XVI-XVII азатарды рухани жне материалды мдениеті

- Ма­тери­ал­ды мде­ни­ет.Ма­тери­ал­ды мде­ни­етті маыз­ды эле­мент­теріні бірі мал ша­ру­ашы­лыымен, егіншілікпен, й ксіпшілігімен жне олнер­мен бай­ла­ныс­ты ебек рал­да­ры бо­лып та­была­ды. XIX асыр­ды ор­та шенінде шалымен оса темір айыр да кеінен ол­да­ныла бас­та­ды. Е кп та­ралан ару трі ш метрлік «сойыл», одан со «шопар» бол­ды. XIX асыр­ды ор­та шеніне дейін а аулау кезінде са­да ол­да­ныл­ды.

Кшпелі азатар­ды негізгі трын й­лері кші-она ыай­лы киіз й­лер бо­латын. азаты киіз й­лері олар­ды лкендігімен, яни тігілген киіз й­де анат деп ата­латын ке­реге са­нымен аныта­латын. анат­тар са­ны 4 анат­тан 12 аната дейін жне одан да кп бо­латын. Сырты трі бойын­ша кмбез трізді жне шо­ша бо­лып ке­летін. ысы ыс­та­улар ор­на­ласан зен­дерді аар­лар мен тау шатал­да­рына азатар­ды киіз й­лері траты лгімен са­лына­тын. Блар жер бетіне киіз й сияты етіп тас­тан (шо­шала), амыс­тан (доара) трызылан ры­лыс трінде, тік брыш­ты жер­ке­пе жне жертле, жер бетіне тік брыш­ты етіп са­лынан шым й жне саз бал­шытан дом­баздалан сопа там бол­ды. Дстрлі ааш жшіктер – ке­беже­лерді, крпе-тсек жи­науа ар­налан жкаятар­ды жне ескіден ке­ле жатан тс-ааш­тарды ор­ны­на, азатар­ды трмы­сын­да й­нек­телген ыдыс оятын шаын шкаф­тар, жата­улы ааш ке­ре­ует­тер, іші лып­та­латын, клемі р трлі сан­дытар пай­да бол­ды.

аза халыны тіршілік-трмы­сын­да олнер ксібі лкен маыз­ды орын ал­ды. й­ткені мал ша­ру­ашы­лыы не­месе егіншілікті да­муы олнер ксіпшілігімен тіке­лей бай­ла­ныс­ты бол­ды. Мал ша­ру­ашы­лыы шін ер-трман, ат бзел­дері, мал­ды стай­тын, бай­лай­тын жаб­дытар, егіншілік шін жер жыр­та­тын жне тыр­ма­лай­тын, ас­тыты жи­най­тын жне дейтін рал­дар т. б. олнершілерді ебегімен дайын­далды. Бл кез­дегі азаты олнер ксіпшілігі ара­байыр ша­ру­ашы­лы еді. й­де істе­летін ксіп бйым­дарды кпшілігі та­уара ай­нал­май­тын, ндірушіні з от­ба­сын ана анаат­танды­руа пай­да­ланы­латын. Ха­лы нері, сіре­се, киіз йді жаб­дыта­рын, жиаз­да­рын жа­са­уда ерек­ше рістеді.

Бл кез­де отстік азастан ала­лары­ны, Ор­та Ази­ямен, Шыыс Тркістан­мен, Орыс мем­ле­кетімен са­уда-сат­ты бай­ла­нысы жан­данды. Осы­ны арасын­да кшіп-ону­шы жне оты­рышы ха­лы топ­та­рыны эко­номи­калы, мде­ни-ле­уметтік арым-аты­насы кеейе тсті. XVI-XVI­II асыр­ларда «лы жібек жо­лы» бойын­да ор­на­ласан Сыана, Са­уран, Оты­рар, Тркістан, Сай­рам, Жент т. б. ала­лар­ды тез­деп ркен­деуі, аза халыны бірттас ел бо­лу­ына, же­ке хан­ды рып ныаюына лкен серін тигізді. Тркістан, Оты­рар, Та­раз, Сай­рам жне таы баса ала­лар­дан та­былан кміс теге­лер мен мыс аша­лар аза хан­дыы тсын­да са­уда-сат­ты ркен­деп, аша ай­на­лымы да­мыан­дыын крсе­теді.

Сыана пен Са­уран­ны, Ясы мен Оты­рар­ды ар­хи­тек­ту­ралы комп­лек­стері, Жнібек пен асым­ны Са­рай­шытаы, азанап­ты лы­тау жеріндегі ке­сене­лері, Маыс­та­удаы, Сыр­да­рия алап­та­рын­даы жне ара­тау ой­на­ула­рын­даы ма­зар­лар зіндік сулет-си­паты­мен, ар­хи­тек­ту­ралы фор­ма­лары­ны жи­наылы рі айын­шы­лыымен ерек­ше­ленді.

