Жартысы азасытн ішкі саяси жне леуметтік жадай

аза хандыы — шаруашылыты дамуы, ндіргіш кштерді суі, феодалды атынастарды алыптасуы нтижесінде ерте заманнан бері Орта Азияны лан-байта ірін мекендеген кшпенді тайпаларды бірыай этникалы топ — аза халыны негізінде бірігуі арылы XV-асырды орта шенінде рылды. Жаа крылан аза хандыы рамына, яни батыс Жетісу іріне он шаты жыл айналасында екі жз мыдай саны бар кшпелі тайпаларды жиналуы ке ріс-онысты керек етті. Сонымен атар кшпелі елді отырышы-егіншілігі кркейген аудандармен, сіресе олнері мен саудасы дамыан экономикалы орталы — Сырдария жаалауындаы алалармен сауда-сатты арым-атынаса олайлы жадай жасау маызды мселеге айналды. Сырдария бойындаы алалар мен Дешті-ыпша даласы шін кресте аза хандыыны басты бсекелесі жне ата жауы білхайыр хан болды. аза хандыы білхайыра арсы кресу шін е алдымен Моолстан мемлекетімен тату кршілік, одаты байланыс орнатты. 1468 жылы ыста білхайыр хан аза хандыын киратпа болып, Жетісуа жорыа аттанды, біра сапары стсіз болып, осы жоры кезінде аза тапты. білхайыр хан лгеннен со збек лысыны шаыраы шайалды, ішкі шиеленістер кшейді. білхайырды аза болуы аза хандыыны ныаюына жне оны клеміні кееюіне лкен жадай тудырды. Алайда Сырдария жаасындаы алалар шін білхайырды немересі Мхаммед Шайбани ханмен крес отыз жылдан астам уаыта созылды. Бл крес Керей ханны баласы Брынды хан болан кезде де (1480—1511) толастаан жо. аза хандыы асым хан тсында (1511—1521 жж.) ныая тсті. Бл тста аза хандыы сол кезені халыаралы атынасынада ке тартылды. асым хан лы князь Василий III (1505—1533) кезіндегі Мскеу мемлекетімен дипломатиялы атынаста болды. Осы кезеде аза халы туралы млімет батыс Еуропаа да белгілі болды. асым хан айтыс болан со аза хандыындаы ішкі жадай бірден айындалды. Оны мрагерлері арасында билікке таласан дау басталды. Соны нтижесінде ішкі тартыс, айшылы пен ырыстар кшейді. аза хандыы осы ішкі феодалды ырыстар нтижесінде ыдырап, блшектенді. асым ханны баласы Ханазар хан (1538—1580) тсында аза хандыы айта бірігіп, дами тсті. Ханазар ханды ран кезде аза хандыыны сырты жадайында аса ірі тарихи оиалар болып жатты. Мемлекетті солтстігінде Ресей з иеліктерін аза даласына едуір жылжытты. Ханазар хан аза болан со оны орнына Ждік слтанны баласы Жнібек ханны немересі Шыай 1580—1582 жылдары хан болды. 1582 жылы Шыай хан айтыс боланнан кейін таа Туекел (1582—1598 жж.) отырды. Туекел хан Бхара ханы Абдолламен жасасан шартты бзып, аза жне збек билеушілері арасындаы жаугершілік айта оздады. Туекел сырты саясатында хандыты отстігіндегі алаларда билікті ныайтуа кш салады. Ендігі жерде ол Сыр бойындаы алалар шін Абдолламен кресті бастайды. Есім хан (1598-1628 жж.) аза тарихында «Есегей бойлы ер Есім» деген атпен йгілі болды. Хан таына отыран со Бхарамен бітім-шартын жасасып, Орта Азия алаларымен бейбіт, экономикалы байланыс орнатуа мтылды. Есім ханны мрагері Жгірді мірі ат стінде аза хандыы жауларымен кресте тті. Халы оны ел шін еіреп туан ерлігіне бола «Салам Жгір» деп атаан. Жгір хан (1628-1652 жж.) билік ран жылдары да Сыр бойындаы алалар шін Аштарханидтермен жне Жетісудаы жайылымдар шін алматармен атыыстар тыйылмады. Жгірді баласы Туке хан (1680—1718) тсында аза ханыны кш-уаты сіп, бірлігі артты. Тукені туан жылы белгісіз, ал айтыс болан жылына байланысты ылыми зерттеулердегі пікірлер де ртрлі. Жгір ханны лы жне мрагері Туке 1680 жылы аза хандыыны таына отырды. Ол асынан ішкі феодалды алауызды пен бытыраылыты жойып, бір орталыа баынан аза хандыын руа ажырлы айрат жмсады.Ханды билікті кшейтуге баытталан реформалар жргізді.

