Бкей Ордасыны рылуы Исатай мен Махамбет теміслы бастаан ктеріліс.
Бкей Ордасыны рылуы (1801 ж.)XVIII . соы мен XIX . басында Кіші жз азатарыны едуір блігі Еділ мен Жайы зендеріні саасындаы жерлерге кшіп барды да 1801 жылы Ішкі немесе Бкей (здеріні бірінші ханы Бкейді есімімен) Ордасыны негізін алады. Ол Еділ мен Жайы зендеріні аралыындаы скери бекіністі шептерді іш жаында орналасандытан «Ішкі» деп аталды. Ішкі Орда азатарыны рулы-тайпалы рамына адай, байбаты, беріш, жаппас, есентемір, ноай, жетіру, масар, серкеш, тана ызылрт, кете, таз, тлегіт, ру – тайпалары енді. Патша кіметі азатарды Жайы сыртына кшуіне рсат бере отырып, айта оныстандыру мселесін йымдастыруды орыс таына жан -тнімен берілген, шекаралы патша шенеуніктеріні нсауларын екі етпей орындайтын сенімді адама тапсыруды мал крді. Тадау білайыр ханны немересі, Нралы ханны баласы Бкей слтана тсті. Патша шенеуніктеріні сипаттауынша Бкей «жоары мртебелі таа шын берілген» адам болан. Кші-он жмыстарын йымдастыру барысында Бкей з мдделерін мытан жо. Кіші жз таына отыру ммкіндігі мен беделі жетіспей жрген ол орыс билеушісіні сенімін пайдаланып, Жайыты о жаалауында з хандыыны негізін алауды ниет етті.1812 жылды басында патша кіметі Бкейді «Ішкі ырыз-айса ордасыны ханы» етіп ресми трде бекітті.1815 жылы 12 мамырда орданы негізін алаушы Бкей дниеден тті. Ол кзі тірісінде-а хан атаын мра ету ыын з рпатарына ана бекітіп берген еді. лер алдындаы сиетінде ханды билігін сол кезде 14 жастаы баласы Жгірге алдыратынын айтан болатын. Жас Жгір кмелетке толанша орданы Шыай биледі. Жгір хан кімет билігін ола алан со отаршыл кімшілікті зіне жктеген міндеттеріне сай азатарды мірі мен трмысыны жне дстрлі ел басару жйесіні кейбір баыттарына батыл трде згерту енгізе бастады. Жгір кшпелі халыты отырышыландыру масатымен оларды егін егуіне жан-жаты олдау крсетті. Орыс хуторлары мен деревняларыны лгісі бойынша траты оныстар салуа кіл блді. Жгір хан з ордасынан бастап ауылдарда мектептер, училищелер мен мешіттер ашты. Ол патша кіметі мен жергілікті аза асйектеріні мдделерін штастыру саясатын жргізді. 1827 жылы Нарын мы Жасс шаталындаы онысты орда орталыы етіп жариялады. Ол леуметтік-экономикалы баытта Ішкі Ордада феодалды тртіп орнатты. XIX . 30 ж. ортасында Ішкі Орданы трындары хан мен оны айналасындаылар патша кімшілігіні аяусыз анаушылыына шырады.
Исатай Тайманлы мен Махамбет теміслы бастаан шаруалар ктерілісі (1836–1838 жж.)аза халыны азатты кресінде Исатай Тайманлы мен Махамбет теміслы бастаан ктерілісті маызы зор.Ішкі Ордада ктерілісті алашы толыны 1827–1829 жылдары болып тті. аза ауылдары Оралды ары жаына айта орала бастады. ткір жер дауы, салыты езгі, леуметтік ысым, отаршылды анау 1836 жылы ктеріліске келді. Ктерілісті белгілі батыр Исатай Тайманлы мен аын Махамбет теміслы басарды.1836 жылды апанында Ішкі Орда азатарыны Жгір хана арсы ашы кресі басталды. Оан сылтау болан Исатайды хан ордасына шаырылуы еді. Ол барудан бас тартты жне зіні ауылдарын ыстаудан кшіріп алып, ктерілісшілерді лкен лагерін жинады.Хан мен оны айналасындаылар жала жабуа кшті. Барымта кезінде біреулер баташы шалды лтірген болатын. арауыложа жргізген тергеу ісі Исатайды жне оны жатастарыны лімге атыстылыын длелдеуге тырысады. 1836–1837 жылдары 15 арашада та алдында Тастбе елді мекенінде ктерілісшілер мен жазалаушыларды арасында кескілескен соыс болды. Шайаста ктерілісшілер жеіліп, орасан кп малдары ырылды, ондаан адам аза тапты. Біра аздаан осынмен Жайыты сол жаасына тіп Исатай мен Махамбет тылып кетеді.Енді ктеріліс Жайыты сол жаасында жаласады. 1838 жылы 12 шілдеде Кіші жз жеріндегі иыл зеніні бойында ктерілісшілерді жазалаушылармен кезекті шайасы тіп, осы рыста Исатай мерт болады.Исатай мен Махамбет бастаан ктерілісті негізгі озаушы кші кшпелі рулар болды. озалысты стихиялыы, наты бадарламасыны болмауы, йымшылдыты жетіспеуі жеіліске келді.Махамбет теміслы халы ктерілісінде маызды рл атарды. Ол жалынды жырлары арылы халыты патша кіметі мен отаршылы билікті жатаан хандара арсы креске шаырды
49) Кенесары асымлы басаран лт-азатты озалыс (1837–1847 жж.)
