Соыс ал­дындаы жыл­дар

1939 жыл – пар­ти­яны XVI­II съезінде КСРО-ны ин­дуст­ри­ялы уатын кеей­ту, ораныс абілетін ныай­ту баыты крсетілді.

шінші бес­жылдыта (1938–1942жж.) рес­публи­ка эко­номи­касын­даы атары­луа тиісті міндет­тер:

Тсті ме­тал­дар ндіру жніндегі ірі ба­за;

Кмір, мнай ндіретін аудан;

Ауыл ша­ру­ашы­лыы да­мыан ай­ма бо­лу.

1938–1941 жыл­да­ры іске асы­рыла­тын ша­ралар:

ар­сапай мыс балыту за­уытын ай­та ру мен кеей­ту;

Жезазан мыс балыту за­уытын са­лу;

Ал­тай­да тсті ме­тал­лурги­яны да­мыту;

Ебідегі ге­оло­ги­ялы жмыс­тар мен бар­лау-брылау ісін же­дел­де­ту.

Осы жыл­да­ры ебек кітап­ша­лары енгізілді, мем­ле­кеттік сатан­ды­ру тжіри­бесі жасар­тылды, 8 саат­ты жмыс кніне, 6 кндік жмыс ап­та­сына кшірілді.

1940 жыл­ды аяын­да мем­ле­кеттік ебек ре­зев­тері жйесі пай­да бол­ды. йел­дер ірі нерксіп жмыс­шы­лары­ны 26,1% -ын ра­ды (1940 жыл). Жап­пай ер­лер ма­ман­дыын меге­ру озалы­сы бас­талды.

1941 жылы ма­усым­да – П. Ан­ге­лина­ны (Ба­тыс азастан об­лы­сы, Те­ректі МТС-де істе­ген Ук­ра­ина трак­торшы­сы) «Трак­торды мегерідер» бас­та­масы­мен 26 мынан ас­там йел­дер трак­торшы ма­ман­дыын мегерді.

Траты ме­хани­затор­лар кадр­ла­ры алып­та­сып, 116 мы ма­ман да­яр­ланды.

Соыс ар­саын­да ха­лы ша­ру­ашы­лыын­да 11 мынан ас­там ин­же­нер, тех­никтер ебек етті. Ста­ханов­шы­лар мен ндіріс жаашыл­да­рыны озалы­сы рістеді.

Рид­дердегі алашы ста­ханов­шы-шах­тер Б. Ыыла­сов.

Соыс ал­дындаы жыл­дарда ры­лыс­тарды са­лу же­дел­деді. 1940 жыл­ды ба­сы – зын­дыы 806 шаырым­ды Амо­ла – ар­та­лы жо­лы 9 айа тол­май­тын мерзімде са­лын­ды. Бл жол ры­лысы­ны маызы:

Ор­та­лы азастан­ны нерксіпті аудан­да­рын Орал­ды отстігімен бай­ла­ныс­тырды;

араан­ды­дан Маг­ни­тогорскіге кмір та­су 500 шаырыма ысар­ды;

Бдан баса Аты­рау-ан­дыааш, ан­дыааш-Орск, «Шыыс ора­мы» (806 км. Шыыс азастан мен Се­мей об­лы­сы), Ал­ма­ты-Са­рызек, Жам­был-Алакл темір жол­да­ры (2681 км.) са­лын­ды.

1938–1940жж. 1,4 мы шаырым жаа темір жол тселді.

шінші бес­жылдыты 3,5 жы­лын­даы нерксіптегі, та­сымал мен бай­ла­ныс­таы крделі ар­жы – 3,1 млрд. сом.

Рес­публи­ка нерксібіні жал­пы німі – 57,3%-а арт­ты.

Тсті ме­тал­лургия азастан нерксібіні же­текші са­ласы­на ай­на­лып, тсті ме­тал­лургия бойын­ша азастан екінші орын­да бол­ды. Бл са­ла ксіпо­рын­да­ры: Шым­кент орасын, Балаш мыс оры­ту, Ле­нино­горск, Зы­рянов по­лиме­талл за­уыт­та­ры, мыс балыту ком­би­наты, Ащы­сай, оырат кеніштері.

Са­лынып жатан ры­лыс­тар: Атбе фер­рооры­ту за­уыты, Те­келі по­лиме­тал­лургия, Жезазан мыс балыту ком­би­нат­та­ры.

Шым­кент орасын за­уыты­ны орасы­ны ел­дегі е тада­улы деп та­ныл­ды. 1939 жы­лы за­уыт жы­мы одата 1-орын­ды жеіп алып, Ле­нин ор­денімен ма­рапат­талды. азастан Ода клемінде:

орасын ндіру­ден 1-орын, мнай мен кмір ндіру­ден 6-орына шыты.

