Ты жне тыайан жерді игеру

Ауыл шаруашылыы1953 жылы ыркйекте болып ткен КОКП-ны ОК Пленумы ауылшаруашылыында орын алан жадайа талдау жасап, оны даму болашаын анытады. Мемлекет тарапынан ауыл шаруашылы саласына кп кіл бліне бастады. Колхоздара біраз дербестік берілді, ауыл-село ебеккерлеріні нім ндіруге деген материалды ынталылыы арттырылды, ауыл шаруашылы німін дайындау жне сатып алу баасы ктерілді, аграрлы секторды техникамен жабдытау біршама жасарды, онда электр уаты кеірек олданатын болды, колхоздар мемлекетке тлеуге тиісті арыздарынан босатылды. Біра елде алыптасан басару жйесі ауыл шаруашылыыны дамуын экстенсивті жолмен жргізе берді.

Азы-тлік тапшылыын шешу, асты ндіруді арттыру масатында ты жне тыайан жерлерді идеясы пайда болды.

1954 жылы антарда болып ткен азастан Компартиясыны VII съезінде азастан Компартиясы ОК-ні бірінші хатшысы Ж.Шаяхметов (1948-1954 жж.) ызметінен босатылды. Бірінші хатшылыа– П.Пономаренко (1954-1956 жж.), екінші хатшылыа – Л.И. Брежнев (1955-1956 жж.) сайланды.

1954 жылы антар-наурыз – КОКП ОК-ні Пленумы «Елімізде асты ндіруді одан рі арттыру, ты жне тыайан жерлерді игеру туралы» аулы абылдады. Ты жерлер игерілетін айматар: азастан, Сібір, Урал, Солтстік Кавказ, Есіл бйы. 1954-1955 жылдары 1 млрд. 200 млн. пт асты алу белгіленді. азастандаы ты жерлерді игеретін аудандар: Ккшетау, Акмола, Солтстік азастан, останай, Трай, Павлодар облыстары.

Ты игеруге баса республикалардан адамдар кшіріліп келініп, олара кптеген жеілдектер жасалды: дние-млкімен тегін кшірілді, р отбасына 500-1000 сом млшерінде бір реттік кмек крсетілді, 10 жылды мерзімге й салу шін 10 мы сом несие берілді, оны 35%-н мемлекет тледі. Бдан баса да материалды, азы-тлік т.б. кмектер берілді. Ты игеруге келгендер ауылшаруашылы салыынан босатылды.

1954-1959 жылдары ты жне тыайан жерлерді игеруге 20 млрд. сом жмсалды. 1954-1962 жылдары республикаа 2 млн.-а жуы ты ктерушілер келді, оны ішінде механизаторлар мен партия, кеес, ауыл шаруашылыы мамындарыны саны 600 мынан асты.

1954 жылы Кеес Одаында 13,4 млн. гектар жаа жер, оны ішінде азастанда 6,5 млн. гектар жер игерілді. 1956 жыла арай КСРО-да егістік клемін 28-30 млн. гектара жеткізу кзделді. Ты жерлерді игеру ісі ерекше арыкмен, асыыс трде жргізілді. 1955 ж. 9,4 млн. гектар жер жыртылды. Ал жоспар бойынша 7,5 млн. гектар болатын.

Ты игеруді пайдасы. Ты игеру азастанда ерекше арынмен жргізілді;

1) Ты игеру жылдары азастанда 25 млн.га жер игерілді. (Ода бойынша 41 млн.га).
2) азастанда егістік жерлерді клемі артты.
3) Асты ндіру клемі жаынан азастан одата 2-орына шыты. Соны арасында азастан Орта Азия мен Сібірді, Оралды астыпен амтамасыз етті.
4) Ты игеру жылдарында азастан кп лтты республикаа айналды.
5) Экономиканы баса салаларыны дамуына сер етті.
6) азастан жерінде кптеген трын йлер, рылыстар, мдени объектілер салынды. Он мыдаан шаырым жолдар тселді.
7) Жздеген совхоздар рылды, (1954 ж. 120-дан астам) елді мекендер кбейді.
8) Халыты азы-тлікпен амтамасыз ету біршама жасарды.

Ты игеруді салдары :Кптеген жылдар бойы ты жерлерді игеру партия крегендігі, мемлекет жеісі ретінде дріптеліп келді. Ал оны клекелі жаы туралы ештее айтылмады жне айтылуы да ммкін болмады.

Е алдымен азастана келген ты ктерушілер арасында арамтаматар мен ылмыскерлер де болды. 1954-1955 жылдарда азастана келген 650 мы ты игерушіні 150 мыы ана механизаторлар болды. Нтижесінде, кптеген тртіп бзшылдытар, ылмыстар болып трды.

