Ты жне тыайан жерді игеру
Ауыл шаруашылыы1953 жылы ыркйекте болып ткен КОКП-ны ОК Пленумы ауылшаруашылыында орын алан жадайа талдау жасап, оны даму болашаын анытады. Мемлекет тарапынан ауыл шаруашылы саласына кп кіл бліне бастады. Колхоздара біраз дербестік берілді, ауыл-село ебеккерлеріні нім ндіруге деген материалды ынталылыы арттырылды, ауыл шаруашылы німін дайындау жне сатып алу баасы ктерілді, аграрлы секторды техникамен жабдытау біршама жасарды, онда электр уаты кеірек олданатын болды, колхоздар мемлекетке тлеуге тиісті арыздарынан босатылды. Біра елде алыптасан басару жйесі ауыл шаруашылыыны дамуын экстенсивті жолмен жргізе берді.
Азы-тлік тапшылыын шешу, асты ндіруді арттыру масатында ты жне тыайан жерлерді идеясы пайда болды.
1954 жылы антарда болып ткен азастан Компартиясыны VII съезінде азастан Компартиясы ОК-ні бірінші хатшысы Ж.Шаяхметов (1948-1954 жж.) ызметінен босатылды. Бірінші хатшылыа– П.Пономаренко (1954-1956 жж.), екінші хатшылыа – Л.И. Брежнев (1955-1956 жж.) сайланды.
1954 жылы антар-наурыз – КОКП ОК-ні Пленумы «Елімізде асты ндіруді одан рі арттыру, ты жне тыайан жерлерді игеру туралы» аулы абылдады. Ты жерлер игерілетін айматар: азастан, Сібір, Урал, Солтстік Кавказ, Есіл бйы. 1954-1955 жылдары 1 млрд. 200 млн. пт асты алу белгіленді. азастандаы ты жерлерді игеретін аудандар: Ккшетау, Акмола, Солтстік азастан, останай, Трай, Павлодар облыстары.
Ты игеруге баса республикалардан адамдар кшіріліп келініп, олара кптеген жеілдектер жасалды: дние-млкімен тегін кшірілді, р отбасына 500-1000 сом млшерінде бір реттік кмек крсетілді, 10 жылды мерзімге й салу шін 10 мы сом несие берілді, оны 35%-н мемлекет тледі. Бдан баса да материалды, азы-тлік т.б. кмектер берілді. Ты игеруге келгендер ауылшаруашылы салыынан босатылды.
1954-1959 жылдары ты жне тыайан жерлерді игеруге 20 млрд. сом жмсалды. 1954-1962 жылдары республикаа 2 млн.-а жуы ты ктерушілер келді, оны ішінде механизаторлар мен партия, кеес, ауыл шаруашылыы мамындарыны саны 600 мынан асты.
1954 жылы Кеес Одаында 13,4 млн. гектар жаа жер, оны ішінде азастанда 6,5 млн. гектар жер игерілді. 1956 жыла арай КСРО-да егістік клемін 28-30 млн. гектара жеткізу кзделді. Ты жерлерді игеру ісі ерекше арыкмен, асыыс трде жргізілді. 1955 ж. 9,4 млн. гектар жер жыртылды. Ал жоспар бойынша 7,5 млн. гектар болатын.
Ты игеруді пайдасы. Ты игеру азастанда ерекше арынмен жргізілді;
1) Ты игеру жылдары азастанда 25 млн.га жер игерілді. (Ода бойынша 41 млн.га).
2) азастанда егістік жерлерді клемі артты.
3) Асты ндіру клемі жаынан азастан одата 2-орына шыты. Соны арасында азастан Орта Азия мен Сібірді, Оралды астыпен амтамасыз етті.
4) Ты игеру жылдарында азастан кп лтты республикаа айналды.
5) Экономиканы баса салаларыны дамуына сер етті.