1940 жы­лы 2580 ірі ксіпо­рын жмыс істеп, ин­дуст­ри­яны жал­пы німі 1940 жы­лы 1913 жыл­мен са­лыс­тыран­да 7,9 есе сті.

1940 жы­лы азастан ода бойын­ша:

кмірді – 4,2%-ын;

мнай­ды – 2,2%-ын;

орасын­ны – 87%-ын;

мыс­ты – 21%-ын ндірді.

Соыс ал­дындаы жыл­дарда Ор­та­лы азастан­ны нерксіпті шикізат ай­маы алып­тасты.

Орал-азастан-Сібір «шбры­шы» мы­рыш, орасын, мо­либ­ден т. б. ндіру­ден КСРО-да же­текші орын ал­ды. Вол­га-Орал ара­сын­даы темір жол (зын­дыы 581 км.) Одаты жне рес­публи­каны ірі нерксіпті ор­та­лыта­рын жалас­тырды.

Соыс ал­дындаы жыл­дарда кол­хоз ры­лысы да­мыды. 1940 жы­лы кол­хоз бен сов­хоздар­да:

41 мынан ас­там трак­тор,

11,8 мы ком­байн,

14 мы жк ав­то­мобилі жмыс істеді.

Ауыл­ша­ру­ашы­лы тех­ни­касы 330 МТС жне 194 сов­хоза шоыр­ланды­рыл­ды. 116 мы ме­хани­затор, трак­торшы, ком­бай­ншы да­яр­ланды. 1940 жы­лы жоары жне ар­на­улы ор­та білімі бар 4 мы 600 аг­ро­ном, зо­отех­ник, мал дрігері, ор­маншы болан.

1938–1940 жыл­да­ры 1338 ТОЗ ауыл­ша­ру­ашы­лы ар­тель­деріні жарысы­на кшіп, 6 мы 900-а мыа кбейді.

Ха­лыты ры­лыс дісімен 100 мы кол­хозшы ка­нал­дар мен су­лан­ды­ру жйелерін са­луа атыс­ты. 1938–1940 жыл­да­ры 145 мы га-дан ас­там жаа су­ар­ма­лы жер игерілді. Ба­тыс азастан­да Орал-Кшім ка­налы са­лын­ды.

1940 жы­лы ле­уметтік-мде­ни ша­ралара мем­ле­кет­тен блінген ар­жы – 1 млрд. сома жаын­да­ды (1932 жыл­мен са­лыс­тыран­да 12,5 есе кп).

1938–1940 жыл­да­ры рес­публи­када трмыс­ты ыз­мет крсе­ту орын­да­ры са­лын­ды:

3100-ден ас­там дкен,

600-ден ас­там ас­ха­на, рес­то­ран,

200 жаа ем­ха­на,

120 ауру­хана.

шінші бес­жылдыты жар­ты жы­лын­да трын й ры­лысы­на жмсалан ар­жы – 876 млн. сом (екінші бес­жылдыта – 351 млн. сом)

1938–1940 жыл­дардаы шешілме­ген проб­ле­малар:

Мал ша­ру­ашы­лыыны да­муы арт­та ал­ды;

Кол­хоз ндірісінде ма­тери­ал­ды ын­та­лан­ды­ру тмен бол­ды;

Ауыл­ша­ру­ашы­лы ма­ман­да­ры трата­мады;

Кол­хоз мірінде де­мок­ра­тия жеткілікті да­мыма­ды;

Трын й оры со­ци­алистік ры­лыс оры­нан кейін ал­ды.

1937–1938жж. жап­пай са­яси уын-сргін. То­тали­тар­лы жйені ныаюы.

1937ж. бас­талан са­яси жа­залау бкіл елді ам­ты­ды. 1936ж. Жел­тосан Пле­нумын­да, мнан кейін 1937ж. Апан-на­урыз пле­нумын­да Ор­та­лы Ко­митетіні, И. В. Ста­лин мен оны ай­на­ласын­даылар­ды «екіжзділерді, ха­лы жа­ула­рыны бріні та­мырын ша­уып, жойып жібе­ру» ажеттігі ту­ралы нсауы берілді. 1937–1938жж. жа­заланан «лтшыл-фа­шис­тер» деп ата­латын­дарды істерінен крінген­дей, Н. И. Ежов пен оны сы­бай­лас­та­ры мндай істерді ол­дан жа­сауа кп ина­лып жат­паан. Бл «істер­ге» — «лтшыл-фа­шис­тер» жне баса «ха­лы жа­ула­ры» де­ген­дерді істеріне ке лаш­ты си­пат бе­ру шін НКВД ор­ганда­ры олар­ды троц­кишілдер­мен жне ошыл­дармен ода жа­сады де­ген исын­ды ой­дан шыар­ды. Жер-жер­де «ашы» сот мжілістері ткізіліп, олар­да сот­талан­дардан ажетті «мойын­да­улар» зор­лап алын­ды. «Ха­лы жа­ула­рыны» негізгі кпшілігіні тады­ры КСРО Жоары со­ты ске­ри кол­ле­ги­ясы­ны штігіні мжілісінде шешілді.

