Аза хандыыны рылуы.

Хандыты рылуы. аза хандыыны рылуы азастан территориясында XIV- XV . болып ткен леуметтік –экономикалы жне этникалы – саяси процестерді зады орытындысы болды. Тарихи дебиетте В.В.Вельяминов-Зерновтан бастап , Шыыс-Дешті ыпшаты кшпелі тайпаларыны 1 блігін Жошы рпаы Керей мен Жнібекті басшылыымен Шу мен Талас зендеріні жазыына кшуі аза хандыы рылуыны басталуы болды деген пікір бар.аза хандыыны рылуы аза халыны тарихындаы ттенше маызды оиа болды. Ол улан – байта ірді мекендеген аза тайпаларыны басын осып шоырландыруда, азаты этникалы территориясын біріктуде, азаты байыры заманнан басталан з алдына жеке ел болып алыптасуын біржолата аятауда аса маызды жне тбегейлі шешуші роль атарды.1456 жылы Керей мен Жнібек ханны білайыр хан стемдігіне арсы крескен аза тайпаларын бастап Шыыс Дешті – ыпшатан батыс Жетісу жеріне оыс аударуы аза хандыыны рылуына мрынды болан маызды тарихи оиа болан еді. Бл оианны мн-жайы мынадай болатын: 1428 жылы А Орданы аыры ханы Бара ішкі феодалды ырыста аза болан со, А Орда мемлекеті ыдырап, са феодалды иеліктерге блінгенде кімет шін зара ырыс дей тсті. Брыны А Орданы орнына білхайыр ран «кшпелі збектер» мемлекеті пайда болды. Осы мемлекетті территориясы XV . орта шенінде Сырдариядан Сібір хандыына дейінгі лан байта жерді алып жатты. Алайда бл мемлекетті ішіндегі кімет шін крес бір стте толастаан жо. білхайыр хан зіні саяси душпандарын-Жошы улетінен шыан султандарды далауын тотатпады. кімет шін крес барысында Дешті – ыпшатан здерін олдайтын жеткілікті кш таба алмаан рыс ханны шберелері-Керей мен Жнібек XV . 50 жылдары орта шенінде арамаандаы ауылдарымен Шу зеніні бойына кшіп кетуге мжбр болды.

аза хандыыны ныаюы. Тарихи деректемелер алашы аза хандарыны хандыты территориясын кеейтуге, Сырдария іріндегі алармен Шыыс Дешті – ыпшаты ырдаы аудандарындаы з билігін ныайтуа баытталан белсенді сырты саясаты туралы баяндайды. білайыр хандыы мен Моолстанны лдырауын пайдалана отырып, Керей мен Жнібек XV асырды 60 жылдырды соында азатар мекендеген бкіл территорияны біріктіру жолында ойдаыдай крес бастады.

аза хандыыны саяси –экономикалы базасын ыайту шін Сырдария бойындаы алаларды арату ттенше маызды еді. Осы орайда, аза хандыыны алдына 3 лкен тарихи міндет ойылды:
1.Мал жайылымдарын пайдалануды Дешті – ыпша даласында брыннан алыптасан дадылы тртібін алпына келтіру (бл тртіп білайыр хандыындаы аласапран арылы бзылан) кшпелі шаруаларды ккейтесті мддесі еді. 2.Шыыс пен Батыс арасындаы сауда керуен жолы стінен орнаан Сырдария жаасындаы Сыана, Соза, Отырар, Ясы (Тркестан) т.б. алалары аза хандыына карату. Блар осы ірдегі саяси- экономикалы жне скери- стратегиялы берік база болатын.
3.аза тайпаларыны басын осып, азаты этникалы территолриясын біріктіру. Бларды ішіндегі е маызды міндет – Сырдария жаасындаы алаларды арату кресі болды.Сырдария бойындаы алалар мен Дешті – ыпша даласы шін кресте аза хандыыны басты бсекелесі жне ата жауы білайыр хан еді. 1468 жылы ыста ол аза хандыын иратпа болып, Жетісуа жорыа атанды, біра сапары стсіз болып, жоры жолында аза тапты. білайырды аза болуы аза хандыыны ыайуына жне территорияны клеміні кееуіне лкен себеп болды. Ол лгеннен со, оны елігінде иян-кескі феодалды ырылыс басталып, ханды ыдырай бастады. «збек лысыны» шаыраы шайалды, ірі шиеліністер басталды. Оны арамаындаы лкен блігі Керей мен Жнібек хана кшіп кетті. білхайыр хан 40 жыл билеген Шыыс Дешті –ыпша даласын жне ондаы кшпелі тайпаларды бірте-бірте зіне осып алды. XV асырды 70 жылдарында азатар Сырдария бойымен оан жалас аратау іріні бірсыпыра территориясын басып алды. Сйтіп, аза хандыыны территориясын лайда кеейіп, ныайды. Оан тс-тсынан аза тайпалары келіп осылып жатты.

