Туекел ханны тсында аза хандыы

Аназарды мрагері Ждікті баласы жне Жнібек ханны немересі артайан Шыай (1580-1582) болды. Ол зіні баласы Туекелмен (1586-1598 хан болан) бірге Баба слтана арсы кресінде Бар ханы Абдоллаа келді. Абдолла Шыайа ходжент аласын сыйа тартып онымен осылып Баба слтана арсы лытау жорыына шыады. Осы жорыта Шыай айтыс болады. аза хандыыны иелігі енді Туекелге кшеді. 1582 жылы Шыай хан айтыс боланнан кейін таа Туекел (1582-1598 жж.) отырды. Туекел хан Бхара ханы Абдолламен жасасан шартты бзып, аза жне збек билеушілері арасындаы жаугершілік айта оздады. Абдолла ханмен одатан Туекел ханны бас тартуыны себебі, біріншіден, Абдолла уелдегі Тркістаннан трт ала беруі туралы удесінен бас тартады, екіншіден, бізді ойымызша, басты себеп – Абдолла Туекел ханны беделінен, батырлыы мен батылдыынан ора бастайды, яни Туекел ханнан зіні баталасы ретінде ауіп тнгенін сезді. йткені кезінде бкіл Муереннахрды Туекелді кмегімен Шайбани мемлекетіні ол астына біріктірген болатын. Туекел хан да Жошы рпаы боландытан, бкіл Орта Азияны билеуіне толы ыы болды. Туекел сырты саясатында хандыты отстігіндегі алаларда билікті ныайтуа кш салады. Ендігі жерде ол Сыр бойындаы алалар шін Абдолламен кресті бастайды. 1586 жылы Ташкентті алуа рекет жасайды. Абдолланы негізгі кштері Муереннахрды солтстігінде шоырланды. Бны білген Туекел хан Муереннахрды отстік айматарына шабуыл жасайды. Оны шабуылы Тркістан, Ташкент, Самаранд алаларына ауіп тндіреді. Біра Туекел ханны Ташкентті алуа жасалан алашы жорыы стсіз аяталады. Туекел хан аза хандыыны сырты саясатын ныайту барысында орыс мемлекетімен дипломатиялы арым-атынастарды жандандырды. аза ханы сырты саясатта зін олдайтын одатастар іздеді. 1594 жылы Туекел хан Ресейге досты келісім жасасу шін лмхаммед басаран аза хандыыны тыш ресми елшілігін жібереді. Туекел ханны бндаы масаты Ресей мемлекетіні кмегімен Абдоллаа арсы кресті жандандыру, Сібір ханы Кшімге арсы ода ру жне 1588 жылы орыс скерлері стап кеткен зіні немере інісі, Ондан слтанны баласы Оразмхаммедті ттыннан босату болды. Оны жанында азаты йгілі тарихшысы адырали Жалайыр бар еді. 1595 жылы елшіге орыс патшасыны жауап грамотасы тапсырылды. Онда орыс патшасы Туекел хана аза хандыын «зіні патшалы ол астына алатынын» жне «о ататын ару» жіберетінін уде етті. Сонымен бірге мынадай талап ойды: «бізді патшалы оластымызда боландытан жне бізді патшалы міріміз бойынша Бара патшасымен жне бізге опасызды жасаан Сібір патшасы Кшіммен соысып, бізді лы мртебелі патшамыза жол салатын боласыздар». Орыс мемлекеті аза хандыымен скери ода рудан бас тартанымен, Туекел хан орыс мемлекетімен дипломатиялы арым-атынасты зген жо. 1595 жылы Мскеуден орыс елшісі Вельямин Степанов аза хандыына келді. Нтижесінде екі мемлекет арасында сауда байланыстары жанданды. Бл кезде ойраттарды бір блігі Туекел хана туелді болды. Сондытан ол зіні Мскеуге жолдаан грамотасында зін «азатар мен алматарды патшасы» деп атады. 1597 жылы Бхар хандыында ішкі тартыс, ыры-жыры басталды, онда ыпалды адамдарды олдауымен Абдолланы лы Абдылмомын кесіне арсы шыты. Осы ырысты пайдаланып, Туекел Ташкент аласыны тбінде Абдолла ханны скерін таландады. 1598 жылы наурызда Абдолла хан айтыс болып, Абдылмомын хан болды. Осы орайды пайдаланан Туекел хан жз мы скермен Муераннахра басып кіріп, Ахси, ндіжан, Ташкент, Самаран алаларын басып алды. Біра Бхараны оршау кезінде Туекел хан ауыр жараланып, Ташкентке айтып келіп аза болды. Сйтіп, ол з мемлекетіні солтстік-батыс шекарасындаы бейбіт жадайды жне Орта Азиядаы шайбанилытарды алауыздыын, бл улетті Аштарханилытар- ды жаа улетімен ауыстырыланын пайдаланып, сырдариялы алалар шін заа созылан кресті табысты тмамдады. Абдолла рпатарыны зара билікке таласы нтижесінде Шайбани улеті мір сруін тотатады. Туекел Орта Азияа жорыында тек арулы кшке емес, Орта Азия халытарыны белгілі бір леуметтік топтарына сйенді. Атап айтанда, Туекел ханды дін иелері олдады. Сонымен бірге Ескендір Мшы Туекел скеріні рамында «Тркістан тайпаларыны жне ырдаы збектерді» жауынгерлері боланын айтады. Жалпы, Шайбани рпатарыны зара атыыстарынан шаршаан Орта Азия халытарыны басым блігі Туекел ханды олдады десек ателеспейміз. йткені Шайбани тармаынан тараан Жошы рпатарыны зі Муераннахрда Шайбани улетін аза хандарыны улетімен алмастыруа ниет білдірген. кінішке орай, Муераннахр аза хандарыны олына толыымен кшпеді. Сйтсе де, Ташкент жне оны аймаы 200 жыл бойы аза хандыыны рамында болды. Тркістан аласы аза хандыыны орталыына айналды.