6) азастан жерінде кптеген трын йлер, рылыстар, мдени объектілер салынды. Он мыдаан шаырым жолдар тселді.
7) Жздеген совхоздар рылды, (1954 ж. 120-дан астам) елді мекендер кбейді.
8) Халыты азы-тлікпен амтамасыз ету біршама жасарды.
Ты игеруді салдары :Кптеген жылдар бойы ты жерлерді игеру партия крегендігі, мемлекет жеісі ретінде дріптеліп келді. Ал оны клекелі жаы туралы ештее айтылмады жне айтылуы да ммкін болмады.
Е алдымен азастана келген ты ктерушілер арасында арамтаматар мен ылмыскерлер де болды. 1954-1955 жылдарда азастана келген 650 мы ты игерушіні 150 мыы ана механизаторлар болды. Нтижесінде, кптеген тртіп бзшылдытар, ылмыстар болып трды.
1) Ты игеруге байланысты жайылымдар мен жем-шп дайындайтын алаптарды клемі тарылды.
2) Мал шаруашылыыны дамуы артта алды. Мал шаруашылыыны азаюына байланысты ет, ст німдеріні клемі де азайды.
3) 1956 жылы Отана тапсырылан млрд. пт азастан астыы уаытында жиналмай ар астында алды, біразы іріп-шіріп кетті.
4) Сырттан келген мамандарды тратамауы жаппай етек алды.
5) Сырттан келушілер кп болып, азатар ата онысында азшылыа айналды: 1954-1962 жылдыры 2 млн. адам келді. азатар республика трындарыны штен бірінен де аз болды. Мысалы, 1897 жылы - 85%-н болса, 1962 жылы - 29%-ана болды.
6) Ауылшаруашылы ндірісі мен халы саныны суінен трын й салу ырыны жне мдени-трмысты ызмет крсету артта алды.
7) Экологиялы жадай крт нашарлады. Аса кп территория жыртылып, нтижесінде кп жерлер тіршілікке жарамсыз болып алды. Топыра эрозияа шырап, жерді нарлылыы азайды.
8) аза халыны лтты ерекшеліктері аяа тапталды. Ты игерушілер арасында аза халыны лтты намысын орлайтын теріс пікірлер тарады.
9) Ты игеру жылдары аза халыны салт-дстрлері, мдениеті, лтты руханияттары ескерілмеді.
10) аза мектептері, балабашалар, аза тіліндегі газет-журналдар азайды. аза тіліні олдану аясы тарылды. Осыны барлыы аза халыны бір блігіні з ана тілін мытуына кеп соып, халыты ерекшеліктері, лтты намысы біртіндеп жоала берді.
78 )1945-1965Мдениетті дамуы
Соыстан кейінгі уаытта мдениет, елімізді рухани жадайы атал сталиндік идеологияны ыспаында болды. Тоталитарлы режим бл саланы з дегенімен басарып отырды.
Аарту ісі.Соыстан кейін ираан халы шаруашылыын алпына келтіру жолында кездескен басты кедергілерді бірі – ажетті мамандарды жетіспеуі.
1946 жылы коммунистік партия азастанда жоары жне орта білім беру ісін дамыту шаралары жнінде аулы абылдады. азастана кптеген білікті мамандар жіберіліп, білім беру ісіне аражат блінді. Соыстан кейінгі алашы жылдары мемлекетке ажетті 60000-дай маман даярланды. 1950 жылы республикада білім беру ісіне 146,5 млн. сом жмсалды. Нтижесінде кптеген жаа мектептер мен интернаттар салынды. 1950 жылы аза КСР-дегі мектептерді саны 9088 болды. Бл мектептерде 1493000 оушы оыды.
1950 жылы республикада міндетті орта білім алу жйесі енгізілді.
