XVI-XVII азатарды рухани жне материалды мдениеті
- Материалды мдениет.Материалды мдениетті маызды элементтеріні бірі мал шаруашылыымен, егіншілікпен, й ксіпшілігімен жне олнермен байланысты ебек ралдары болып табылады. XIX асырды орта шенінде шалымен оса темір айыр да кеінен олданыла бастады. Е кп таралан ару трі ш метрлік «сойыл», одан со «шопар» болды. XIX асырды орта шеніне дейін а аулау кезінде сада олданылды.
Кшпелі азатарды негізгі трын йлері кші-она ыайлы киіз йлер болатын. азаты киіз йлері оларды лкендігімен, яни тігілген киіз йде анат деп аталатын кереге санымен аныталатын. анаттар саны 4 анаттан 12 аната дейін жне одан да кп болатын. Сырты трі бойынша кмбез трізді жне шоша болып келетін. ысы ыстаулар орналасан зендерді аарлар мен тау шаталдарына азатарды киіз йлері траты лгімен салынатын. Блар жер бетіне киіз й сияты етіп тастан (шошала), амыстан (доара) трызылан рылыс трінде, тік брышты жеркепе жне жертле, жер бетіне тік брышты етіп салынан шым й жне саз балшытан домбаздалан сопа там болды. Дстрлі ааш жшіктер – кебежелерді, крпе-тсек жинауа арналан жкаятарды жне ескіден келе жатан тс-ааштарды орнына, азатарды трмысында йнектелген ыдыс оятын шаын шкафтар, жатаулы ааш кереуеттер, іші лыпталатын, клемі р трлі сандытар пайда болды.
аза халыны тіршілік-трмысында олнер ксібі лкен маызды орын алды. йткені мал шаруашылыы немесе егіншілікті дамуы олнер ксіпшілігімен тікелей байланысты болды. Мал шаруашылыы шін ер-трман, ат бзелдері, малды стайтын, байлайтын жабдытар, егіншілік шін жер жыртатын жне тырмалайтын, астыты жинайтын жне дейтін ралдар т. б. олнершілерді ебегімен дайындалды. Бл кездегі азаты олнер ксіпшілігі арабайыр шаруашылы еді. йде істелетін ксіп бйымдарды кпшілігі тауара айналмайтын, ндірушіні з отбасын ана анааттандыруа пайдаланылатын. Халы нері, сіресе, киіз йді жабдытарын, жиаздарын жасауда ерекше рістеді.
Бл кезде отстік азастан алаларыны, Орта Азиямен, Шыыс Тркістанмен, Орыс мемлекетімен сауда-сатты байланысы жанданды. Осыны арасында кшіп-онушы жне отырышы халы топтарыны экономикалы, мдени-леуметтік арым-атынасы кеейе тсті. XVI-XVIII асырларда «лы жібек жолы» бойында орналасан Сыана, Сауран, Отырар, Тркістан, Сайрам, Жент т. б. алаларды тездеп ркендеуі, аза халыны бірттас ел болуына, жеке ханды рып ныаюына лкен серін тигізді. Тркістан, Отырар, Тараз, Сайрам жне таы баса алалардан табылан кміс тегелер мен мыс ашалар аза хандыы тсында сауда-сатты ркендеп, аша айналымы дамыандыын крсетеді.
Сыана пен Сауранны, Ясы мен Отырарды архитектуралы комплекстері, Жнібек пен асымны Сарайшытаы, азанапты лытау жеріндегі кесенелері, Маыстаудаы, Сырдария алаптарындаы жне аратау ойнауларындаы мазарлар зіндік сулет-сипатымен, архитектуралы формаларыны жинаылы рі айыншылыымен ерекшеленді.