Орта жз азатарыны отаршылдыа арсы баытталан бас ктерулері 1822 жылы «Сібір ырыздары туралы жарыдан» басталады. Осы крес 1837 жылы жазда Абылай ханны немересі, асымны баласы Кенесары бастаан жаа, уатты бас ктеруге ласты.Кенесары кресті екі майданда – патшалы Ресей мен Ортаазиялы хандытара арсы, сіресе аза халыны бір блігін лдыта стап отыран оана арсы жргізуге шешім абылдайды. арулы ктерілісті алдында асым мен Кенесары тарапынан Орта жз жерлеріндегі бекіністер жйесін алып тастауды талап етіп, Сібір басшыларыны атына хаттар жазылан еді, біра олар жауапсыз алды.1837жылды кктемінде Кенесары азана жасаымен Амола округіні шекарасына келіп жетті. азатар оны туыны астына жаппай аыла бастады. Жекеленген жасатарды басында Кенесарыны жаын туыстары Наурызбай, білазы, Бопай ханымдармен бірге халы батырлары – Аыбай, Жанайдар, Иман, Жоламан, Барбай трды. Ктерілісті алашы сатысында здеріні мдделерін кздеген, Кенесарыдан орыан орыс ызметіндегі слтандар мен билерді бір блігі де осылды.Кенесары 1837 жылы жазда Чириковты жазалаушы отрядын таландады, сйтіп ол астына Амола, Ккшетау, араралы жне Баянауыл округтеріні ауматарын аратты. 1838 жылды басында бытыраан аза жасатары Кенесарыны ол астына бірігеді. Кктемде ол Батыс Сібірді губернаторы Горчакова Ресей кіметіні саясатына арсы арнайы арсылы хатымен елшілік жібереді, аза жеріндегі бекініс пункттерін жоюды, тартып алынан жайылымдарды айтаруды талап етеді. Слтанны жіберген кілдерін жазалаушылар орта жолда стап алады, бдан кейін Кенесары Ресейге арсы белсенді имылдарын айта жаластырады.1838 жылды жазында ктерілісшілер скер старшинасы Симоновты отрядын таландайды. Кенесарыны жасаы Амола бекінісіні тбінде шоырланады. 7 тамызда бекініске иян-кескі тіке шабуыл басталады, барлы рылыстар ртеліп жіберіледі. Бдан кейін кз бойы азатар партизан кресін жаластырады, Ресейге жатас слтандарды ауылдарын тонап жне байланыс тораптарын зіп приказдара, пикеттерге жне разъездерге жйелі шабуыл жасайды. Кзде Кенесарыны ауылдары Жоламан батыр бастаан Кіші жзді жасатарымен бірігу масатында Торай мен Ырыз зендеріні бойына те бастайды.1841 жылы аза мемлекеттігіні айта жаыруына байланысты азатты кресті жаа сатысы басталады. лытаудаы аза рулары кілдеріні кеесі 1841 жылы жазда Кенесарыны хан етіп сайлады. Кенесары хан орталы кіметті ныайтуа жне кресті жаластыру шін мыты тылды руа баытталан біратар кімшілік пен сот реформаларын жргізді. Хан маында оны жатастары кірген кеесші орган – Хан кеесі рылады. Салы жинауа, скери дайындыа, ммілегерлік істерге жауап беретін ызметтер йымдастырылады. Даладаы скери имылдар 1843 жылы айта жанданды. Полковник Бизановты басшылыымен 5000 адамнан тратын отряд Сахарная бекінісінен, баса отрядтар Омбыдан, ызылжардан (Петропавловск) жне араралыдан шыты. Тобыл зені жаынан патша кіметіне берілген слтан Ахмет Жантринні аза жасаы да шыты. Кенесары шайастарда Бизановты отрядын бден титытатып барып, 1843 жылды ыркйегінде оны Орскіге шегінуге мжбр етті. 1847 жылы Кенесары жасатары ырыз шекарасына жаындады. Мнда олар орасан зор иындытара кездесті. Жергілікті жерді білмеу, ырыздармен арадаы жаугершілік, ырыз, оан жне орыс отрядтарыны біріккен рекеттері жеіліске себеп болды. Кенесарыны соы шайасы Пішпекке таяу жердегі Кекілі тауында тті. Тау ішінде азатарды оан жне ырыз скері оршап алады. Кенесары ттына тседі. лім алдында ол таы бір рет ырыз манаптарына жаулыты тотатып, орта жауа арсы бірігіп кресу шін кштерді біріктіруді сынады, алайда бл жолы да ырыз манаптары оны сынысын абылдамайды.