ылым.Халы шаруашылыын алпына келтіру барысында негізгі ажеттіліктерді бірі ылыми-зерттеу жмыстары болды. 1946 жылы маусымда аза КСР ылым академиясы рылды. ылым академиясыны алашы президенті болып алым, геология-минералогия ылымдарыны докторы, академик аныш Имантайлы Стбаев сайланды. аза КСР ылым академиясыны жмысын йымдастыру баытында С. И. Вавилов, И. П. Бардин, А. М. Панкратова сияты КСРО ылым академиясыны белгілі алымдары кп ебек сіірді. рылан кннен бастап аза КСР ылым академиясы кптеген аса крделі ылыми-зерттеу жмыстарын жргізді. 1946–1949 жылдар аралыында ылым академиясы 900-дей жаалы ашты.
1950 жылы аза КСР ылым академиясы рамында 50 ылыми-зерттеу мекеме жмыс істеді. ылым академиясыны 19 ылыми-зерттеу институтында 500 аспирант оыды.
дебиет.аза дебиетіні соыстан кейінгі жадайы нашар болмады. Біра сталиндік идеология дебиетті дамуына кері серін тигізбей оймады. 1947 жылы М. уезов «Абай жолы» роман эпопеясыны екі кітабын аятады.
1949 жылы «Абай жолы» роман эпопеясы шін ол мемлекеттік сыйлыа ие болды. Бл туынды – аза дебиетіні аса лкен жетістігі.
Соыстан кейінгі жылдарда . Мстафинні «Миллионер», С. Мановты «Сырдария», М. Иманжановты «Алашы айлар» романдары, . Бекхожин мен . Ормановты, А. Томаанбетов пен Т. Жароковты, . Тжібаевты ледер жинатары жары крді.
ылым мен мдениетке сталиндік ыспа. Е. Бекмаханов ісі (1951–1952 жж.)
Соыстан кейінгі жылдарда сталиндік тоталитарлы жйе ылым мен мдениетті дамуына белгілі млшерде кедергі жасады. Мысалы, коммунистік партияны атал идеологиясы оамды ылымдара атты ыспа крсетті.
азастан партия комитеті БК (б) П Орталы Комитетіні 1946 жылы зиялы ауымды саяси удалауа арналан аулысын орындау масатында жмыс істеді. Осыдан бастап кптеген зиялы ауымдарды, ылым, мдениет кілдеріні саяси удалауы басталды. 1947 жылы коммунистік партия аза КСР ылым академиясынырамындаы Тіл жне дебиет институтына XIX асыра дейінгі аза дебиетіні рухани мрасын зерттеуге тыйым салды. Себебі бл кезді мралары «ескіні алдыы» ретінде сипатталды. аза КСР ылым академиясында, Мемлекеттік университетте, жазушылар ауымы кілдері ішінен «халы жауларын», «бгде ойлы адамдарды» іздеді.
М. уезов, . Стбаев, . Жмалиев, С. Манов, . Марлан сияты азастанны біртуар лдарына «ескіні жазушылар» ретінде негізсіз айыптар таыла бастады. Белгілі алымдара (А. Жбанов, Б. Слейменов, Е. Ысмаилов, С. Кеесбаев т. б.) р трлі жала жабылды. М. уезов, . Стбаев сияты алымдар біраз уаыт бойы азастаннан тыс жерлерді (Ленинград, Москва) мекендеді.
Е. Бекмаханов ісі.Ермхан Бекмаханов Воронеж педагогика институтын бітірген тарихшы алым болды. Е. Бекмаханов 1943 жылы «аза ССР тарихы» атты ебек жазып, 1946 жылы докторлы диссертация орады. 1947 жылы диссертациясын «XX асырды 20–40 жылдарындаы азастан» таырыбында монография етіп шыарды. Е. Бекмаханов бл ебектерінде 1837–1847 жылдардаы Кенесары асымлы бастаан ктеріліс туралы ке клемде жазан болатын. Осыан байланысты Е. Бекмаханова Ресейге арсы ктерілісті жатаан, Кенесары озалысын атауа тырысан буржуазияшыл, лтшыл деген айып таылды. 1950 жылдан бастап коммунистік партия баспасз арылы Е. Бекмахановты ашы айыптай бастады.
