Йыр­лар мен днген­дерді оныс ауда­руы

Жетісу­да егіншілікті да­му­ына XIX асыр­ды 70–90 жыл­да­рын­да Шыыс Тркістан­нан оныс аударан йыр­лар мен днген­дер ыпал етті. оныс­танды­ру екі ке­зеде бол­ды. Бірінші ке­зеде 1877 жы­лы Тома ауда­нына (Солтстік ырызс­тан) шэнь­си днген­деріні бір то­бы келді, 1881–1883 жыл­да­ры, Санкт-Пе­тер­бург шар­ты­на сй­кес, Іле лкесінен йыр­лар мен днген­дерді негізгі кпшілігі оныс аудар­ды.

оныс­та­нушы­лар­ды жаадан 5 бо­лыс: Жар­кент жне Кет­пен (азіргі Пан­фи­лов ауда­ныны аумаын­да), Асу-Ша­рын (йыр ауда­нын­да), Ма­лыбай (Ше­лек ауда­нын­да), ара­су (Ебекшіаза ауда­нын­да) бо­лыс­та­ры рыл­ды.

Жетісу­да е жасы жер­лер ка­зак­тарды пай­да­сына тар­тып алы­нып ойан­дытан, йыр­лар мен днген­дер ол­дан су­лан­ды­рыл­майын­ша егіншілікке он­ша жа­рам­ды бол­маан учас­ке­лер ал­ды. Об­лысты се­ло халын жер­ге ор­на­лас­ты­ру жнінде 1882 жы­лы Жетісу об­лысты басар­ма­сы белгіле­ген ере­желер негізінде днген­дер мен йыр­лар рбір ер­кек адама 10 де­сяти­надан жер алуа тиісті еді. Алай­да 1885 жы­лы оныс­та­нушы­лара лесті жер бліп бе­ру ола алынан кез­де, рбір ер­кек адама 4–5 де­сяти­надан ана жер блініп беріліп, 1892 жыл­ды 1 ата­рынан бас­тап об­рокты алым – са­лы са­лына­тын бол­ды.

Се­лодаы жне ала­даы йыр мен днген ха­лыта­ры здеріні кімшілігі, мешіті жне оны басара­тын дінба­сы бар ауым­дара блінді.

оныс­та­нушы­лар­ды ке­дей­лен­ген блігі алашы кез­дерде здеріне берілген лесті жерді шаын учас­ке­лерін ана иге­ре ал­ды. Со­ны нти­жесінде ауым­дар ішінде зінше бір арен­да­лы аты­нас­тар алып­та­сып, ауым­ны ке­дей мше­лері здеріні лесті жер­лерін не­месе олар­ды едуір блігін ауым­ны лді мше­леріне беріп отыр­ды, ал здері «арен­да­тор­лара» кнделікті жмыс­шы­лар (мердігер­лер) ретінде німні бір блігін ала­тын бо­лып жал­данды. Бл лесті жер­лер фор­маль­ды жаынан лі де брыны иелеріні атын­да бо­лып аланы­мен, іс жзінде олар жаа ожайын­дарды то­лы иелігіне кшетін.

Сйтіп, ауым­дарды жоары бай топ­та­ры, дінба­сылар жне днген, йыр ауым­да­рыны се­лолы кімшілігіні кілдері ауым­ны кпте­ген мше­леріні лесті жер­лерін з ол­да­рына шоыр­ланды­рып, ірі жер иелеріне ай­нал­ды.

ауым­ды жер­лерді се­ло бай­ла­рыны олы­на шоыр­ла­ну­ына днген­дер мен йыр­ларды шет ксіпке ке­туі де се­бепші бол­ды. Алан жер­лері нар­сыз бо­лып, жмыс клігі мен ауыл ша­ру­ашы­лы рал­да­ры бол­маан ке­дей­лер алым-са­лытар тлеу жніндегі жеілдік берілген мерзім біткен­нен кейін млдем кй­зелді, здеріні лесті жер­лерін жап­пай тас­тап, ала­лара жал­да­ма жмыс­шы жне ауыл ша­ру­ашы­лы ба­тырата­ры бо­лып та­быс іздеп кетті.

