Йырлар мен днгендерді оныс аударуы
Жетісуда егіншілікті дамуына XIX асырды 70–90 жылдарында Шыыс Тркістаннан оныс аударан йырлар мен днгендер ыпал етті. оныстандыру екі кезеде болды. Бірінші кезеде 1877 жылы Тома ауданына (Солтстік ырызстан) шэньси днгендеріні бір тобы келді, 1881–1883 жылдары, Санкт-Петербург шартына сйкес, Іле лкесінен йырлар мен днгендерді негізгі кпшілігі оныс аударды.
оныстанушыларды жаадан 5 болыс: Жаркент жне Кетпен (азіргі Панфилов ауданыны аумаында), Асу-Шарын (йыр ауданында), Малыбай (Шелек ауданында), арасу (Ебекшіаза ауданында) болыстары рылды.
Жетісуда е жасы жерлер казактарды пайдасына тартып алынып ойандытан, йырлар мен днгендер олдан суландырылмайынша егіншілікке онша жарамды болмаан учаскелер алды. Облысты село халын жерге орналастыру жнінде 1882 жылы Жетісу облысты басармасы белгілеген ережелер негізінде днгендер мен йырлар рбір еркек адама 10 десятинадан жер алуа тиісті еді. Алайда 1885 жылы оныстанушылара лесті жер бліп беру ола алынан кезде, рбір еркек адама 4–5 десятинадан ана жер блініп беріліп, 1892 жылды 1 атарынан бастап оброкты алым – салы салынатын болды.
Селодаы жне аладаы йыр мен днген халытары здеріні кімшілігі, мешіті жне оны басаратын дінбасы бар ауымдара блінді.
оныстанушыларды кедейленген блігі алашы кездерде здеріне берілген лесті жерді шаын учаскелерін ана игере алды. Соны нтижесінде ауымдар ішінде зінше бір арендалы атынастар алыптасып, ауымны кедей мшелері здеріні лесті жерлерін немесе оларды едуір блігін ауымны лді мшелеріне беріп отырды, ал здері «арендаторлара» кнделікті жмысшылар (мердігерлер) ретінде німні бір блігін алатын болып жалданды. Бл лесті жерлер формальды жаынан лі де брыны иелеріні атында болып аланымен, іс жзінде олар жаа ожайындарды толы иелігіне кшетін.
Сйтіп, ауымдарды жоары бай топтары, дінбасылар жне днген, йыр ауымдарыны селолы кімшілігіні кілдері ауымны кптеген мшелеріні лесті жерлерін з олдарына шоырландырып, ірі жер иелеріне айналды.
ауымды жерлерді село байларыны олына шоырлануына днгендер мен йырларды шет ксіпке кетуі де себепші болды. Алан жерлері нарсыз болып, жмыс клігі мен ауыл шаруашылы ралдары болмаан кедейлер алым-салытар тлеу жніндегі жеілдік берілген мерзім біткеннен кейін млдем кйзелді, здеріні лесті жерлерін жаппай тастап, алалара жалдама жмысшы жне ауыл шаруашылы батыратары болып табыс іздеп кетті.
Днгендер мен йырлар здерімен бірге Жетісуа жасанды жолмен суландырылатын егіншілікті алыптасан дстрлерін келді. Днді даылдар ішінде бидай басым болып, жерді жартысынан астамына бидай егілді.
йырлар сондай-а мата сірумен жне ішінара жібек ртын сірумен де айналысты. Днгендер мен йырлар май дайындау шін зыыр мен кнжіт, ыша екті. Кейіннен темекі сіріп, оны жергілікті рынокта тиімді етіп ткізе бастады.
Жетісуда оныс аудару оныстандырушылара да сер етпей ойан жо. Егер брын йырлар мен днгендер шаруашылыында ааш сабандар мен баса да добал рал-саймандар олданылып келсе, енді олар темір соаларды, тырмаларды, сеялкаларды, т. б. пайдаланатын болды, жаа ауыл шаруашылы даылдарын: слы, темекі, картоп, помидор жне басаларын егуді игерді. Байыры халытар – азатар мен ырыздарды серімен днгендер мал шаруашылыымен айналыса бастады.
йырлар мен днгендерді тарихи тадырлары Ресейді бір блігі ретіндегі аза лкесі халытарыны тадырымен тыыз астасып кетті.
