Жылы лт-азатты озалыс.

азастан мен Орта Азиядаы азатты озалысын XIX асырды аяындаы - XX асырды басындаы кп лтты Россия тарихыны бкіл барысы зірлеген болатын. Мны зі патша кіметі дадарысыны нтижесі еді.

Ктерілісті сипаты. Ктеріліс отаршылдыа арсы сипатта болды. азастандаы ктеріліс патша кімшілігі шін де, сндай-а жергілікті стем феодалдар тобы шін де ктпеген жерден басталды.

Ктерілісті негізгі себептері: 1.Жердітартыпалынуы(оныстандырусаясаты); 2.Салытарменалымдардыкобеюі; 3.Ебекшілердістемфеодал-байлартобыныанауыныкшеюі;
4.лттыараздытыршітілуі;
5.Соысабайланыстыбаражадайыныкртнашарлауы; 6. Орыстандыру саясаты.Ктерілісті озаушы кші -лкені жекелеген жерлерінде ана феодалдар мен клерикалы элементтер ктеріліске басшылыты з олдарына тсіріп алды. Ттас аланда азастандаы 1916 жылы ктерілісті озаушы кші ауылды ебекшілер барасы жмысшылар, кол-онершілер болды.

Ктерілісті барысы. 1916 жылы 25 маусымдаы патша кіметіні «Тркістан мен Дала лкесінен 19-43 жас аралыындаы 500 мы адамды ара жмыса алу туралы» жарлыы халыты шыдамын тауысып, оларды отарлау езгісі мен ортаасырлы анауа арсы ктерілуіне трткі болды.

аза даласында патша жарлыына кзарас ртурлі болды:1.Феодалдыбасшытоптар жне жергіліктікімшілік жарлыты олдады.
2. Революцияшыл топ кілдері- .Жангелдин, .Иманов, Т.Бокин, Б.шекеев, Ж.Ммбетов ара жмыса барудан бас тартып, халыты ктеріліске шаырды.
3. Либералды-демократиялызиялылар - .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов патша кіметімен келісімпазды (компромистік) баыт станды.

Ктеріліске атысушы революцияшыл – демократияшыл зиялылар кілдері: 1.Жетісуда –Т.Рысулов,.Бокин,Б.шекеев,.Саурыов,К.Ммбетов,А.осаков. 2.Трайда -.Жангельдин,А.Иманов. 3.Оралоблысымен БкейОрдасында –С.Мендешев.йтиев. 4Маыстауда –Ж.Мыбаев. 5. Атбеде - . Майкотов.Майдан жмысына аза жастарын алу туралы жарлы аза халыны зор наразылыын тудырды. Елде болысты басармаларды таландау, ауыл старшындарын, атыгез, жаымсыз байларды лтеру, ірі феодалдарды неліктеріне шабуыл жасау, жер сату жніндегі жаттарды, алымсалы ааздарын жою, патша скерімен атыыс сияты ашу-ыза рекеттері ке орын алды. Сйыл, кетпен, шалы, ора, мылты, ылышпен аруланан ел адамдары байларды ауылдарын ртеп, малдарын айдап кетуі жиілей тусті.Трайдаы ктеріліс. Трай облысындаы ктеріліс е баралы, е заа созылан, е табанды жне билік бір орталытан жргізіліп, йымдасан ктеріліс болды. Бл Трайдаы ктерілісіні ерекшелігіеді. Ктеріліс барлы уездерді: Трай, Ырыз, Атбе, останай уездерін амтыды. Облыста ктеріліс амтымаан ауыл немесе елді мекен болмады. теріліске, сондай-а Сырдария, Амола, Семей болыстарыны ктерілісшілері де атысты.Трай облысыны скери губернаторы М.М.Эверсмана аза ебекшілеріні ару алып, жаппай ктерілгендігі туралы хабарлар кнбе-кн тсіп жатты. Ктерілісшілер почтаа шабуыл жасады, темір жол табанын бзып, болыс басармаларын ойрандады, боластарды лтірді. Ктеріліс бкіл облысты амтыды. 1916 жылы Трайда болан ктеріліске жрт арасында танымал халы батыры Аманкелді Иманов басшылы етті. Ол 1873 жылы Трай уезіні айдауыл болысындаы ауылдарды бірінде кедей шаруаны отбасында тан еді. кесінен ерте айрылан Аманкелді байларды есігінде жріп, бала кнінен – а жошылы пен мтажды кріп сті.Аманкелді Имановты йымдастырушылы абілеті халы ктерілісіні алашы кндерінен бастап-а айын крінді. Оан Трай облысындаы уездерден ана емес, сонымен бірге Сырдары, Амола, Семей облыстарынан ктерілісшілер аылып келіп жатты. Егер 1916 жылы ыркйекте ктерілісшілер саны – 20 мыа жетсе, ал 26 арашада – 50 мыа жетті.

1916 жылы 22 азанда Аманкелді басшылыымен 15 мы ктерілісші Трай аласын оршады. Оан арсы генерал А.Д.Лаврентьевті 9 мы адамды жазалаушы тобы жіберілді. Корпусты келе жатаны туралы деректер аланнан кейін ктерілісшілер Трайды оршауды ойып, арашада Тнойма почта станциясыны маында подполковник Катоминні отрядына шабуыл жасады. Ктерілісшілерді негізгі блігі Амангелдіні штабына орналасан Батысара жазыы мен Ам мыны маына шоырланып, партизанды крес дісіне кшті. 1916 жылы арашасы – 1917 жылы апаны аралыында, Аманкелдіні серігі, ататы мерген Кейкі батыр жасаы ерекше ерлік крсетті. Трай даласында А.Имановпен бірге ктеріліске басшылы етіп, оны дниетанымен алыптастыруа зор ыпал еткен большевик ліби Жангелдин (1884-1953 жж.) болды.

Негізгі шайастар – Татыр, Шошалы опа, Кйік опа, Доал – рпек, Ашыын маында болды. Татыр шайасында 300 ктерілісші, 3 жазалаушы аза тапты. Жазушы Л.Соболев: «Бл аыздар мен ертегілерден шыандай ажап скер еді...Аманкелді ортаасырлы жасатарымен зебіректер мен оа толы винтовкалары бар жазалаушылара арсы шыты» деп жазды. Трай ктерілісі Апан ткерісіне дейін созылды. 1917 жылы Трай ктерілісі таландалды.Салдары: . 1916 жылы лт-азатты озалыс империяа арсы ктерілістерді ішіндегі е ірісі болды. Ктеріліс революцияа алышарт алыптастырды.