Днген­дер мен йыр­лар здерімен бірге Жетісуа жа­сан­ды жол­мен су­лан­ды­рыла­тын егіншілікті алып­тасан дстрлерін келді. Днді даыл­дар ішінде би­дай ба­сым бо­лып, жерді жар­ты­сынан ас­та­мына би­дай егілді.

йыр­лар сон­дай-а мата сіру­мен жне ішіна­ра жібек ртын сіру­мен де ай­на­лыс­ты. Днген­дер мен йыр­лар май дайын­дау шін зыыр мен кнжіт, ыша екті. Кейіннен те­мекі сіріп, оны жергілікті ры­нок­та тиімді етіп ткізе бас­та­ды.

Жетісу­да оныс ауда­ру оныс­танды­рушы­лара да сер ет­пей ойан жо. Егер брын йыр­лар мен днген­дер ша­ру­ашы­лыын­да ааш са­бан­дар мен баса да до­бал рал-сай­ман­дар ол­да­нылып кел­се, енді олар темір соалар­ды, тыр­ма­лар­ды, се­ял­ка­лар­ды, т. б. пай­да­лана­тын бол­ды, жаа ауыл ша­ру­ашы­лы даыл­да­рын: слы, те­мекі, кар­топ, по­мидор жне басала­рын егуді игерді. Байыры ха­лытар – азатар мен ырыз­дарды серімен днген­дер мал ша­ру­ашы­лыымен ай­на­лыса бас­та­ды.

йыр­лар мен днген­дерді та­рихи тадыр­ла­ры Ре­сейді бір блігі ретіндегі аза лкесі ха­лыта­рыны тады­рымен тыыз ас­та­сып кетті.

45 )1905–1907 жыл­дардаы орыс ре­волю­ци­ясы­на азастан халыны аты­суы.азастан ебекшілеріні 1905–1907 жыл­дардаы ереуілдері орыс халыны ре­волю­ци­ялы кресімен тыыз бай­ла­ныс­ты еді.1905 жы­лы апан­да Орал, Пе­ровск, Тркістан, Шалар теміржол­шы­лары здеріні эко­номи­калы жадай­ла­рын жасар­ту та­лабын ойан ереуіл жа­сады. 1904 жы­лы пай­да болан Сібір со­ци­ал-де­мок­ра­ти­ялы одаы, оны Ом­бы, Орын­бор, Са­ратов ко­митет­тері азастан жерінде ре­волю­ци­ялы жмыс­ты кшей­те тсті.1905 жыл азан айын­даы Бкілре­сейлік ереуілді серімен азастан­ны бар­лы ала­ларын­да ше­рулер, ми­тингілер мен жи­налыс­тар бо­лып тті. Пе­ровскідегі, Орал­даы, арара­лыдаы, Пав­ло­дар­даы ма­нифес­та­ци­ялар нерлым ірі бол­ды. Олар­ды орыс­тар ара­сынан жне азатар­дан шыан жергілікті зи­ялы­лар йым­дастыр­ды. арара­лыдаы 1905 жылы 15 ара­шадаы лкен са­яси ми­тинг­ке азатар­дан, та­тар­лардан, орыс­тардан жне басала­рынан тра­тын 400-дей адам атыс­ты. Олар пат­ша кіметіне ар­сы біратар та­лап­тар ой­ды, отар­шы­лы кімшілікке ар­сы кре­суге шаыр­ды. Кейіннен арара­лы оиасы­ны бас­шы­лары уына шы­рады. А. Байтрсы­нов Орын­бора, Ж. Аба­ев Яку­тияа жер ауда­рыл­ды. Пат­ша кіметі 1905 жы­лы 17 азан­да ел­дегі ре­волю­ци­ялы озалыс­ты ба­су маса­тын­да ар­найы ма­нифест абыл­да­ды. Біра бл жоары мрте­белі ма­нифест жмыс­шы озалы­сын бседет­кен жо, ай­та кейбір жер­лерде кшей­те тсті. аза жмыс­шы­лары мен ша­ру­ала­ры пат­ша кіметіне орыс жмыс­шы­лары­мен жне оныс­танан ша­ру­алар­мен ол ста­са оты­рып ар­сы шыты. аза ша­ру­ала­ры е ал­ды­мен жер, су шін, тедік, бос­танды пен туелсіздік шін кресті. 1905 жы­лы жаз­да Се­мей, Торай жне Орал об­лыста­рын­да жер шін толулар бол­ды. 1906 жы­лы 6 атар­да пат­ша­ны ар­на­улы жар­лыымен Амо­ла жне Се­мей об­лыста­рыны бкіл аумаына соыс жадайы енгізілді. Солтстік азастана Мел­лер-За­комель­скийді жа­залау экс­пе­дици­ясы келінді. 1905–1907 жж. болан ре­волю­ци­ялы озалыс­тармен бай­ла­ныс­ты азастан жмыс­шы­лары­ны ксіпо­да йым­да­ры бой ктерді. Алашылар­ды бірі бо­лып Орал­даы теміржол­шы­лар­ды ксіпо­даы (1905 ж. ара­ша) рыл­ды, оан Н. Сму­ров, Н. А. По­кати­лов жне Н. И. Ульянов бас­шы­лы жа­сады. 1905–1906 жж. Орын­бор-Таш­кент теміржол­шы­лары­ны ксіпо­даы е ірі йым бо­лып са­нал­ды. Оны 6 мы мшесі болан. 1905 жы­лы жел­тосан айын­да I Мем­ле­кеттік Ду­маны шаыру ту­ралы пат­ша кіметіні жар­лыы шыып, оан азастан­нан 9 де­путат, оны ішінде 4 аза сай­лан­ды.