45 )1905–1907 жылдардаы орыс революциясына азастан халыны атысуы.азастан ебекшілеріні 1905–1907 жылдардаы ереуілдері орыс халыны революциялы кресімен тыыз байланысты еді.1905 жылы апанда Орал, Перовск, Тркістан, Шалар теміржолшылары здеріні экономикалы жадайларын жасарту талабын ойан ереуіл жасады. 1904 жылы пайда болан Сібір социал-демократиялы одаы, оны Омбы, Орынбор, Саратов комитеттері азастан жерінде революциялы жмысты кшейте тсті.1905 жыл азан айындаы Бкілресейлік ереуілді серімен азастанны барлы алаларында шерулер, митингілер мен жиналыстар болып тті. Перовскідегі, Оралдаы, араралыдаы, Павлодардаы манифестациялар нерлым ірі болды. Оларды орыстар арасынан жне азатардан шыан жергілікті зиялылар йымдастырды. араралыдаы 1905 жылы 15 арашадаы лкен саяси митингке азатардан, татарлардан, орыстардан жне басаларынан тратын 400-дей адам атысты. Олар патша кіметіне арсы біратар талаптар ойды, отаршылы кімшілікке арсы кресуге шаырды. Кейіннен араралы оиасыны басшылары уына шырады. А. Байтрсынов Орынбора, Ж. Абаев Якутияа жер аударылды. Патша кіметі 1905 жылы 17 азанда елдегі революциялы озалысты басу масатында арнайы манифест абылдады. Біра бл жоары мртебелі манифест жмысшы озалысын бседеткен жо, айта кейбір жерлерде кшейте тсті. аза жмысшылары мен шаруалары патша кіметіне орыс жмысшыларымен жне оныстанан шаруалармен ол стаса отырып арсы шыты. аза шаруалары е алдымен жер, су шін, тедік, бостанды пен туелсіздік шін кресті. 1905 жылы жазда Семей, Торай жне Орал облыстарында жер шін толулар болды. 1906 жылы 6 атарда патшаны арнаулы жарлыымен Амола жне Семей облыстарыны бкіл аумаына соыс жадайы енгізілді. Солтстік азастана Меллер-Закомельскийді жазалау экспедициясы келінді. 1905–1907 жж. болан революциялы озалыстармен байланысты азастан жмысшыларыны ксіпода йымдары бой ктерді. Алашыларды бірі болып Оралдаы теміржолшыларды ксіподаы (1905 ж. араша) рылды, оан Н. Смуров, Н. А. Покатилов жне Н. И. Ульянов басшылы жасады. 1905–1906 жж. Орынбор-Ташкент теміржолшыларыны ксіподаы е ірі йым болып саналды. Оны 6 мы мшесі болан. 1905 жылы желтосан айында I Мемлекеттік Думаны шаыру туралы патша кіметіні жарлыы шыып, оан азастаннан 9 депутат, оны ішінде 4 аза сайланды.
46) оныс аудару саясаты (XIX . 1870–1880 жж.)
XIX асырды 70-жылдары орыс жне украин шаруаларын оныстандыру басталса, 80-жылдары арынды жаласты. Алашы арашекпен оныстары 1879 жылы Ккшетау уезінде пайда болды.
Жетісу облысыны скери губернаторы Колпаковскийді сынысы бойынша 1868 жылы «Шаруаларды Жетісуа кшуі туралы Уаытша ережелер» абылданып, ол 1883 жыла дейін олданылды.
1886 жылы Тркістан генерал-губернаторлыыны кші-онды басару ережесі абылданды. Бл жат бойынша рбір ер адама 10 десятина жер берілді, оныстанушылар 5 жыла дейін салытан босатылды, кейін 5 жылда салыты жартысын ана тледі.
«Ауыл трындарын з еріктерімен жаа жерге кшіру жне брыны кшірілген топтар туралы арнайы ережесі» 1889 жылды 13 шілдесінде абылданып, оныстандыру тек алдын ала Ішкі істер министрлігіні жне мемлекеттік жер иеліктері министрлігіні рсаты арылы іске асырылды. Біра патша жаппай оныстандыру рдісін баылай алмады. Шаруаларды здігінен кшуі жаласа берді. 1891–1892 жылдары егінні шыпауынан орыс шаруалары еуропалы Ресейден шыыса ашып, аза жерлеріне оныстанып алды.