лан байта ке далада мал баып, кндерін табиат шаында мал рісінде, тндерін жлдызды аспан астындаы мал кзетінде ткізген алы аза, лемдегі табиат былыстарын немі баылап отыран. Осы баылауды нтижесінде халыты кпжылды тжірибелері орытылып, жлдызды аспан туралы астрономиялы тсініктер мен білімдер жинаталан. Жне оны негізінде байыры аза кнтізбесі алыптасты. аза халы аспан лемін баылау арылы «с жолы», «йрыты жлдыз», «апа жлдыз» жне «кемпіроса» жайында ымын кеейтті.
XVI-XVII асырларда азатар арасында ислам діні кеінен тарады. Оны таратуда Сыана, Тркістан, Хорезм, Бхара, Самаранд сияты алалар айрыша рл атарды. Ислам діні кшпелі халы арасында тере тамыр жайан жо. Оан себеп атыыстар, соыстар жне трлі саяси арама-айшылытар еді. Сондытан халыты сіресе кшпелі блігі ислам дінін кпке дейін абылдамай, тірге, кнге, аспана, жерге, суа табынуа негізделген нанымды стады. азатар мірінде отты асиеттеу лкен рл атарды.
XVI-XVIII асырларда аза халыны арасында таырыбы мен жанры жаынан алуан трлі ауыз дебиеті ке ріс алды. аза халыны поэзиясында жырауларды орны ерекше бааланды. Жыр толауларында анатты сздер, ибратты наылдар ке орын алды. Сол кездегі аза поэзиясыны аса ірі тлалары – Шалкиіз (XV .), Доспамбет (XVI .), Жиембет (XVII), т. б. жыраулар.
азаты батырлар жыры эпоса тн аыз сиятананымен, оларды брі дерлік тарихи оиалара рылан. Мселен, обыланды, Алпамыс, Ер Тарын, Ер Сайын, амбар дастандары тарих шындыымен абысып жатан шыармалар. азаты леуметтік-трмысты дастандары да («озы Крпеш-Баян слу», «ыз Жібек» т. б.) феодалды-рулы оамны мірін лкен шеберлікпен крсетеді.
Бл кезде аза хандыыны мемлекеттік рылысы мен халы міріні ерекше жадайларын зіндік згешелігімен амтитын оамды уклад «билер сзі», «билер айтысы», «билер дауы», «трелік айту», «шешендік сздер» деп аталатын кркемдік мдениетті бірегей трін туызды. дебиетті бл трін шыарушылар негізінен XVI-XVIII асырларда аза оамында сот ісін жргізумен ана айналысан жо. Билер хан кеесіні мшелері болып, мемлекеттік істерге белсене араласты. Сонымен бірге ататы билер тайпалар мен руларды басшылары болып, ел басарды, жиындарда соларды атынан сз сйлеп, айтыс-тартыстар кезінде оларды мдделерін орады.
азаты ататы билері поэтикалы таланты зор жне суырып салма айту мен шешендік сз арылы зара айтысты тамаша шеберлері болан. XVI-XVIIIасырларда би-шешендер арасында мемлекеттік жне оамды ызметіні маыздылыы, шешендік неріні кшімен поэтикалы шеберлігі жаынан Тле би лібеклы (1663–1756), азыбек Келдібеклы (1665–1765), жне йтеке Байбеклы (1682–1766) ерекше орын алды. Олар тек азастанда ана емес, сонымен атар Ресейде, Хиуада, Жоария мен ытай империясында танымал болан.
Бл кезде аза тіліндегі жазба дебиеттері діни жне аызды мазмндаы кітаптар трінде таралды, сондай-а тарихи шыармалар мен рулар тарихы (шежіре) жасалды. Оларды ішінен Захир-ад-дин Бабырды «Бабырнамасын», Камалад-дин Бинайды «Шайбани-намесін», Мхаммед Хайдар Дулатиді «Тарих-и Рашидиін», ожамл бек Бахиді «Тарих-и-ыпшаын», адырали «Жами-ат-таварихын» жне баса да шыармаларды арнайы бліп крсетуге болады.
