моол тайпалары жатты. Оларды бастылары: ыпша, найман, ият, маыт, арл, оырат, алы, йылын, шынбай, крлеуіт жне таы басалары. Бл тайпалар тілі, шаруашылыы, мдениеті жне трмысы жаынан туыстас тайпалар. Сондытан олар «збек» деген атпен саяси жаынан бірге аталан. Оны иелігі Ноай Ордасыны шыыс бетін, батыста – Жайыа, шыыста – Балаша дейінгі, отстікте – Арал теізі мен Сырдарияны тменгі аысына, солтстікте – Тобыл мен Ертісті орта аысына дейінгі жерлерді амтыды.
білхайыр басаран 40 жылдай уаыт ішінде (1428–1468 жж.) елді саяси жадайында тратылы пен тынышты болмады. Жошы улеті – оны ішінде Ибак-хан, Береке-слтан, рыс ханны рпатары Жнібек пен Керей таы басалары – білхайыра немі арсы шыып отырды. білхайыр хан зіні жаулаушылы рекетін XV асырды 30-шы жылдарынан бастайды. Е уелі ол Тобыл бойында Шайбан рпаы Махмд ожа ханды таландайды. Ол Алтын Орданы лсіреуін пайдаланып, Еділ бойындаы кптеген жерлерді басып алады. зіні орталыын Турадан Орда-Базара кшіреді. 1430 жылы аз уаыт Хорезмді басып алып, ргеніш аласын тонайды. 1446 жылы білхайыр зіне арсы болып жрген кшті шонжарларды бірі – Мстафа ханны скерлерін таландайды. Сол жылы білхайыр хан Сырдария зені мен аратау баурайындаы Соза, Сыана, Аоран, зкент алаларын басып алып, Сыанаты з хандыыны астанасына айналдырды.
білхайырды Сыр бойындаы алаларды басып алуы аайындас Шайбани лысы мен А Орда лысы ру-тайпаларыны арасындаы ыри-аба атынастарды одан рі шиеленістіре тсті. XV асырды 50-ші жылдары білхайыр Муеренахрдаы Темір рпатарыны ішкі тартысына араласып, Самаранд пен Бхараа талау-тонау жорытарын жргізді. Соыстар барысында білхайыр анша жерлерді осып аланымен, ханды ішінде саяси берік бірлік болмады, леуметтік-экономикалы айшылытар кшейді. Ірі феодалды топтар, ру басылары, слтандар оны олдамады, арсы шыып отырды. білхайыр мемлекетіні ішкі лсіздігі, Шыыс улеті арасындаы тотаусыз ырыстар, кшпелі рулар мен тайпалар слтандарыны з алдына блінуге мтылуы 1456–1457 жылдардаы білхайырды з-Темір-Тайшы басаран ойраттармен Сыана маындаы шайаста кйрете жеілуіне алып келді. Ол Тркістандаы талан-таража тскен алаларын тастап, Дешті-ыпша даласына кетуге мжбр болды. Тек 60-жылдарды басында ана білхайыр Сырдария бойындаы брын зі жаулап алан алаларына айта оралды. Осы жерден білхайыр 1468 жылы Моолстана арсы жорыа кетіп бара жатанда кенеттен айтыс болды.
Ішкі жне сырты айшылытарды шиеленісуі, бітпейтін феодалды соыстар мемлекетті шаыраын шайалтып, білхайыр хандыыны ыдырап тарауына рындырды. Сйтіп Шайбан улетіні Шыыс Дешті ыпшатаы билігі тотады. Кшпелі збек тайпаларыны бір блігі XVI асырды бас кезінде Муеренахра кшіп кетті. азастан жерінде алып ойан ру-тайпалар аза хандарыны ол астына кірді. Темір рпатары кіметіні лсірегенін пайдаланып, Шайбанилер Орта Азиядаы кімет билігін басып алды.