1937–1938жж. азастан­ны крнекті мем­ле­кет жне оам ай­рат­керлері Т. Рыслов, Н. Нрмаов, С. ожа­нов, . лым­бе­тов, О. Жан­до­сов, . До­сов, А. Асыл­бе­ков, Ж. Сдуаасов, Л. Мир­зо­ян, А. Са­фар­ба­ев, Ж. Слтан­бе­ков, Т. Жрге­нов, Н. Сырабе­ков, З. Треожин жне баса да кпте­ген адам­дар тірік жа­ламен жа­залан­ды. азаты ылым мен мде­ни­еті ор­ны тол­мас шыына шы­рады. . Бкей­ха­нов, А. Байтрсы­нов, М. Ду­латов, М. Жма­ба­ев, С. Сей­фул­лин, І. Жансгіров, Б. Май­лин, С. Ас­фенди­яров, . Жба­нов, Ж. Ша­нин, Т. Шо­нанов, . Ке­меге­ров жне т. б. кінсіз жа­зала­уды рба­ны бол­ды.

Сйтіп, 20ж. соы мен 30ж. то­тали­тар­лы жйе оам­ды са­яси мірді бар­лы са­ласын­да бекіді. Оны крінісі сіре­се азастан­да ерек­ше жиіркенішті тр ал­ды. Олар кшпен жым­дасты­ру мен 1937–1938жж. са­яси жа­залау дуіріні айылы оиала­рымен шта­сып жат­ты. лке­дегі ле­уметтік-эко­номи­калы згерістер, азастана Одатас рес­публи­ка дре­жесін бе­ру, мде­ни ры­лыс­таы, ха­лы аар­ту ісіндегі жне ылым­даы та­быс­тар то­тали­тар­лы жйені ата иде­оло­ги­ялы ыс­паын­да тті. Міне осы­ны брі азастан­ны КСРО ра­мын­да бо­лаша да­му жо­лын айын­дап берді.

аза КСР-іні ры­луы

Алышарт­та­ры:

РКФСР ра­мын­даы аза АКСР-і да­мыан ин­дуст­ри­ялы-аг­рарлы рес­публи­каа ай­нал­ды;

Жмыс та­быны кп лтты от­ря­ды же­дел алып­тасты;

Ша­ру­алар­ды ле­уметтік та­биаты згерді;

Ха­лы зи­ялы­лары­ны еле­улі то­бы рыл­ды;

аза йел­дері оам­ды жне ша­ру­ашы­лы мірге бел­се­не ара­лас­ты.

Ебек­ке жа­рам­ды 3,3 млн. адам­ны 1 млн. -а жуыы жмыс­шы­лар мен ыз­метшілер бол­ды. Олар­ды 20%-ы – тсті ме­тал­лурги­яда, 120 мыы – та­сымал жмы­сын­да, 46 мыы – ры­лыс­тарда ебек етті.

Осы­лай­ша, азастан 15 жыл ішінде кеестік мем­ле­кетті алып­тасты­ру жо­лымен жріп тті.

l 1936 жылы 5 жел­тосан – КСРО Кеес­теріні ттен­ше VI­II съезінде КСРО Конс­ти­туци­ясы абыл­данды.

аза АКСР-ы Одатас рес­публи­ка бо­лып ай­та ры­лып, аза КСР-і атан­ды (бар­лыы 11 одатас рес­публи­ка)

l 1937 жылы на­урыз – азастан Кеес­теріні ттен­ше X съезінде аза КСР-і Конс­ти­туци­ясы абыл­данды. Он­да:

Рес­публи­каны са­яси негізі – ебекшілер де­путат­та­рыны Кеес­тері;

Рес­публи­каны эко­номи­калы негізі – со­ци­алистік ша­ру­ашы­лы жйесі жне ндіріс рал­да­ры мен рал-жаб­дыта­рына со­ци­алистік меншік деп атап тілді.

1937 жылы жел­тосан — КСРО Жоары Кеесіні сай­ла­уы ткізілді. Жоары Кеес­ке рес­публи­кадан 44 де­путат сай­лан­ды.

