Оан мен Хиуа феодалдарына арсы крес
Жаножа Нрмхамедлы зіні бкіл мірін Арал маы азатарыны туелсіздігі жолындаы креске арнады. Жаножа Кішкене шекті руыны басшысы еді. Рулас туыстары оны жеке басыны батылдыы, ерлігі жне аармандыы шін рмет ттты. Оны длей ара кші де, ат лаында ойнайтын шебер шабандоздыы да бар еді. Сыр бойыны азатары оны аылды рі ділетті би ретінде таныды. Батырды згелерден бір ерекшелігі ол дінге берілген иманды кісі еді. Белгілі алым рі оам айраткері М. Тынышбаев ол туралы былай деп жазды: «Барлы ш жзге орта батыр рі би, азатарды бостандыы жолындаы ататы крескер Жаножа батыр орыстарды да, хиуалытарды да, оандытарды да мойындамады».
Атап айтанда, батыр хиуалытара баынбады. Кп шайастарды бірінде ол зіні соына тсіп, уып келе жатан хиуа жасатарын жалыз зі тас-талан етіп жеіп шыады. Сол жолы зі де 8 жерінен жаралы болады. Осы бір жрек жтан ерлігі шін халы оны адір ттып, сый-рметке бледі. 1835 жылы ол Хиуаны Бабажан бекінісін шауып алды. Жаножа ол астындаы адамдара діл басшылы етті, олара ата талаптар оя білді. Параорлар мен рыларды лім жазасына кесті. Ол арапайым дене ебегінен ешашан бас тартып крген емес. Жаножа батыр егін даласында, тоан рылысында, ары-атыз, канал азуда да з руластарымен бірге аянбай ебек етті. Оны ата-даы бкіл аза даласына жайылды. Жаножа Кенесары асымлымен туысты арым-атынас орнатты. Хан оны ызына йленді. Ататы батыр XIX асырды бірінші жартысында Хиуаны ата тепкісіне арсы крескен хан Арыназы білазылыны ісін жаластырып, ала алып барушы болды.
1836 жылы Жаножа жауынгерлерімен бірге Хиуа скерлеріне арсы креске шыып, оларды ірі бекініс-амалы Бесаланы тас-талан етіп иратты. 1843 жылы Жаножаны жасаы Хиуаны уадариядаы бекінісіні де тас-таланын шыарды, ал 1845 жылы Хиуаны рамында екі мы сарбазы бар ірі жасаын ойсырата жеді.
Жаножа оан хандыыны Сырдарияны тменгі аысы бойындаы Жааоран, Кмісоран, Шыморан жне осоран сияты скери бекіністеріне де шабуыл жасады. Ол Кенесары асымлыны скери жасатарымен белсенді байланыс жасап трды. 1845 жылы Жаножа батыр Кенесары ханны тініші бойынша Соза скери бекінісін басып алуа атысты.
1847 жылы ктерілісшілер Сырдарияны сол жа бетіне тіп, Хиуаны жне бір бекінісін — Жаааланы басып алып иратты. Батыр мен оны жаын серіктері хиуалытар брын азатардан тартып алып кеткен 3 мы тйені, 500 жылыны, 2 мы мйізді ірі араны жне 52 мы ойды айтарып алды.
Кейінірек Жаножа батырды оан хандыымен кп жыла созылан тартысты оиалары басталды. оандытар 1851 жылы азатарды кп малын кшпен айдап алып кетті. Жаножа батыр Амешітке дейін жоры жасады, оандытарды скери жасаын таландады, осоран бекініс-амалын басып алды. Жергілікті азатар оан езгісінен азат етілді.
Батыр Хиуа мен оана арсы кресіп жрген кезде Орынбор жатан Маыстауды басып тіп, Сырдарияны бойлап, Ресей империясыны скери жасатары ілгері жылжып келе жатты.