XV асыр мен XVІ асырды арасында (1500 жыл) Мхаммед Шайбани ханны Дешті –ыпшатан ыысып жаулап алуы Орта Азия тарихындаы, сіресе аза пен збек шін елеулі оиа болды. Бл е алдымен аза хандыыны жерін кеітіп, беделін арттырып, ерікті елдігін ныайтты. Брыны дуірлерде бытыраны болып келген аза тайпаларыны басын бір жерге осуа, азаты этникалы территориясын біріктіруге, сонау ола асырдан басталан азатарды халы болып алыптасу барысын біржолата аятатуа ммкіндік берді. Брын А Орда мен білайыр хандыында олданылан «збек- аза» деген жалпы атау бір-бірімен ажырады. «аза» термині бірте-бірте Шыыс Дешті –ыпша пен Жетісада алыптасан халыты траты атына айналды. «збек» термині Мхаммед Шайбаниге еріп кеткен тайпаларды этникалы атауы ретінде Орта Азияда ана олданылатын болды.

26)Алашы билеушілері асым мен Брынды

асым ханны сырты саясаты. Шыыс-хан рпатары стемдік еткен Алтын Орда, А Орда, Шаатай хандытарыны ыдырауына байланысты Шыыс Дешті –ыпша даласы мен Орта Азия ірінде жарыа шыан тымалы са хандытарды жне осы хандытарды тж-таына таласан хандар мен султандар басаран трліше феодалды топтарды тынымысыз ырыстарынан, соыстарынан алжыраан халы барасы бл тартыстарды тиятын, аласапыранды аятататын бірттас мемлекетті арман етті. Бл з алдына бейбіт мір ткізуді асаан аза халыны ккейтесті мдесі еді.

аза хандыыны рылуы мен ныаюы ішкі феодалды ырыстар мен аласапыранылыты аятатты, немі ер ліп, ріс бзылып отыратын тайпалы талас-тартыстара тыйым салды. Ел ішінде бейбіт береке орнады. Мны зі кшпелі шаруаларды брыннан алыптасан дадылы дстрге бай мал жайылыстарынан мерзім бойынша тиімді пайдалануын, кезінде ріс-оныс, жайлау-ыстауларына кшіп-онуын, бейбіт мір ткізіп, ндіріспен шылдануын амтамасыз етті. Сйтіп, леуметтік ндіргіш кштерді сірді.

аза хандыыны ішкі жне сырты саяси жадайы, сіресе Жнібекті баласы.

