Сырым Датлы бастаан ктеріліс

ХШ асырды 30-шы жылдары Кіші жзді зіне туелді еткен со патшалы Ресей біртіндеп аза даласындаы отарлау саясатын терендете бастады. Кіші жз ірінде алыптасан жагдайлар азагарды Е. Пугачев бастаан ктеріліске атысуына себеп болды. Пугачев ктерілісіне азатардан баса башрттар, алматар, т.б., атысан еді. Бл ктерілісті басуга патша кімшілігі жасы аруланан жазалаушы скерді кп жіберді. Жазалаушы эскер азан манында ктерілісшілерді басып-жаншыан со, Пугачев бастаан ктеріпіс жеіліс тапты. 1775 жылдьщ кктемінде жазалаушы скер ктеріліске олдау крсеткен казак ауылдарына шапаншылытар жасады. Бган шыдамаган азатар далага ішкерілей кшіп кетіп, бас саугалайды. Бл келесіз былыстара оса хан мен патша кіметіні салан трлі салыктары, крсеткен зорлы-зомбылытары халыты бден титытатан еді. Патшалы Ресейді жергілікті кімшпіік орындарьша ара сйеген Нралы хан мен оны туыскан слтандары 70-жылдардьщ екінші жартысында халыты канауды кшейтті. Осындай леуметтік-саяси себептер С.Датлы бастаан Кіші жз казатарыны ктеріліске шыуына негіз болды. Ктерілісті себептері:1.Орынбор губерниясы таратылды да Кіші жзді кпшілік блігі Сібір, Уфа басармасына баындырылды. 2.азатарды Жайыты сол жаалауына туін баылайтын Орал шекаралы басармасы рылды.3.Ханды билік лсіреді.4.Жайы казактарыны зорлы-зомбылыы азатарды шаруашылыына нсан келтірді.5. Нралы хан халытан жайылымды шін салы алды.

Ктерілісті озаушы кші: аза шаруалары, старшындар, билер, ру басшылары.Ктеріліс жетекшісі: Сырым Датлы – батыр, шешен, асйек.Ктеріліс олбасшылары: Бара, Жианр, Жанболат.Ктерілісті барысы: Ктеріліс 1783 жылды кзінде басталды. Осы жылды желтосанында казактарды ттынына тскен Сырымды 1784 жылы Нралы босаттырды. Осыдан кейін ол са топтарды басын осып, ірі ол йымдастырды.Сырымны Орал скерлерімен кескілескен кресі 1784 жылды маусымында басталды. Ктерілісшілерді негізгі кші Тменгі Жайы шебі мен Ор бекінісіні тірегінде болды. Старшындар – Тіленші, Оразбай, Жантре слтандар тобы Жоары Жайы пен Елек алашыыны тірегінде шоырланды. 1784 жылды арашасында Сырым скеріні саны 1000 адам болды. 1785 жылы ктерілісті басу шін келген генерал-майор Смирновты тобы 70-ке жуы азатарды ттындады.1785 жылы крес имылы кеейді.1787 жылы 1 мынан астам жазалаушы отряд келді. Олар Сырымны ма шегінгенін біліп, бейбіт ауылдара тиді.Сырым енді бекіністерді алуа мтылды. Алайда ктерілісшілер зебірекке арсы тра алмады. Нралы патша кіметін жатап кетті. Сол себепті 1785 жылы Кіші жз старшындары Нралыны татан тайдыру туралы шешім абылдады.Нралы 1786 жылы Уфаа жер аударылып, 1790 жылы сонда айтыс болады. 1791 жылы білхайырды лдарыны бірі слтан Ералы хан болып сайланды. 1794 жылы Ералы хан лгеннен кейін Нралы лы – Есім хан сайланды. Бан наразы болан Сырым 1797 жылы хан сарайына шабуыл жасап Есімді лтірді.Орынбор лкесіні губернаторы барон Игельстром Кіші жзде ханды билікті жоюа мтылды. Сырым ханды билікті жойылуын птады.Ол ханды билікті орнына билер аласыны билігін келуді жатады. Біра Игельстром Сырыммен келіспеді. Сырым хан кеесінде старшынды топты рлін кшейтуге тырысты. Сондытан Орынбор кімшілігі Сырымны ыпалыны кшеюінен орып, 1797 жылы Кіші жзде ханды билікті алпына келтірді де Айшуаты хан етіп бекітті. Осы мселеден Сырым жатастарыны арасында алауызды пайда болды. 1897 жылы Сырым Хиуа хандыына тіп, 1802 жылы сонда айтыс болды. Ктерілісті тегеуіріне байланысты патша кіметі 1801 жылы 11 наурызда Жайыты о жаасына мал жаюа рсат берді.