1951 жылы азКСР-ні Жоары соты Е. Бекмахановты айыпты деп тауып, 25 жыла бас бостандыынан айырды. Ол Гулаг лагеріне жазасын теуге жіберілді. Е. Бекмаханов 1954 жылы аталып трмеден босады. Оны бостандыа шыуына А. М. Панкратова, А. П. Кучкин сияты алымдар кп кмек крсетті. Е. Бекмаханов аталып шыаннан кейін, зіні ылыми педагогикалы жмысын жаластырды. Е. Бекмаханов 1966 жылы айтыс болды.
Жылдар
70 жылдарды басындабрыныдай социализмнен коммунизмге ту туралы территориялы идея басым болды. Бл жайлы 1967 жылы азан ткерісіні 50 жылдыына арналан сзінде Л.И.Брежнев млімдеді.
1977 жылы 7 азанда КСРО Конституциясы абылданды.Конституцияда ияли болжамдар кп болды. Коммунизмге тер жол мселесі, кемелденген социализм теориясы ке таралды.
1978 жылы 20 суірде аза КСР-іні конституциясы абылданды.Бл Кеестік жйедегі азастанны соы Конституциясы болды. Бл Конституциясында да демократияны шектеу, адам ыын елемеу т.с. оама жат былыстар орын алды. лтаралы атынастарда да келесіз жадайлар кбейді. Республикада орыс тілі «лы тіл» ретінде дріптеліп, аза тіліне немрайды арау кеейді.
1979 жылы КОК ПК–ы азастан жерінде неміс автономиялы облысын ру туралы шешім абылдады.Автономиялы облысты рамына Амола, Павлодар, араанды, Кокшетау облыстарыны бірнеше аудандары кіруге тиіс болды. Жоспар бойынша автономиялы облыс орталыы Ерейментау аласында орналасатын болды. Бл жнінде арнайы комиссия рылын, оан КОКП ОК-ыны хатшысы А.Коркин тораалы етті. Партияны бл шешімі аза халыны лтты мддесін аяа таптауды крінісі болды.
1979 жылы 16 маусымда Амола аласындаы Ленин алаына аза жерінде неміс автономиясын руа наразы болан жастар жиналды. «Неміс автономиясына жол жо!» «азастан блінбейді!» деген жазулары бар плакаттар стаан жастар партияны бл шешімін атты айыптады. Осы жылы 19 маусымда жастар алдына шыан атару комитетіні траасы Жмахметов пен облысты партия комитетіні бірінші хатшысы Морозов азастан жерінде ешандай автономия рымайтынына жастарды сендірді.
70 жылдар мен сексенінші жылдарды бірінші жартасында партияны жоары орындарындасз бен істі бірлігіне шаырылан ндеулер баран сайын кштірек естіле бастады. Мны зі екі жзділік ндеу еді. Ойткені, оны басшы органдарында отырандарды здеріні орындауы міндетті болмады, талап тек ана тменгі буындаылара баытталды. Ішкі партиялы жмыстарды жасарту мен жетілдіру жніндегі кптеген аулылар кзбояушылы сипат алды. Партия басшыларыны атып алан жаттандылы жне дмшелік пен цифрлардан, алуан трлі есеп растырудан баса ешнрсе талап етілмеді. Партия беделі баран сайын лдырай бастады.
Сонымен азастан президенті Н.А.Назарбаев айтандай, тоырау мірді барлы салаларында: идеология да, адамдар арасындаы арым-атынаста да, орын алды. Брежневті жеке басына табыну етек алан жадайда, сіресе, жетпісінші жылдарды аяы мен сексенінші жылдарды бас кезінде ол баран сайын кшейе тсті.