аза хандыыны 15-18 басындаы ішкі жне сырты жадайы.XVI асырда аза хандыы асым ханны тсында (1511-1521) е жоары уаттылыына жетті. Ішкі жадайымыз тынышталып, аза рулары асым хана осыла бастады. Сырты жадайымыз біршама аладарлытай еді. Территориясы: Жайы зені, Сырдария, лытау, Балаш клі, Жетісуды бір блігі. Негізгі масаты:Сыр бойындаы алаларды зіне арату.асым ханны соыс жорытары:1510 – М. Шайбани Сыанаа шабуыл жасап жеіліс тапты, Самарана ашты.1510 – Шайбани Мерв тбінде ирандытардан аза тапты.1513 – асым хан Сайрамды алды.1513 – Ташкент билеушісі Сйінішке аттабекпен бірігіп соыс ашты.Ташкент тбінде асым хан жараланып, Сайрама шегінді. 1514 жылы Моолстан ханы Слтан Саид Шыыс Тркістана кеткен со, Жетісу аза хандыына тті.аза саны 1 млн.-а жетті.Алаш орыс мемлекетімен (Василий ІІІ. 1505-1513) дип. атынас орнатты.«асым ханны аса жолы» атты задар жинаы болды. За 5 блімнен трды (мал-млікке б/ты, ылмыс, скери ызмет, елшілік,дстрлерді ткізу туралы) .асым ханны билігіні соында тынышты заман орнады. Сауран аласы сауда орталыына айналды. 1521 жыл – асым хан Сарайшыта айтыс болды.асым ханны лімінен кейін аза хандыында тартыстар пайда болып, ханды лсіреп алды. асымны мрагері Мамаш тартыс барысында аза тауып, Таыр (1523 - 1533) хан болды. Ол ырыздармен одатасып, 1524 жылы Моолстана арсы соысты. Таырды дипломатиялы, скери таланты болмады. Хан Ноайлардан жеілді, Сыр алаларын айтарып ала алмады. Таырдан кейін Бйдаш хан болды (1533 - 1534) Оны тсында да тартыстар тотамады. Нтижесінде, збектер мен Моолстан бірігіп Жетісуды жаулап алды.Осы тартыстардан елді тарып, жадайды алып а келтірген Ханазар хан (1538- 1580) болды. Негізгі масаты: асым хан тсындаы иеліктерді алпына келтіру. Территориясы: Сырдария, Арал маы, Жетісу, Жайыты сол жаалауы . Ханазар тсында ноайлар аза хандыына кірді. Ханазарды «азатар мен ырыздар ханы» деп атайды.1560 – моолдар аза-ырыз одаын жеді. Соны нтижесінде, ойраттар шабуылы серінде Жетісу жері азатардан алына берді.Башрт деректерінде Ханазара башрттарды да баынаны айтылады.Ханазар тсында Орыстармен саяси жне сауда атынасы дамыды (1569 ж. Семен Мальцев; 1573 ж. Чебуков).1563 жылдан Сібір хандыын билеген Кшім хан азатармен дшпан болды1573 ж. Орыс елшісі Чебуков Кшімні бйрыымен лтірілді.Жадайды ауырлыы Ханазарды одатас іздеуге итермеледі. ІІ Абдаллах пен Ханазар одатас болды. Ханазар Баба слтан мен Абдаллах арасында бірде бірін, бірде екіншісін олдап, айла жргізді. Нтижесінде:Абдаллах Сыр алаларын азатара берді.Баба слтан сойырал ретінде Йассы мен Сауранды берді.Ханазар хан Баба слтанны тышысыны олынан 1580 жылы аза тапты. Ханазар ханны саясатыны маызы:Ханды аумаы кеейді.Дербес мемлекет ретінде танымал болды.Хан билігі кшейдіІшкі саяси жне шаруашылы мірді траты болуы.Ханазардан кейін оны немере інісі Шыай (1580 - 1582) хан болды. Шыайдан кейін оны баласы Туекел (1582-1598) елді биледі. Бл кезде Сыр бойындаы Сауран, Тркістан, Отырар, Сайрам алалары ІІ Абдаллахты иелігінде болды. 1586 – Туекел Тркістанды алып, Ташкентке ауіп тндірді.1586-1594 – Туекел ханды шін Ханазар рпатарымен кресті.1594 – Мскеуге л-Мхаммед бастаан елшілік жіберді. 1595 – Мскеуден Степанов бастаан елшілік келеді.XVI . Ойраттар аза скерінен жеіліп, туелділікке тседі. Туекел хан зін аза пен алматы ханы деп санады.1598 жыл – Абдаллах лімінен кейін Орта Азияа жаа соыс бастады. Туекел хан Бар тбіндегі шайаста ауыр жараланып, Ташкентте айтыс болды. XVI асырда аза хандыы зіні сырты саясатында біршама жетістіктерге жетіп, белгілі бола бастады. Ішкі жадайы да біршама траты болатын.