Туке хан

Жгірді баласы Туке хан (1680-1718) тсында аза хандыыны кш-уаты сіп, бірлігі артты. Тукені туан жылы белгісіз, ал айтыс болан жылына байланысты ылыми зерттеулердегі пікірлер де р трлі. Жгір ханны лы жне мрагері Туке 1680 жылы аза хандыыны таына отырды. Ол асынан ішкі феодалды алауызды пен бытыраылыты жойып, бір орталыа баынан аза хандыын руа ажырлы айрат жмсады. Ханды билікті кшейтуге баытталан реформалар жргізді.

Туке ханны аты тарихта «Жеті жары» задарымен де тыыз байланысты. Ол азаты ататы билерімен аылдаса отырып, азаты дет-рып задарын, билер сотыны тжірибелерін, аса дарындылыпен айтылан тйінді биліктерді жинатап, зінен брыны «асым ханны аса жолы», «Есім ханны ескі жолы» сияты аза задарын жаа жадайа сай згертіп, толытырып, дамыту негізінде «Жеті жары» атты задар жинаын растырды. «Жеті жары» орыс деректерінде «Туке хан задары» деген атпен белгілі. Жеті жарыа кімшілік, ылмысты істер, азаматты ы нормалары, сондай-а салытар, діни кзарастар туралы ережелер енгізілген, яни онда аза оамы міріні барлы жаы тгел амтылан. Оларда орта асырдаы аза оамыны патриархатты-феодалды ыыны негізгі принциптері мен нормалары баянды етілген. азаша «жары» ділдік деген ымды білдіреді. Жеті жары» - жеті деттік ыты жйеден тратын оамды атынастарды реттейтін салаларды жиынтыы. Олар: жер дауы, жесір дауы, н дауы, бала трбиесі жне неке, ылмысты жауапкершілік, рулар арасындаы дау, лт ауіпсіздігін амтамасыз ету.