лан бай­та ке да­лада мал баып, кндерін та­биат шаын­да мал рісінде, тндерін жлдыз­ды ас­пан ас­тындаы мал кзетінде ткізген алы аза, лем­дегі та­биат бы­лыс­та­рын немі баылап отыран. Осы баыла­уды нти­жесінде ха­лыты кпжыл­ды тжіри­белері оры­тылып, жлдыз­ды ас­пан ту­ралы аст­ро­номи­ялы тсініктер мен білімдер жи­наталан. Жне оны негізінде байыры аза кнтізбесі алып­тасты. аза халы ас­пан лемін баылау арылы «с жо­лы», «й­рыты жлдыз», «апа жлдыз» жне «кемпіроса» жайын­да ымын кеей­тті.

XVI-XVII асыр­ларда азатар ара­сын­да ис­лам діні кеінен та­рады. Оны та­рату­да Сыана, Тркістан, Хо­резм, Бха­ра, Са­маранд сияты ала­лар ай­рыша рл атар­ды. Ис­лам діні кшпелі ха­лы ара­сын­да те­ре та­мыр жайан жо. Оан се­беп атыыс­тар, соыс­тар жне трлі са­яси ара­ма-ай­шы­лытар еді. Сон­дытан ха­лыты сіре­се кшпелі блігі ис­лам дінін кпке дейін абыл­да­май, тірге, кнге, ас­пана, жер­ге, суа та­бынуа негіздел­ген на­ным­ды ста­ды. азатар мірінде от­ты аси­ет­теу лкен рл атар­ды.

XVI-XVI­II асыр­ларда аза халыны ара­сын­да таыры­бы мен жан­ры жаынан алу­ан трлі ауыз де­би­еті ке ріс ал­ды. аза халыны по­эзиясын­да жы­ра­улар­ды ор­ны ерек­ше баалан­ды. Жыр толаула­рын­да анат­ты сздер, иб­ратты наыл­дар ке орын ал­ды. Сол кез­дегі аза по­эзиясы­ны аса ірі тлала­ры – Шал­киіз (XV .), Дос­памбет (XVI .), Жи­ем­бет (XVII), т. б. жы­ра­улар.

азаты ба­тыр­лар жы­ры эпоса тн аыз сиятананы­мен, олар­ды брі дерлік та­рихи оиалара рылан. Мсе­лен, обы­лан­ды, Ал­па­мыс, Ер Тарын, Ер Сайын, ам­бар дас­танда­ры та­рих шын­дыымен абы­сып жатан шыар­ма­лар. азаты ле­уметтік-трмыс­ты дас­танда­ры да («озы Крпеш-Ба­ян слу», «ыз Жібек» т. б.) фе­одал­ды-ру­лы оам­ны мірін лкен ше­берлікпен крсе­теді.

Бл кез­де аза хан­дыыны мем­ле­кеттік ры­лысы мен ха­лы міріні ерек­ше жадай­ла­рын зіндік зге­шелігімен ам­ти­тын оам­ды ук­лад «би­лер сзі», «би­лер ай­ты­сы», «би­лер да­уы», «трелік ай­ту», «ше­шендік сздер» деп ата­латын кркемдік мде­ни­етті біре­гей трін туыз­ды. де­би­етті бл трін шыару­шылар негізінен XVI-XVI­II асыр­ларда аза оамын­да сот ісін жргізу­мен ана ай­на­лысан жо. Би­лер хан кеесіні мше­лері бо­лып, мем­ле­кеттік істер­ге бел­се­не ара­лас­ты. Со­нымен бірге ататы би­лер тай­па­лар мен ру­лар­ды бас­шы­лары бо­лып, ел басар­ды, жи­ын­дарда со­лар­ды аты­нан сз сй­леп, ай­тыс-тар­тыстар кезінде олар­ды мдде­лерін орады.

азаты ататы би­лері по­эти­калы та­лан­ты зор жне су­ырып сал­ма ай­ту мен ше­шендік сз арылы за­ра ай­тыс­ты та­маша ше­бер­лері болан. XVI-XVI­IIасыр­ларда би-ше­шен­дер ара­сын­да мем­ле­кеттік жне оам­ды ыз­метіні маыз­ды­лыы, ше­шендік неріні кшімен по­эти­калы ше­берлігі жаынан Тле би лібеклы (1663–1756), азы­бек Келдібеклы (1665–1765), жне й­те­ке Бай­беклы (1682–1766) ерек­ше орын ал­ды. Олар тек азастан­да ана емес, со­нымен атар Ре­сей­де, Хи­уада, Жоария мен ытай им­пе­ри­ясын­да та­нымал болан.