52 )азастанны Ресейге осылуыны аяталуы.лы жзді Россияа осылуы.лы жз Россия оластына Кіші жз бен Орта жзден кейін тті. Йткені XIX асырды 20 жылдары лы жзді бір блігі Орта жне Кіші жздерді Отсті айматары Хиуа жне оан хандытарды иелегінде болды. Бл ірдегі халытарды Хиуа, оан, Бхар хандытары ыспаа алуды кбейтті. Хиуа, оан, Бхар хандытары Каспий теізі жаалауларынан Жетісуа дейінгі жерлерге шабуылдап отырды. сіресе Хиуа ханы Мхаммед–Рахымны 1812, 1816, 1820 жылдардаы шабуылдары жойын болды. 1820 жылы Хиуа ханы 2000-а жуы аза ауылын аяусыз ырып жойды.1821 жылы Орта Азия хандытарына арсы Тентектре басаран аза шаруаларыны озалысы басталды. Ктерілісшілер саны 10 мынан асып, Тркістан, Шимкент, улисата, Сайран ірін амтыды. Ктерілісті халыты сипатынан шошынан феодалдар опасыздыпен оан жаына шыып ктеріліс атыгездікпен жаншылды.Отстік азастан, Жетісу іріндегі халытарды Россия мемлекетімен сауда экономикалы атынастары баран сайын кеейе тсті. Осындай себептерді брі лы жз халытарыны Россия империясына осылуын тездетті. 1817 жылы слтан Сйік Абылайханлы басаран 66 мы адамнан тратын жалайыр руы Россия империясыны рамына осылды 1825 жылы лы жз жерінде Россия империясыны Алатау, апал, Лепсі сияты скери бекіністері салынды. 1825 жылы 50 мы халы бар йсін болысы Россия мемлекетіні рамына осылды. 1851 жылы 7 шілдеде подполковник Карбышев отряды оан хандыыны басты тірегі Таушубек бекінісін антгіссіз басып алады.1853 жылы – Амешіт аласыны Россияны оластына аратылуы орыс скерлеріні Іле бойымен жылжуына жол ашты. Осы кезден бастан Амешіт бекінісі Перовск деп аталды. 1853 жылы 2 суірде Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфортты тапсыруы бойынша Кксу жне Іле аралыында Іле бекеті салынды.
1854 жылы кктемде пристав М.Д. Перемышельский отряды Алматы деген жерде Верный бекінісіні негізін алады. Сол жылы Верный бекінісіне 470 солдат оныс тепті, ал 1855 осы бекінісіне Сібірден 500-ге жуы отбасы оныстанды. Верный бекінісі салынуы 1855 жылы ырызды Бы руыны Россия билігін мойындауын тездетті. 1855 жылы лы жз приставы резиденциясы апалдан Верныйа ауыстырылды.
азастанны Россияа осылуыны аяталуы.Патша кіметі Отсті азастан ірінен оан хандыын ыыстырып, з баылауына алу шін скери имылдарын кбірек йымдастыра бастады.1859 жылы лы жзде трызылан астек бекінісі Россияны тірегі саналып, оан ханыны шабуылдарына тосауыл болды. Шу алабынан полковник Циммерман тобы шабуылдап, 1860 жылы 26 тамызда Томаты, 4 ырйекте Пішпекті алды. 1860 жылы 27 азанда зынааш тбінде Алатау округіні билеушісі Г.А.Колпаковский басаран орыс отряды оан скерін жееді. Бл шайаста 400-ге жуы оан сарбазы аза табады, ал орыстар – 2 адамнан айрылды Сйтіп, XIX асырды 30 жылдарынан басталып, 1,5 асыра созылан аза еліні Россия рамына осылу процесі – лы жзді Россия империясыны рамына енуімен аяталды. XIX асырды 60 жылдарында аза жері тгелдей Россия отарына айналды.
53 )азастандаы XIX . 60–90 жж. кімшілік-саяси реформалар 1867–1868 жж.