 

 

46) оныс ауда­ру са­яса­ты (XIX . 1870–1880 жж.)

XIX асыр­ды 70-жыл­да­ры орыс жне ук­ра­ин ша­ру­ала­рын оныс­танды­ру бас­талса, 80-жыл­да­ры арын­ды жалас­ты. Алашы ара­шек­пен оныс­та­ры 1879 жы­лы Ккше­тау уезінде пай­да бол­ды.

Жетісу об­лы­сыны ске­ри гу­бер­на­торы Кол­па­ковс­кийді сы­нысы бойын­ша 1868 жылы «Ша­ру­алар­ды Жетісуа кшуі ту­ралы Уаыт­ша ере­желер» абыл­да­нып, ол 1883 жыла дейін ол­да­ныл­ды.

1886 жы­лы Тркістан ге­нерал-гу­бер­на­тор­лыыны кші-он­ды басару ере­жесі абыл­данды. Бл жат бойын­ша рбір ер адама 10 де­сяти­на жер берілді, оныс­та­нушы­лар 5 жыла дейін са­лытан бо­сатыл­ды, кейін 5 жыл­да са­лыты жар­ты­сын ана тледі.

«Ауыл трын­да­рын з еріктерімен жаа жер­ге кшіру жне брыны кшірілген топ­тар ту­ралы ар­найы ере­жесі» 1889 жыл­ды 13 шілдесінде абыл­да­нып, оныс­танды­ру тек ал­дын ала Ішкі істер ми­нистрлігіні жне мем­ле­кеттік жер иеліктері ми­нистрлігіні рса­ты арылы іске асы­рыл­ды. Біра пат­ша жап­пай оныс­танды­ру рдісін баылай ал­ма­ды. Ша­ру­алар­ды здігінен кшуі жаласа берді. 1891–1892 жыл­да­ры егінні шыпа­уынан орыс ша­ру­ала­ры еуро­палы Ре­сей­ден шыыса ашып, аза жер­леріне оныс­та­нып ал­ды.

Ере­жеде оныс­та­нушы­лар­ды аудан­да­ры наты Томск жне То­был гу­бер­ни­яла­ры, Жетісу, Амо­ла жне Се­мей об­лыста­ры деп крсетілді. 1891–1892 жыл­да­ры за Торай жне Орал об­лыста­рына да та­рады. Ша­ру­алар­ды оныс ауда­руы аза кшпелілеріні жер­лерін тар­тып алу есебінен жрді. оныс ауда­рушы ша­ру­алар арылы отар­лау Сыр­да­рия об­лы­сына да та­рады.