1938 жылы ма­усым – аза КСР Жоары Кеесіні сай­ла­уы ткізілді. Оан бар­лыы 300 де­путат сай­лан­ды:

112-сі – жмыс­шы;

116-сы – кол­хозшы;

152-сі – аза;

60-сы йел, оны 27-сі аза йелі.

1938 жылы 15 шілде – аза КСР-і Жоары Кеесіні бірінші сес­си­ясы бо­лып, оны Ж. Жа­ба­ев аш­ты.

1939 жылы жел­тосан – жергілікті Кеес­тер сай­ла­уы ткізіліп, оан 48762 де­путат сай­лан­ды.

20–30 жыл­дар ке­зеіні оры­тын­ды­сы:

Тиімді жаы:

аза халыны са­яси тедікке, тер­ри­тор­тя­лы ав­то­номия ыына олы жетті.

Ин­дуст­ри­ясы же­дел да­мыды.

Мде­ни­ет, білім бе­ру са­ласын­да та­быс­тара ол жетті.

Тиімсіз жаы:

Эко­номи­ка мен мде­ни­ет са­ласын­да ол жеткізген та­быс­тар тым ым­бата тсті;

То­тали­тар­лы, ка­зар­ма­лы жйе ор­ныты;

оам­даы та­быс­тар ста­линдік атал иде­оло­ги­ялы ыс­па ор­ша­уын­да ал­ды.

71) Соысты басталуы.Шабуыл жасаспау туралы (23 тамыз 1939 ж) Совет Одаымен жасаан келісімді бзып, фашистік Германия 1941 жылы 22 маусымда соыс жарияламастан КСРО аумаына басып кірді. лы Оотан соысы осылай басталды.Соысты сипаты - Германия тарапынан бл соыс агрессиялы, жаулап алушы, ділетсіз соыс болды, ал Совет Одаы тарапынан ділетті з жерін ораан, азатты Отан соысы болды. 1940 жылды орта кезеінде – а (18 желтосан) Гитлер командованиесі СССР – ге басып кіруді «Барборосса жоспары» деп аталатын стратегиялы жоспарын жасауа кіріскен болатын. Бл жоспар бойынша фашистік Германия мен оны ол шопарларыны ратаы, уедегі жне соыс теіз кштері КСРО-а бір мезгілде шабуыл жасайтын болды. Бл жоспарды басты масаты (идеясы) ыса мерзім ішінде (3–4 ай), «ауырт соыс» идеясы бойынша соысты 1941 жылды кзінде (араша) аятау тиіс еді. «Барбаросса» жоспарын жасаан кезде фашистік Германияны басшылары КСРО – ны «сансыз» кп лтты жасанды жне «трасыз бірлестігі», зінше бір «ішкі бірліктен жрдай этникалы конгломерат» деп арастырды. «Россияны ке – байта жерін мекендеген халытар жніндегі бізді саясатымыз, - деді Гитлер з сыбайластарына, - алауызды пен жікке блінуді кез келген тріне олдау крсету болуа тиіс. Фашистік Германияны негізгі масатыны саяси жне экономикалы астары болды. Германия империясы шикізат шін, азы – тлік базасы ретінде уырша мемлекет руды кздеді.

уырша мемлекет жобасы фашистер жасап «Барбаросса» жоспарында крсетілді. Жоспар бойынша фашистер КСРО жерінде Остланд, Украина, Московия, Еділ – Орал, Тркістан сияты рейх комиссарияттарын руды кздеді. Жоспарда крсетілген «лкен Тркістан» отарыны рамына азастан, Татарстан, Башртстан, Орта Азия, зірбайжан, Кавказ, ырым, Ауанстан, Шыжан кіргізілді. Фашистер Кеес адамдарын ырып – жою жолына осылай тсті. Кеес адамдарыны патриотты сезімі, рине, бл жоспара арсы тра білді. азастан халы Отан ораушылар атарына з еркімен жаппай жазыла бастады. Мысалы, Алматы медицина институтыны студенті Маншк Мметова: «Отбасымыздан майдана жіберетін ешкім жо, аам да, апам да жо, сондытан зімді жіберуді тінемін», - деп скери комитетке тініш берді. Республикада 2 млн. – нан астам адам скери даярлытан тті. азастанда ебек армиясы рылып, аза КСР – нен 700 мынан астам адам шаырылды. Соыс жылдары 27 скери оу орны 16 мы офицер даярлап шыарды. 1941 – 1945 жылдары скери оу орындарына 42 мынан астам азастанды жіберілді. Соыс жылдарында Шымкентте орналасан Чугуев скери авиация училищесі тлектеріні бірі И. Н. Кожедуб ш мртебе Кеес Одаыны Батыры атаын алды