40 )1822 жне 1824 жылы Сібір жне Орынбор ырыздары туралы ереже. Кіші жз бен Орта жздегі ханды билікті жойылуы.
1822 жылы «Сібір ырыздары туралы жары»1781 жылы Абылай лгеннен кейін Орта жзде оны лкен баласы слтан Ули хан болып жарияланды. Ули ханны аталдыы оны ол астындаыларды наразылыын туызды. 1795 жылы азатар патшаа оны татан алу жнінде тініш жасады. 1815 жылы Орта жзде Улиді позициясын лсіретуге тырысып, кімет екінші ханды, Бкейді таайындады. 1817 жылы Бкей хан жне 1819 жылы Ули хан лгеннен кейін Орта жзде жаа хандар бекітілмеді. Патша кімшілігі хан кіметін таратып, «Сібір ырыздары туралы устава» сйене отырып, басаруды жаа аппаратын рды, бл уставты 1822 жылы Россияны XIX асырда белгілі либералды пиылдаы айраткер, з дуіріні аса білімді тлаларыны бірі граф М.М.Сперанский жасады. Бл жмыса болаша декабрист Солтстік оамны мшесі Г.С. Батеньков белсене атысты. Оан М.М. Сперанский жергілікті статистика шін материалдар зірлеу мен жинауды тапсыран еді. Орта жзде жаа кімшілік рылым мен сайлау жйесі енгізілді. «Уставта» денсаулы сатау жнінде кейбір шаралар бегіленді, атап айтанда ырдаы бекіністер гарнизонына ызмет крсету шін ауруханалар салу, кшпелі халы арасында шешекке арсы егу жмысын жргізу белгіленді. азатара арналан балаларын жалпы негіздерде империяны оу орындарына жіберуге ы берілді.

1822 жылы Сібір екі блімге: бас басармасы Иркутскіде болатын Шыыс бліміне (Сібірге) жне орталыы Тобылда, ал 1839 жылдан бастап Омбыда болан Батыс Сібірге блінді. Батыс Сібірге: Тобыл, Томск жне Омбы облыстары кірді, ал Омбы облысына аза даласыны Орта жз оныстанан жерлері мен лы жз оныстанан жерлеріні бір блігі кірді. Ол жер «Сібір ырыздарыны облысы» деп аталды да, 1822 жылы оан арналып «Сібір ырыздары туралы устав» талдап жасалынды.

«Устав» бойынша «Сібір ырыздарыны облысы» сырты жне ішкі округтерге блінді. Сырты округтерге Ертісті сыртында кшіп-онып жрген азатар кірді. Округтер болыстара, болысты ауылдара блінді. Болысты блуді негізінен жерауматы (территориялы) емес, рулы принцип алынды. Сондытан да болыс ру аттарымен мысалы Кенжеали, аржас жне т.б деп аталды. Жаа зады іске асыру барысында рушылдыты іргесі сгіліп, айтааларлытай згерістерге шырады. азатарды белгілі бір кімшілік шеберінен екінші бір кімшілікті жеріне ауысуы шектеліп, брыы кшіп онуды рулы тртібі бзылды. Ауыл старшиндері азатардан сайланды. Болыстыа слтандар сайланып, бл ызмет шын мнісінде атадан балаы мра болып алдырып отырды.

Полиция мен сот кіметі органдарын округтік приказ басарды, ал олара ш жылды мерзіммен сайланатын аа слтандар билік жргізді. Оларды патша кімшілігі белгілеген орыстан екі кеесші болды. Сонымен атар аза зиялылырынан слтандар мен билерді сайлауы арылы ойылан екі заседатель отырды.

1822 жылы «Жары» бойынша барлы сот істері ш категорияа блінді: а) ылмысты істер; б)даулы істер; в)басару стінен берілетін шаымдар жніндегі істер. ылмысты істер империясы жалпы задары негізінде округтік приказдарда аралды. ылмысты істерден згеше даулы істерді ауылдар мен болыстарда жергілікті олданылып жрген дет-рыптарды негізінде билер соты талылады