1865 жылы кімет аза даласын басару туралы «Ережені» жобасын даярлау шін Далалы комиссия рды. Оны рамына Ішкі істер министрлікті жне жергілікті генерал-губернаторлытарды кілдері кірді. Ресей азастанды басаруды брыны жйесін тбірімен айта ру міндетін ала ойды. Реформаны даярлау кезінде алы бараны кіл кйі назара алынбады. Ш. Уалиханов азастанда халыты зін-зі басаруына негізделген кімшілік билік жйесін енгізуді сынды. «Сот реформасы жніндегі жазбаларында» ол аза халы шін леуметтік-экономикалы жаашылдытарды аса маызды деп есептеді.1867 жылы наурызда аза жерін, Орта Азия лкесін кімшілік басару реформасыны жобасын тпкілікті растыру шін скери министр Д. А. Милютин бастаан ерекше комитет рылды. Нтижесінде II Александр патша 1867 жылы 11 шілдеде «Сырдария мен Жетісу облыстарын басару туралы уаытша Ережені», 1868 жылы 21 азанда «Орынбор жне Батыс Сібір генерал-губернаторлытарыны Дала облыстарын басару туралы уаытша Ережені» бекітті.1867–1868 жылдары реформаны негізгі масаты «аза даласыны XIX асырдаы Ресейді баса да бліктерімен толы осылуына ол жеткізу, Ресейді ол астындаы халытарды бір басарманы астына біріктіру, жергілікті асйектерді биліктен шеттету, рулы бастамаларды лсірету» болды. Реформаны негізінде азастан аумаы ш генерал-губернаторлыа: Тркістан, Орынбор жне Батыс Сібір, рбір генерал-губернаторлы облыстара блінді. азастанны бкіл аумаында 6 облыс рылды, оларды екеуі – Жетісу мен Сырдария облыстары Тркістан, Амола жне Семей облыстары Батыс Сібір, ал Орынбор мен Торай облыстары Орынбор генерал– губернаторлытарыны рамына кірді. рбір облыс белгілі бір шамадаы уездерден трды.кімшілік басарма скери сипатта болды. Облыстарды басында барлы скери жне азаматты билікті толыымен з олдарында шоырландыран скери губернаторлар трды.1868 жылы «Далалы облыстарды басару» бойынша жне 1867 жылы Сырдария мен Жетісу облыстарын басару жніндегі «Уаытша Ереже» бойынша болысты басарманы олына полициялы жне нсау таратушылы биліктер берілді. Ол «тынышты пен тртіпті» сатауды, салы тлеуді жне халыты барлы міндеткерліктерін теуін баылады. Оны міндетіне билер сотыны шешімін орындату кірді. Ауыл старшындары зіні зырында болысты басармаларды міндеттерін орындады.Ескі экономикалы жне идеологиялы жаынан ттас, туыстыа негізделе біріккен кімшілік-рулы жымдарды орнына «Уаытша Ережені» енгізуді нтижесінде жасанды бірліктер пайда болды. Осыны брі оамды билік жйесіні дстрлі базасына сер етті. Сондытан тоырауа шырады, оны маызы, беделі жне ажеттілігі тмендеді.
1886–1891 жж. кімшілік реформалар.1886 жылды 2-маусымындаы Тркістан лкесін басару туралы ереже.III Александр патшаны Тркістан лкесін басару туралы 1886 жылы 2 маусымда ол ойан Жарлыы ке-байта лкені басаруды бкіл рылымына реформа жасауды бастап берді. Жаа ережеге сйкес Тркістан генерал-губернаторлыына ш облыс: Сырдария, Ферана, Самаранд кіргізілді. Кейініректе, 1897 жылы, Жетісу облысы да жаа генерал-губернаторлыты рамына берілді. Облыстарды билігі скери губернаторлара берілді. Халы саны 800 230 адам, жер клемі 353 430 шаршы шаырым болатын, кршілес Жетісу облысы 6 уезден: Верный, апал, Лепсі, Пішпек, Пржевальский жне Жаркент уездерінен трды.1886 жылы Ережені негізгі зегі бкіл жер орын мемлекетті меншігіне беру болды, ол азатарды экономикалы л-ауатыны негізгі нысаны – мал шаруашылыына орасан нсан келтірді. Жерді мемлекеттік меншік деп жариялап, жергілікті халыты жерін беймерзім жала берушілер деп араан кімет, соыларына «мал жаюа, топыра жне тас, балшы жинауа» ы бере отырып (253-бап), номадтардан нарлы алаптарды алып ойылуын тездетті, ол XX асырды басында столыпиндік аграрлы реформаларды жргізілуімен аяталды. 1886 жылы Ережені отаршылды баыты салы жйесінен де з крінісін тапты. Ол 1867 жылы Уаытша ережені баптарын айталады; р трлі міндеткерліктерді клемін кбейтті. Мысалы, шаыра алымы 4 сома дейін кбейтілді. Сот рылымындаы згерістер Ережеде крсетілген жаалытарды іске асырылуын за тртібімен амтамасыз етуге тиіс болды жне ол рынокты атынастара тартылан леуметтік жіктерді мдделерін орауды кздеді. Негізгі ш сот инстанциясы – бітістіруші судья, облысты сот жне кіметтік Сенат отаршылды тртіптер енді ана орныа бастаан жадайларда оамны тіршілігін ыты жаынан амтамасыз етуді реттеген брыны за ережелерін жоа шыарды