50) Орал, Торай облыстарындаы ктеріліс (1868–1869 жж.)
«Уаытша ережені» енгізілуі Орта жзде арсылыа кездеспеді, сйтіп ктеріліс негізінен Кіші жзді амтыды. Зерттеуші Н. А. Середа Орал облысындаы ашу-ызаны себебі «халы пен реформаларда» емес, азатарды слтандар арылы басару дісінде деп білді. Кшпелі халыты ашу-ызасын туызан факторларды бірі кіметті фискалды саясатыны атайтылуы еді. Оны стіне атардаы кшпелілер мен ауатты отбасылар бірдей міндеткерлік атарды. Мны зі патша кіметіні аза оамыны артышылытары, топтары жніндегі аморшылы саясатыны крінісі болды; салытар мен баса да міндеткерліктерді крт кбейтілуі Орал, Торай облыстарында халыты бой крсетулерді басталуына трткі болды.Патша «Уаытша ережені» малдааннан кейін кіметті бірден дерлік жзеге асырыла бастаан салы саясатына азатарды наразылыы 1868 жылы арашаны аяына арай арулы арсылыа ласты. Нашар аруланан, біра жер жадайын тамаша білген ктерілісшілерге арсы имылдаан шаын казак шолыншылары оларды тегеурінін лсірете алмады.арулы бой крсетулер шектес екі облысты біратар аудандарында бір мезгілде дерлік болуы себепті траты блімдер аз болан кезде азатарды наты кштерін тымды блу иын болды. Оны стіне ктерілісшілер здеріні бытыраы жасатарын кіметті зін-зі орайтын кштерімен жеткілікті амтамасыз етілген ірі скери-тірек бекеттеріне арсы емес, айта аза ауылдарына казак отрядтарыны орауымен жасырынып жрген жеккрінішті старшындара, болыстара арсы баыттады.Ктеріліс Орал облысыны солтстік-батыс аудандарын, атап айтанда, брыны халы ктерілістері бойынша да отаршылдыа арсы озалыстара белсене атысаны аарылан жауынгер табын, шекті руларыны оныстарын ке амтыан. Бл жолы да табындар реформадан кейінгі кезедегі отаршылдыа арсы креске елеулі лес осты. Отаршылды кімет орындары ктерілісті шектес екі далалы облыс аумаына анат жаюыны шын мніне бойлап жатпай, мны себебін барлы уаытта хиуалытарды ыпалы деп білді.
XIX асырды 60-жылдарына дейін Хиуа кіметі Ресейге барынша адалды крсетіп, онымен е алдымен зара тиімді сауда атынастарын жасап отырды.
Маыстаудаы ктеріліс (1870 ж.)«Уаытша ереже» Маыстауда 1870 жылы енгізілді. Патша кімшілігі Маыстауды негізгі халы – адай руы «Уаытша ережені» крессіз абылдамайды деп ауіптенді жне оны жзеге асыру шін нерлым олайлы жадайларды ктті.Маыстау приставы подполковник Рукин дала трындарыны иын жадайымен санаспай, адайлардан 1869–1870 жылдар шін шаыра алымын жаа тарифке сйкес дереу енгізуді талап етті; кптеген жергілікті трындар, соны ішінде Бозашы тбегіні балышы жататары Рукинні талабын орындаудан бас тартты. Адайларды жайлауа кшуін кштеп тотатуа тырысан Рукинні ойланбай жасаан рекеттері жер-жерде ктерілісті басталуына себеп болды. Ктерілісшілерді жетекшісі Иса Тіленбаев алы бараа басшылы етуде шеберлік жне жазалаушылармен келіссздерде дипломатиялы дептілік танытты. Ктерілісшілер суір айыны басында Николаев станицасына, Александровск фортына шабуыл жасады, алайда олар стсіздікке шырады. Патшалы кімет орындарын кшпелілерді батылдыы орытты, мны зі оларды осымша скери кмек срауа мжбр етті; Кавказдан ты кштерді келуі кштерді араатынасын згертті. озалысты басуа басшылы жасау олына шоырландырылан граф Кутаисов «е жабайы, дрекі жне жауынгер азатарды» тыныштандыруды з жоспарын сынды. Ктерілісті негізгі озаушы кші – аза шаруалары з атарларын берік біріктіруге ол жеткізе алмады, мны зі саны жнінен болмашы жазалаушы отрядтарды халы арсылыыны негізгі ошатарын тншытыруына ммкіндік берді; аза шаруаларыны рулы тар рістері мдделері отаршыл империяны скери рамаларыны зіні йымдасуы жаынан едуір кем тскен ктерілісшілер жасатарындаы тратамаушылыты туызды. Ктеріліс шаын сипатта боланымен, оны географиялы шебері тым ауымды болды – бкіл дерлік Батыс азастан, Солтстік азастанны бір блігі аза шаруаларыны бой крсетулерімен амтылып, «Уаытша ережені» жзеге асырылуын иындатты