Бл кез­де аза тіліндегі жаз­ба де­би­ет­тері діни жне аыз­ды мазмндаы кітап­тар трінде та­рал­ды, сон­дай-а та­рихи шыар­ма­лар мен ру­лар та­рихы (шежіре) жа­сал­ды. Олар­ды ішінен За­хир-ад-дин Ба­быр­ды «Ба­быр­на­масын», Ка­малад-дин Би­най­ды «Шай­ба­ни-на­месін», Мхам­мед Хай­дар Ду­латиді «Та­рих-и Ра­шидиін», ожамл бек Ба­хиді «Та­рих-и-ып­шаын», адырали «Жа­ми-ат-та­вари­хын» жне баса да шыар­ма­лар­ды ар­найы бліп крсе­туге бо­лады.

Бл кез­де аза хан­дыы кршілес мем­ле­кет­термен, Ор­та жне Та­яу Шыыс ел­дерімен здіксіз ара­ласып отыр­ды. Мны зі араб-мсыл­ман мде­ни­еті мен ылы­мыны та­ралу­ына серін тигізді. аза жерінде мек­тептер мен мед­ре­селер ашы­лып, олар­да оу араб-пар­сы жне трік тілдерінде жргізілді. азатар жа­зуда араб ліп-биін ттын­ды. Мек­тептер мен мед­ре­селер­де ылым­ны р трлі са­лала­ры "дін ілімі, ма­тема­тика, ло­гика, фи­лосо­фия) бойын­ша білім беріліп, Шыыс­ты лы аын­да­рыны клас­си­калы ту­ын­ды­лары­мен та­ныс­ты­рыл­ды. Мны брі аза халыны жал­пы да­му­ына, бкіл оам­ны ру­хани мірі мен мде­ни­етіне игі ыпал жа­сады.

Со­нымен, XVI-XVI­II асыр­ларда аза оамын­да ша­ру­ашы­лыты жне мде­ни­етті да­му­ын­да еле­улі ілгеріле­ушілік орын ал­ды. Оны бас­ты се­бебі, аза халыны бірттас мем­ле­кет­ке бірігуімен бай­ла­ныс­ты еді.

34 )XVI-XVII асырларда ауыз дебиеті. Ауыз дебиетіні асыл азыналарын жасаан, оны рпатан-рпаа жаластыран халы арасынан шыан дарынды-аындар, сал, серілер,жыраулареді. Сол кездегі аза поэзиясыны аса ірі тлалары – Шалкиіз (XV .), Доспамбет (XVI .), Жиембет (XVII), т.б. жыраулар. азаты батырлар жыры мысалы: обыланды, Алпамыс, Ер Тарын, Ер Сайын, амбар дастандары тарих шындыымен абысып келе жатан шыармалар. азаты леуметтік – трмысты дастандары да (озы Крпеш-Баян слу, ыз-Жібек т.б.) феодалды-рулы оамны мірін лкен шеберлікпен крсетеді. Халы арасында ана тіліндегі жазба дебиет діни жне тарихи мазмндаы кітап трінде тарады. “Тарихи-и Рашиди” – Орта Азия мен азастанны XIV . II-жартысы- нан XVI . басына дейінгі тарихы баяндалан шыарма. Бл шыарма 1541-1546 жылдары жазылан. Оны олжазбасы екі дптерден ралан. Бірінші дптерде Шаатай улетіні тарихы баяндалады, екіншісінде XV-XVI . Шинжа лкесінде, Орталы Азияда, Индия мен Ауанстанда ткен тарихи оиалар баяндалады.Онда аза тарихына атысты нды деректер бар. XV асырырды ортасында батыс Жетісуда аза хандыыны рылуы, аза-ырыз, збек халытарыны атынасы. Шыыс азастанны оамды шаруашылы жадайыберілген. Ол ебекті жазан Мхаммед Хайдар Дулати (1499-1551) тарихшы, дебиетші. Ол араб, парсы тілдерін жетік білген. Хан сарайында саталан жаттарды пайдаланан. “Жамих ат-тауарих” (Жылнамалар жинаы) – ерте кездегі аза тілінде жазылан тарихи шыарма. Онда: ерте кезден бері аза даласын мекендеген алы, жалайыр, ыпша, найман, керей, оырат, алшын, т.б. тайпаларыны шежіресі беріледі. XI . Орта Азия мен азастан территориясында мір срген арахандар улетіні, оыз-ыпша тайпалар одаыны дуірінен бастап 1600 жыла дейінгі тарихы баяндалады. сіресе XIII . мен XVI . арасындаы аза жерінде болан ірі тарихи оиалар баяндалады. аза оныстанан жерлерді жадайы, ондаы алалар, аза хандыы мен хандарды мірбаяны, аза хандыыны зады ережелері жайында деректер берілген.
“Жамих ат-тауарих” кітабыныі жазушысы адырали осынлы Жалайыр (1530-1605) Сырдария бойын мекендеген жалайыр тайпасынан шыан, сол себептен “Жалайыр” аталан. Ол аза хандыыны орда-сарайында ханны аылшысы жне ханзада- ларды трбиешісі болып ызмет істеген. Бл ебек алаш рет 1854 ж. азанда жары крген.