Ережеде оныстанушыларды аудандары наты Томск жне Тобыл губерниялары, Жетісу, Амола жне Семей облыстары деп крсетілді. 1891–1892 жылдары за Торай жне Орал облыстарына да тарады. Шаруаларды оныс аударуы аза кшпелілеріні жерлерін тартып алу есебінен жрді. оныс аударушы шаруалар арылы отарлау Сырдария облысына да тарады.
аза жеріні Сібірмен жне Приволжьемен темір жол арылы жаластырылуы, азастана орыс оныс аударушыларына олайлы жол ашты. Нтижесінде орыс шаруалары нарлы жерлерге оныстанса, азатар сусыз, нашар жерлерге кшірілді. аза лкесіні демографиялы жадайы да згерді. 1897 жылы жалпы сана бойынша з жерінде азатарды жалпы млшері 87,1%-а кеміді. оныс аударушылар кбінесе стратегиялы маызды аудандара кшіріліп, мылтыпен аруландырылды.
Патша кіметіні ХІХ асырды екінші жартысындаы азастанда жзеге асыран кімшілік реформалары аза еліні саяситуелсіздігін біржола жойанымен, бл реформалар кп замай-апатшалы кімшілікті аза оамыны ішкі міріне тередепеніп, оны игеріп алып кетуге лі де болса лсіз екендігін крсетіп берді. Мны жасы тсінген патшалы кімшілік ХІХ асырды 60-жылдарыны орта тсынан бастап азастанды отарлауды «е сенімді» жолына тсті. Ол Орталы Ресейден орыс шаруаларын аза жеріне оныс аударту еді. Патшалы Ресейді оныс аудару саясаты бірнеше кезе арылы жзеге асырылды. азастан тарихнамасында бл оныс аудару саясаты ш кезе бойынша бліп арастырылады.І кезе ХІХ асырды 70—80 жылдар аралыын амтиды, ол 1889 жылы 13 шілдедегі жарлы шыана дейін созылды.ІІ кезе ХІХ асырды 90-жылдарынан 1905 жыла дейінгі уаытаралыын амтиды.ІІІ кезе 1906 жылдан 1916 жылдар аралыын амтиды. азастана орыс жне украин шаруаларын оныстандыру ХІХ асырды 70-жылдарыны соы 80-жылдардан бастап арынды жргізілді. оныс аударуды алашы кезеі з еркімен оныс аударан шаруалар озалысымен аныталып, патша кіметі з еркімен оныс аударандар жадайын реттеу масатына біратар жеке за-актілермен, нсаулар абылдады. Онда кзделген масат — оныс аударуды кімет з адаалауына алып, оан кмек крсету болды. Оан алдын ала дайынды шаралары жасалды. Мселен, Жетісу облысы скери губернаторы Колпаковский бастамасы бойынша Жетісуа шаруаларды оныс аударуы туралы «Уаытша ереже» зірленді. Бл жат 1868 жылдан бастап 1883 жыла дейін кшін сатады. «Уаытша ереже» бойынша орыс оныс аударушыларына (ерлерге) 30 десятина жер беру, 15 жыла алым-салы жне трлі міндеткерліктерден босату, 100 сом млшерінде кмек беру жне баса жеілдіктер аныталып, крсетілді. оныс аударан шаруалар жадайына атысты олара жасалатын жеілдіктер туралы жаа ережелер ХІХ асырды 80-жылдарынан дайындалды. Оларда да жаа келіп оныс тебушілер шін берілетін жеілдіктер саталды, тек жер млшері аздап тмендеді. Айталы, 1886 жылы дайындалан: «Тркістан генерал-губернаторын басару туралы Ереже» бойынша 10 десятина (ерлерге) жер беру, оныс аударушыларды алым-салы жне міндеткерліктен 5 жыла дейін босату, кейінгі жылдары алымды тек жартылай тлеу жеілдіктері саталды.Сонымен, орыта айтанда, орыс шаруаларын аза лкесіне оныстандыра отырып, аза халын шаруашылыа жарамды жерінен айыру процесімен бір мезгілде отарлаушы кімшілік жйесіні жаа жадайа байланысты одан рі жетіліп, ныая тскендігін, сондай-а отарлау ісіні рамды блігі азатарды орыстандыру, шоындыру шараларыны да жйелік, масаттылы сипат аландыын байаймыз.