54)XIX . бірінші жартысындаы азастан мдениет пен ылым.Материалды мдениетті маызды элементтеріні бірі мал шаруашылыымен, егіншілікпен, й ксіпшілігімен жне олнермен байланысты ебек ралдары болып табылады. XIX асырды орта шенінде шалымен оса темір айыр да кеінен олданыла бастады. Е кп таралан ару трі ш метрлік «сойыл», одан со «шопар» болды. XIX асырды орта шеніне дейін а аулау кезінде сада олданылды.Кшпелі азатарды негізгі трын йлері кші-она ыайлы киіз йлер болатын. азаты киіз йлері оларды лкендігімен, яни тігілген киіз йде анат деп аталатын кереге санымен аныталатын. анаттар саны 4 анаттан 12 аната дейін жне одан да кп болатын. Сырты трі бойынша кмбез трізді жне шоша болып келетін. ысы ыстаулар орналасан зендерді аарлар мен тау шаталдарына азатарды киіз йлері траты лгімен салынатын. Блар жер бетіне киіз й сияты етіп тастан (шошала), амыстан (доара) трызылан рылыс трінде, тік брышты жеркепе жне жертле, жер бетіне тік брышты етіп салынан шым й жне саз балшытан домбаздалан сопа там болды. Дстрлі ааш жшіктер – кебежелерді, крпе-тсек жинауа арналан жкаятарды жне ескіден келе жатан тс-ааштарды орнына, азатарды трмысында йнектелген ыдыс оятын шаын шкафтар, жатаулы ааш кереуеттер, іші лыпталатын, клемі р трлі сандытар пайда болды.
лтты киім.азатарды лтты киімінде здеріне тн этнографиялы белгілер саталып алды. Киім-кешек шін малды жні мен терісі негізгі материалдар болды. Киімні едуір блігі мата-мата, жібек жне баса маталардан тігілді. лтты киімні пішіні мен тріне згерістер енді. Еркектер бітеу пішілген кеудесінде тік ір-апаы бар, жалпа айырма жаалы, етегі біршама зын кйлек киетін болды. Сонымен бірге жаздыгні олар ешкі терісінен иленген кдері шалбар киіп жрді; шалбарды балатарына тменгі жаынан тілік тасталып, ол кестемен снделетін.
азатар демі «муіті шапан» мен «муіті шекпен» де дайындады. Сырт киетін ысы киімні адірлілеріні атарына а жне й жануарларыны терілерінен тігілетін ішік жатады. те ке таралан жне бріні олы жететін ысы киім трі ой терісінен деліп, жні ішіне аратып тігілген тон болды. азатарды негізгі ая киімі былары етік, кебісті мсілер болды. Барлы жастаы еркектерді ыста киетін ая киімі ішінде киіз байпаы бар, аласа да жалпа кшелі, зын онышты саптама етік болды. Ересек еркектерді брі шашын тыырлап алдыран, басына таия, тебетей киетін. азастанны бкіл аумаында азатарды е кп таралан ысты бас киімі «тыма» болды.
йелдерді кйлегі иыына тігіс тспейтін етіп пішіліп, жалпа айырма жаалы, жедері зын етіп тігілген. Кеуде тсындаы ір апаына кесте тгілген. ыздарды немесе жас келіншектерді кйлектері пішімі жнінен де, матасы жаынан да жасы лкен йелдерді кйлектерінен згеше болан. Ол етегі брмеленіп, тймеленетін атырма жаалы етіп тігілді. Жеі же шына арай тарыла берді. йелдерді быларыдан жасалатын жалпа кемер белдіктері кміспен кптеліп, алтынмен апталып, ымбат баалы тастармен жне тсті шынылармен мол сем шекейленіп отырды. Барлы жастаы йелдерді ая киімі мсі жне кебіс болатын. йелді жасына жне оны отбасындаы жадайына арай оларды бас киімдері де ерекшеленіп отырды. Жаз кезінде ыздар трлі-тсті мапалдан, жібек пен барыттан тігілген, тбесі жайпа дгелек тебетей киіп жрген, ол зеркестемен сем наышталатын еді. Бай наышты кілі тебетей — «асаба» деп аталды. Кйеуге шыан йелді бас киімі – кимешек а мата-матадан дайындалан.