«Жеті жарыны» аза халы ХІХ асырды ортасына дейін олданып келді. Ал кейбір задар азан ткерісіне дейін олданылды. Сонымен бірге «Жеті жарыны» з кезінде ааза тсірілмегені де белгілі. Кеестер дуірінде «Жеті жарыа» «феодалды атынастарды сарыншыы» деген сипат таылып, млдем зерттелінбеді. Бізге «Жеті жары» орыс алымдарыны жазбалары негізінде белгілі. Алаш рет орыс алымы Г.Спасский жаппас руыны старшыны Кбек Шкіралиевті мліметтері негізінде «Жеті жарыны» 11 зіндісін 1820-шы жылы «Сибирский вестник» баспасзіні бетінде жариялады. «Жеті жарыны» екінші нсасы ( 34 зінді) А.Левшинні зерттеулерінде беріледі. Бл нсалар «Жеті жары» дниеге келгеннен кейін 100 жылдан со халы ауыз дебиеті негізінде жариялады. Сондытан, бл задар жинаыны толы нсасыны бізге жетпегені белгілі.

«Жеті жары» задар жинаы мемлекетті ішкі жадайын кшейтуге баытталды. Осы за негізінде азаты тайпа, ру басыларын жылына бір рет жиналуа міндеттеді. Бл жиындарда мемлекетті сырты жне ішкі жадайына байланысты мселелер дауыс беру негізінде шешілді. Жиына ару асынып келген азаматтарды ана дауыс беру ытары болды. Сонымен бірге ару стап келген азамат жылына з байлыыны жиырмадан бір блігін салы ретінде мемлекетке беруге міндеттелді. Жиына атысушы р руды з табасы болды. Бл табалар рылтайда мемлекеттік рміз дрежесінде бекітілді.

«Жеті жарыда» ылмысты іс-ы нормаларына лкен орын блінген. ылмыс ретіне: кісі лтіру, мертіктіру, йелді зорлау, соыа жыу, орлау, рлы істеу жне таы басалары жатан. Кінлілер жасаан ылмыс дегейіне сай ртрлі жазаа кесілген. Бл жината «ана ан» заы саталды. Біра билер сотыны екі жа келісуі бойынша жазаны н тлеумен алмастыруа ммкіншілігі болан. н тлеу трт жадайда рсімденген. Олар: егер йелі кйеуін лтірсе жне кйеуіні туыстары оны кешірмеген жадайда, егер йел некесіз туан баласын лтірген жадайда, жбайлар арасындаы «кзге шп салушылы» длелденген жадайда жне «дайа тіл тигізгені аныталан жадайда». лім жазасыны екі трі болан: дара асу жне тас латыру рекеттерін олдану.

Жазалауды е кп таралан трі – н тлеу болан. ылмыскерді жне лген адамны леуметтік жадайына байланысты н млшері згеріп отыран. Мысалы, лген ер адамны ны 1000 ой болса, йел адамны ны 500 ой болан. Ал лген адамны леуметтік жадайы асйек болса н млшері жеті есе скен, яни слтан немесе ожа тымынан лтірілгендерге жеті адамны нын тлеген. «Слтан» немесе «ожаа» тіл тигізгені шін 9 мал, ол жмсааны шін 27 мал тленетін болды. лды ны бркітті немесе тазы итті нымен теескен. Дене мшелеріне заым келтірген ылмыскер де белгілі млшерде н тлеген. Атап айтанда, бас барма – 100 ой, шынаша 20 ой болан. рлы жасалан кезде рланан затты ны иесіне «ш тоыз» етіп айтарылан. Мысалы, рланан 100 тйе 300 жылыа немесе 1000 ойа теелген. Бл баптардан біз «Жеті жарыа» сай ылмыс істеген р леуметтік тапты ытары задастырыланын креміз.

«Жеті жары» бойынша лім жазасы мен н тлеуден баса жазалар да олданылан. Мысалы, кесіне ол жмсаан л баланы ара сиыра теріс отырызып масаралаан. Ата-анасына дауысын ктерген ыз баланы жазасын шешесі шешкен. Кйеуін лтірген екіабат йел елден уылса, христиан дінін абылдаан адамны мал-млкі тркіленген. дайа тіл тигізгендігі жеті адамны кулігі арылы аныталан адам таспен атып лтірілген.