аза жеріні Сібірмен жне При­волжьемен темір жол арылы жалас­ты­рылуы, азастана орыс оныс ауда­рушы­лары­на олай­лы жол аш­ты. Нти­жесінде орыс ша­ру­ала­ры нар­лы жер­лерге оныс­танса, азатар су­сыз, на­шар жер­лерге кшірілді. аза лкесіні де­мог­ра­фи­ялы жадайы да згерді. 1897 жылы жал­пы са­на бойын­ша з жерінде азатар­ды жал­пы млшері 87,1%-а кеміді. оныс ауда­рушы­лар кбіне­се стра­теги­ялы маыз­ды аудан­дара кшіріліп, мыл­тыпен ару­лан­ды­рыл­ды.

Патша кіметіні ХІХ асырды екінші жартысындаы азастанда жзеге асыран кімшілік реформалары аза еліні саяситуелсіздігін біржола жойанымен, бл реформалар кп замай-апатшалы кімшілікті аза оамыны ішкі міріне тередепеніп, оны игеріп алып кетуге лі де болса лсіз екендігін крсетіп берді. Мны жасы тсінген патшалы кімшілік ХІХ асырды 60-жылдарыны орта тсынан бастап азастанды отарлауды «е сенімді» жолына тсті. Ол Орталы Ресейден орыс шаруаларын аза жеріне оныс аударту еді. Патшалы Ресейді оныс аудару саясаты бірнеше кезе арылы жзеге асырылды. азастан тарихнамасында бл оныс аудару саясаты ш кезе бойынша бліп арастырылады.І кезе ХІХ асырды 70—80 жылдар аралыын амтиды, ол 1889 жылы 13 шілдедегі жарлы шыана дейін созылды.ІІ кезе ХІХ асырды 90-жылдарынан 1905 жыла дейінгі уаытаралыын амтиды.ІІІ кезе 1906 жылдан 1916 жылдар аралыын амтиды. азастана орыс жне украин шаруаларын оныстандыру ХІХ асырды 70-жылдарыны соы 80-жылдардан бастап арынды жргізілді. оныс аударуды алашы кезеі з еркімен оныс аударан шаруалар озалысымен аныталып, патша кіметі з еркімен оныс аударандар жадайын реттеу масатына біратар жеке за-актілермен, нсаулар абылдады. Онда кзделген масат — оныс аударуды кімет з адаалауына алып, оан кмек крсету болды. Оан алдын ала дайынды шаралары жасалды. Мселен, Жетісу облысы скери губернаторы Колпаковский бастамасы бойынша Жетісуа шаруаларды оныс аударуы туралы «Уаытша ереже» зірленді. Бл жат 1868 жылдан бастап 1883 жыла дейін кшін сатады. «Уаытша ереже» бойынша орыс оныс аударушыларына (ерлерге) 30 десятина жер беру, 15 жыла алым-салы жне трлі міндеткерліктерден босату, 100 сом млшерінде кмек беру жне баса жеілдіктер аныталып, крсетілді. оныс аударан шаруалар жадайына атысты олара жасалатын жеілдіктер туралы жаа ережелер ХІХ асырды 80-жылдарынан дайындалды. Оларда да жаа келіп оныс тебушілер шін берілетін жеілдіктер саталды, тек жер млшері аздап тмендеді. Айталы, 1886 жылы дайындалан: «Тркістан генерал-губернаторын басару туралы Ереже» бойынша 10 десятина (ерлерге) жер беру, оныс аударушыларды алым-салы жне міндеткерліктен 5 жыла дейін босату, кейінгі жылдары алымды тек жартылай тлеу жеілдіктері саталды.Сонымен, орыта айтанда, орыс шаруаларын аза лкесіне оныстандыра отырып, аза халын шаруашылыа жарамды жерінен айыру процесімен бір мезгілде отарлаушы кімшілік жйесіні жаа жадайа байланысты одан рі жетіліп, ныая тскендігін, сондай-а отарлау ісіні рамды блігі азатарды орыстандыру, шоындыру шараларыны да жйелік, масаттылы сипат аландыын байаймыз.