аза дебиеті.XIX асырда орыс алымдары мен аза зиялыларыны жекелеген кілдері аындар, суырыпсалма жыршылар, жыраулар туралы мліметтер жинап, тіпті олар шыаран ндер мен жырларды мтіндерін жазып ала бастады. Аындар мен жыршыларды кейбіреулері з туындыларын жазып отырды. Соны арасында оларды ледеріні тпнса мтіні саталып алан. XIX асырды ортасынан бастап жекелеген аындарды ледері мен жырлары жариялана бастады. Бл жекелей поэзиялы шыармашылыты айын крініс тапан жне дами бастаан дуірі болды.
XIX асырды басында мір срген Шал, Ктеш, Жанкісі жыраулар з толауларында леуметтік тесіздікті, хандарды халыа жасаан зорлы-зомбылыын шкерелеген.
Кедей ортадан шыан Ктеш аын(1745–1818) мір бойы жошылы тауыметін тартты. Оны шыармашылыыны басты сарыны – кедейді азапты мірін крсету, ділетсіздікті шкерелеу.
Шал аынны (1748–1819) шыармашылыы болан оиаа аынды шабытпен сол стте н осуымен сипатталады. Олар аза халыны тарихындаы жекелеген оиалармен байланысты. Онда арнау ледер мен мысыл ледері кп. Шал шыармашылыыны негізгі таырыбы – адам мірі оны мні, мораль, этика, дін мселелері.
Музыка нері.аза халыны трмысы мен оамды мірі жне ебек рекетімен біте айнасан рухани мдениетіні етене саласы музыка болды. Дстрлі орныдаушылы – жеке н салу мен аспапты жеке тарту ке тараан, нді осылып айту сирегірек; шыармаларды негізгі трлері — н мен кй. Жиырмадан аса р трлі музыкалы аспаптар болан, оларды бір сарынды ана дыбыс шыаратын кейбіреулері – шертер, жетіген, саз сырнай, кепшік, шаобыз, даыра, асатая жне басалары музыка неріні ксіби талаптарына сай келмей, біртіндеп ри берген. Ал дыбысты сапаларын жетілдіруге келетін басалары музыкалы аспаптар тобын рады. Олар: домбыра – ааштан жасалан, шертіп ойналатын екі ішекті аспап, шанаы сопаша, кейде жазы формалы болып келеді; обыз немесе ылобыз – тоста трізді толы ааш шанаты жне мойыны ішіне арай иілген ыспалы ос ішекті аспап; сыбызы – ааштан, іші уыс амыс-урайдан немесе металл ттіктен жасалан, 4–6 сауса басар ойыы бар зынша рмелі аспап; дауылпаз – сырты тері жарапен апталан ааштан немесе металдан жасалан кішкене азан тріндегі сопа аспап.
XIX асырды бірінші жартысындаы музыка нері ткен замандар туындыларыны тадаулы лгілерін сатау жне олармен сабатас халыты кнделікті мірімен тікелей байланысты жаа шыармалар жасау негізінде дамыды. XIX асырды музыкалы мдениетінде 1836–1837 жылдардаы феодализм мен отаршылдыа арсы Исатай Тайманов пен оны е жаын серігі, аын рі жыршы Махамбет темісов бастаан ктеріліс елеулі із алдырды.
Шыармашылы жолын сол жылдары бастаан болаша халы композиторы рманазы Саырбаев (1806–1879) зіні алашы шыармаларыны бірі — «Кішкентай» кйін Исатай Тайманов ктерілісіне арнады. Ктеріліске атысан ол бл кйінде халыты отаршылды бауынан азат болуа деген тегеурінді талпынысын крсетті. Одан халы айысыны, жеіліс кйінішіні ні естіледі. «Кішкентай» кйіні музыкасы зіні тебірентетін тегеурінді бейнелілігімен, композициясыны айындыымен, кркемдік техникасыны крделілігімен тамаша талантты сіп келе жатанын крсетті. Ол халыты алы ортасында сті жне ажырлы ебегімен кейіннен халыты ксіби музыкалы мдениетіні классикалы шыына ктерілді.