Ноай ордасы
Алтын орданы ыдырауы кезінде пайда болан мемлекетті бірі-Ноай ордасы. Ол 14- 15 асырларда Батыс азастанны бір блігін алып жатты.Бл мемлекетті атауы Алтын Орданы беклербегі,скеріні олбасшысы,Жошы ханны немересі,(1260-1306) Ноай есімімен байланысты. Берке хан лгеннен кейін Доннан Дунайа дейінгі жер Ноайды баылауында болды. Оны рамвндаы рулар Касспий маына оныс аударып,Ноай елі атанды. Ноай ордасыны негізін салушы-мір Едіге (1395-1419).Ол 15 жылдай Алтын Орданы билеп (1396-1411),лы мір атанан».Шыыс улетінен хан сайлау Едігені олында болан,Ноай Ордасы Алтын Ордадан Едігені кезінде блектене бастады.Бл процесс Едігені лы Нраддин (1426-1440) тсында аяталып,Ноай ордасы Алтын Ордадан 15 .ортасында блініп,дербес мемлекет болды.Аумаы: Еділ-Жайы арасы. Астанасы- Жайы зені саасындаы Сарайшы аласы болды.Халы- маыт,ыпша,оырат,арын,арл,алшын,тама жне т.б сияты трік тайпалары.Ноай ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды,оан енген тайпалар 15.аяында алыптасан ноай халыны негізін рады. Ноай Ордасында лысты басару жйесі адыптасып,бір орталыа баынан кімет болды.Орда билеушісі-хан.лыс басында мырзалар тран,олар з иеліктерінде шексіз билік жргізіп,лысты е шрайлы жайылымдары мен рістерін иемденген.лысты атардаы кшпелі малшылары мырзалармен бірге кшіп-онып,алым-салы тлеп отыруа,соыс жорытарына атыса міндетті болан.Орданы Едіге рпатары басарды.Мрагерлік жолмен берілетін кімшілік,скери,елшілік билік, князьді олында болды.Ордада жорыа Ордада жорыа 300 мы жауынгер шыарылды.Ноай Ордасыны тарихы Еділ бойы мен Сібірдегі,Орта Азия мен азастандаы крші мемлекеттер тарихымен тыыз байланысты.Ноайлар тарихы,сересе кшпелі збектер мен азатар тарихына айрыша жаын,Ембі мен Сырдарияны арасында кшіп ноайлар азатармен дайы араласып-рдаласып байланысып жатан.Баса да кшпелі мемлекеттер сияты Ноай Ордасыны шекарасы да сырты саяси жадайа байланысты згеріп отырды.Ноайларды солтстік шыыстаы ріс оныстары Сібірге дейін созылып жатады,ал отстік шыыста олар кейде Сырдария бойында Арал теізі жаасында кшіп жрген.Оларды билеушілері Уаас би маыт,Мса мырза,Жабыршы жне басалары білайыра Сырдария бойындаы алаларды жаулап алуа жрдемдеседі.Кейін ноайлар аза хандарымен соысса, енді бірде татуласып ода рып отыран Ш.Улиханов ноайлар мен азатарды «екі туысан Орда» деп атаан.Ал Ханазар хан «азатар мен ноайлар ханы атанан. 16. Ноай ордасыны Орыс мемлекетімен сауда-экономикалы,саяси байланысы дамыды.16.2 жартысында Ноай Ордасы ыдырап еліге лкен Ноайлы (Еділді шыысы) жне Кіші Ноайлыа (Еділді батысы) блнді. Осы тста ноайларды кпшілігі аза хандыына соны ішінде Кіші жз рамына енді.Осылайша Ноай Ордасы мекендеген тайпалар аза халыны алыптасуында лкен рл атарды.
24 )аза халыны ралуыны тарихи алышарттары.Этникалы рамы
Ертедегі, ерте жне дамыан ортаасырлардаы этникалы рдістер. Монол кезеінен кейінгі халыты алыптасуы. аза халы алыптасуыны рдісі. Этникалы территорияны жне бірыай тілді алыптасуы. Шаруашылыты, материалды жне рухани мдениетті ортатыы. Мемлекетті рылу факторы жне оны этникалы рдіске ыпалы. Жазба деректерде «аза» терминіні тыш рет кездесуі. Оны леуметтік мні. «збек» жне «аза» ымдарыны араатынасы. «аза» этнонимі осы халыты наыз аты. аза жздеріні алыптасуына этносаяси жне шаруашылы факторларыны сер етуі. Жздер - азатарды этнотерриториялы бірлестіктері. лы, Орта жне Кіші жздеріні пайда болуы.
XIV-XV асырларда р трлі трік жне тркіленіп кеткен монол этникалы топтарынан аза халыны алыптасу процесі аяталды. Бастапы леуметтік мнімен этникалы мазмн алана дейін крделі згерістер жолынан ткен «аза» атауыны зі жауынгерлік рухымен ана емес, зіне жеткілікті экономикасыны жоары дегейімен де, зіндік мдениетімен де млім халыты атауына айналды.
аза халы этникалы тарихыны зіндік ерекше белгісі жздер болып табылады. Сір, жздерді негізінде мірлік маызы бар жайылымдар мен кшіп-ону баыттарыны дстр бойынша орныан ауматары, мемлекеттік рылымдар мен рулы-тайпалы конференцияларды асырлар бойы алыптасып, сайып келгенде этникалы-ауматы бірлестіктерге айналан дстрлері жатса керек. Жздерді трмысты, рулы-тайпалы рылымыны ата регламенттелуі бл рылымны орнытылыын жне сырттан жасалан соылара арсылыыны беріктігін амтамасыз етеді.
аза хандыыны XV асырды екінші жартысында пайда болуы XІV- XV асырларда азастан аумаында болып ткен этникалы-саяси жне леуметтік-мдени процестерді зады орытындысы болды. аза мемлекетігі - тамыры ежелгі заманда жатан за тарихи дамуды жемісі, ол аза халыны топтасуына, оны этникалы аумаыны алыптасуы мен ттастыыны ныаюына, аза халыны рухани жне материалды мдениетіні дамуына себеп болды.