асым ханны (1511-1523 жж.) тсында ныайды. Оны сырты саясатындаы негізгі баыт брынысынша Сырдария бойындаы алаларды зіне аратып алу жолындаы крес болды. Осы арылы зіне арасты аза жерін кеейте тсті. «Тарихи-Рашиди», «Шайбани», т.б. деректемелердегі мліметтерге араанда, азатарды этникалы территориясыны негізгі аудандары аза хандыына асым хан тсында біріктірілген» . XVІ асырды екінші он жылдыында асым хан лан-байта аза территориясын з ол астына аратты. Бл кезде хандыты шекарасы Отстікте Сырдария алабын амтып, Тркістан аймаындаы алаларды басып алды. Шыыс отстікте оан Жетісу жеріні дені (Шу, аратал, Іле зендеріні алабы) арады. Солтстік жне Шыыс солтстікте лытау ірі мен Балаш клінен асып, араралы тау тарамдарына дейін жетті, Батыс солтстікте Жайы зеніні алабын амтыды. асым ханны батыстаы территориялы иеліктері де ла тсті. Ноай Ордасы бл кезде ауыр дадарысты басынан ткізіп жатан еді. Ру басшылары, мырзалар, билер билік шін зара арысумен болды. бден алжыраан Ноай Ордасы рулары мен тайпаларыны бір блігі аза хандары мен султандарыны билігіне баынып, елінен аза хандаына кшіп кетті. Осы кезде асым ханны ол астына араан халыты саны 1 миллион адама жеткен.

асым ханны ішкі саясаты: асым хан сырты саясат пен бірге ішкі саясатты да дрыс жола коя білді. Ол феодал асйектерді арсылыын лсіретіп, мемлекетті саяси, экономикалы, скери уатын арттырды. асым хан мемлекетті саяси рылымын ныайту жолында біраз шараларды жзеге асырды. Ханны жанында нерлым беделді билер мен ауым ассоциация кілдерінен тратын Кеесші йым- Билер Кеесі болды. Ханны іс-ааздарын жргізіп отыратын, хатшылары мен кесесі болды. Бір ескеретін жй, мемлекетті орталы аппаратыны траты бір жерде жмыс істейтін орны болан жо, сондытан ханмен бірге кшіп-онып жрді

Брындыхан (1480-1511)
Брынды хан – Керей ханны ш лыны бірі. Брындыты ашан дниеге келгені белгісіз. Орта асырлардаы жазба деректерді зік-зік мліметтеріне сйене отырып, оны міріні 40-50 жылды кезеін алпына келтіруге болады. Брынды ханны мірі аза хандыы тарихыны алашы дуірімен тыыз байланысты. Сондытан да ханды тарихындаы ірі оиалар мен дамулар оны міріндегі белестер болып есептеледі. Жазба деректерді те тапшылыына арамастан, Брынды хан мірінен бірнеше белесті айын круге болады.
1. Оны аза хандыы рылуыны екінші кезедегі атаран рлі, бл шамамен 1469-1472 жылдарда болан,
2. 1472-1473 жылдардан XV асырды 90 жылдарыны ортасына дейін, аза хандыыны батыста ноай мырзаларымен жне отстікте Сыр бойы алалары мен ірлері шін крестегі атаран рлі,
3. XV асырды 90-жылдарыны ортасынан XVI асырды алашы 10 жылдыы ішіндегі асым слтанмен арадаы айшылытар, Шайбани ханмен одатасу, аза оамындаы беделін жоалтып, елден кетуі.

Брындыты хандыты рылу рдісіне атынасуы 1469-73 жылдардаы оиалардан крінеді. Осы жылдары аза хандыына атысты мынандай оиалар болан еді: 1469 жылы білайыр хан Моолстанны батыс жаындаы аза хандыына арсы жоры йымдастырып, сол жылды араша-желтосан айларында орта жолда айтыс болды. Орнына екінші лы Шайх-Хайдар отырады. Оны билігі туралы деректерді брі о баа бермейді. «Тарихи Кипчакиді» авторы Ходжамлы-бек Балхи оны жеке басына мынадай сипаттама береді: «Ол жмса мінезді жне жігерсіз адам болатын, басару ісіне з бетінше адамдар жасауа абілетсіз еді» (XV-XVIII .. аза хандыы тарихыны материалдары.- Алматы, 1969.- Б.393). Осыны пайдаланып білайырды кешегі жаулары р тараптан жорытар жасай бастайды. аза хандыынан да бірнеше жорытар жасалады. «Тауарихи гузидан нсрат-намадан» баса «Шайбани нама», «Фатх нама», «Бахр ал-асрарфи манакиб ал ахиар» шыармаларыны дерегі бойынша «кшпелі збектер» мемлекетін таландауда аза хандыы жаынан тек Жнібек хан ана аталады.