Бл кезде аза хандыы кршілес мемлекеттермен, Орта жне Таяу Шыыс елдерімен здіксіз араласып отырды. Мны зі араб-мсылман мдениеті мен ылымыны таралуына серін тигізді. аза жерінде мектептер мен медреселер ашылып, оларда оу араб-парсы жне трік тілдерінде жргізілді. азатар жазуда араб ліп-биін ттынды. Мектептер мен медреселерде ылымны р трлі салалары "дін ілімі, математика, логика, философия) бойынша білім беріліп, Шыысты лы аындарыны классикалы туындыларымен таныстырылды. Мны брі аза халыны жалпы дамуына, бкіл оамны рухани мірі мен мдениетіне игі ыпал жасады.
Сонымен, XVI-XVIII асырларда аза оамында шаруашылыты жне мдениетті дамуында елеулі ілгерілеушілік орын алды. Оны басты себебі, аза халыны бірттас мемлекетке бірігуімен байланысты еді.
34 )XVI-XVII асырларда ауыз дебиеті. Ауыз дебиетіні асыл азыналарын жасаан, оны рпатан-рпаа жаластыран халы арасынан шыан дарынды-аындар, сал, серілер,жыраулареді. Сол кездегі аза поэзиясыны аса ірі тлалары – Шалкиіз (XV .), Доспамбет (XVI .), Жиембет (XVII), т.б. жыраулар. азаты батырлар жыры мысалы: обыланды, Алпамыс, Ер Тарын, Ер Сайын, амбар дастандары тарих шындыымен абысып келе жатан шыармалар. азаты леуметтік – трмысты дастандары да (озы Крпеш-Баян слу, ыз-Жібек т.б.) феодалды-рулы оамны мірін лкен шеберлікпен крсетеді. Халы арасында ана тіліндегі жазба дебиет діни жне тарихи мазмндаы кітап трінде тарады. “Тарихи-и Рашиди” – Орта Азия мен азастанны XIV . II-жартысы- нан XVI . басына дейінгі тарихы баяндалан шыарма. Бл шыарма 1541-1546 жылдары жазылан. Оны олжазбасы екі дптерден ралан. Бірінші дптерде Шаатай улетіні тарихы баяндалады, екіншісінде XV-XVI . Шинжа лкесінде, Орталы Азияда, Индия мен Ауанстанда ткен тарихи оиалар баяндалады.Онда аза тарихына атысты нды деректер бар. XV асырырды ортасында батыс Жетісуда аза хандыыны рылуы, аза-ырыз, збек халытарыны атынасы. Шыыс азастанны оамды шаруашылы жадайыберілген. Ол ебекті жазан Мхаммед Хайдар Дулати (1499-1551) тарихшы, дебиетші. Ол араб, парсы тілдерін жетік білген. Хан сарайында саталан жаттарды пайдаланан. “Жамих ат-тауарих” (Жылнамалар жинаы) – ерте кездегі аза тілінде жазылан тарихи шыарма. Онда: ерте кезден бері аза даласын мекендеген алы, жалайыр, ыпша, найман, керей, оырат, алшын, т.б. тайпаларыны шежіресі беріледі. XI . Орта Азия мен азастан территориясында мір срген арахандар улетіні, оыз-ыпша тайпалар одаыны дуірінен бастап 1600 жыла дейінгі тарихы баяндалады. сіресе XIII . мен XVI . арасындаы аза жерінде болан ірі тарихи оиалар баяндалады. аза оныстанан жерлерді жадайы, ондаы алалар, аза хандыы мен хандарды мірбаяны, аза хандыыны зады ережелері жайында деректер берілген.
“Жамих ат-тауарих” кітабыныі жазушысы адырали осынлы Жалайыр (1530-1605) Сырдария бойын мекендеген жалайыр тайпасынан шыан, сол себептен “Жалайыр” аталан. Ол аза хандыыны орда-сарайында ханны аылшысы жне ханзада- ларды трбиешісі болып ызмет істеген. Бл ебек алаш рет 1854 ж. азанда жары крген.