1) Ты игеруге байланысты жайылымдар мен жем-шп дайындайтын алаптарды клемі тарылды.
2) Мал шаруашылыыны дамуы артта алды. Мал шаруашылыыны азаюына байланысты ет, ст німдеріні клемі де азайды.
3) 1956 жылы Отана тапсырылан млрд. пт азастан астыы уаытында жиналмай ар астында алды, біразы іріп-шіріп кетті.
4) Сырттан келген мамандарды тратамауы жаппай етек алды.
5) Сырттан келушілер кп болып, азатар ата онысында азшылыа айналды: 1954-1962 жылдыры 2 млн. адам келді. азатар республика трындарыны штен бірінен де аз болды. Мысалы, 1897 жылы - 85%-н болса, 1962 жылы - 29%-ана болды.
6) Ауылшаруашылы ндірісі мен халы саныны суінен трын й салу ырыны жне мдени-трмысты ызмет крсету артта алды.
7) Экологиялы жадай крт нашарлады. Аса кп территория жыртылып, нтижесінде кп жерлер тіршілікке жарамсыз болып алды. Топыра эрозияа шырап, жерді нарлылыы азайды.
8) аза халыны лтты ерекшеліктері аяа тапталды. Ты игерушілер арасында аза халыны лтты намысын орлайтын теріс пікірлер тарады.
9) Ты игеру жылдары аза халыны салт-дстрлері, мдениеті, лтты руханияттары ескерілмеді.
10) аза мектептері, балабашалар, аза тіліндегі газет-журналдар азайды. аза тіліні олдану аясы тарылды. Осыны барлыы аза халыны бір блігіні з ана тілін мытуына кеп соып, халыты ерекшеліктері, лтты намысы біртіндеп жоала берді.

78 )1945-1965Мде­ни­етті да­муы

Соыс­тан кейінгі уаыт­та мде­ни­ет, елімізді ру­хани жадайы атал ста­линдік иде­оло­ги­яны ыс­паын­да бол­ды. То­тали­тар­лы ре­жим бл са­ланы з де­генімен басарып отыр­ды.

Аар­ту ісі.Соыс­тан кейін ираан ха­лы ша­ру­ашы­лыын ал­пы­на келтіру жо­лын­да кез­дескен бас­ты ке­дергілерді бірі – ажетті ма­ман­дарды жетіспеуі.

1946 жы­лы ком­му­нистік пар­тия азастан­да жоары жне ор­та білім бе­ру ісін да­мыту ша­рала­ры жнінде аулы абыл­да­ды. азастана кпте­ген білікті ма­ман­дар жіберіліп, білім бе­ру ісіне ара­жат блінді. Соыс­тан кейінгі алашы жыл­да­ры мем­ле­кет­ке ажетті 60000-дай ма­ман да­яр­ланды. 1950 жы­лы рес­публи­када білім бе­ру ісіне 146,5 млн. сом жмсал­ды. Нти­жесінде кпте­ген жаа мек­тептер мен ин­тернат­тар са­лын­ды. 1950 жы­лы аза КСР-дегі мек­тептерді са­ны 9088 бол­ды. Бл мек­тептер­де 1493000 оушы оыды.

1950 жы­лы рес­публи­када міндетті ор­та білім алу жйесі енгізілді.

ылым.Ха­лы ша­ру­ашы­лыын ал­пы­на келтіру ба­рысын­да негізгі ажеттіліктерді бірі ылы­ми-зерт­теу жмыс­та­ры бол­ды. 1946 жы­лы ма­усым­да аза КСР ылым ака­деми­ясы рыл­ды. ылым ака­деми­ясы­ны алашы пре­зиденті бо­лып алым, ге­оло­гия-ми­нера­логия ылым­да­рыны док­то­ры, ака­демик аныш Иман­тайлы Стба­ев сай­лан­ды. аза КСР ылым ака­деми­ясы­ны жмы­сын йым­дасты­ру баытын­да С. И. Ва­вилов, И. П. Бар­дин, А. М. Панк­ра­това сияты КСРО ылым ака­деми­ясы­ны белгілі алым­да­ры кп ебек сіірді. рылан кннен бас­тап аза КСР ылым ака­деми­ясы кпте­ген аса крделі ылы­ми-зерт­теу жмыс­та­рын жргізді. 1946–1949 жыл­дар ара­лыын­да ылым ака­деми­ясы 900-дей жаалы аш­ты.

1950 жы­лы аза КСР ылым ака­деми­ясы ра­мын­да 50 ылы­ми-зерт­теу ме­кеме жмыс істеді. ылым ака­деми­ясы­ны 19 ылы­ми-зерт­теу инс­ти­тутын­да 500 ас­пи­рант оыды.

де­би­ет.аза де­би­етіні соыс­тан кейінгі жадайы на­шар бол­ма­ды. Біра ста­линдік иде­оло­гия де­би­етті да­му­ына кері серін тигізбей ой­ма­ды. 1947 жы­лы М. уезов «Абай жо­лы» ро­ман эпо­пе­ясы­ны екі кіта­бын аята­ды.

1949 жы­лы «Абай жо­лы» ро­ман эпо­пе­ясы шін ол мем­ле­кеттік сый­лыа ие бол­ды. Бл ту­ын­ды – аза де­би­етіні аса лкен жетістігі.

Соыс­тан кейінгі жыл­дарда . Мста­финні «Мил­ли­онер», С. Манов­ты «Сыр­да­рия», М. Иман­жа­нов­ты «Алашы ай­лар» ро­ман­да­ры, . Бек­хо­жин мен . Ор­ма­нов­ты, А. Томаан­бе­тов пен Т. Жа­роков­ты, . Тжіба­ев­ты ледер жи­ната­ры жа­ры крді.

ылым мен мде­ни­ет­ке ста­линдік ыс­па. Е. Бек­ма­ханов ісі (1951–1952 жж.)

Соыс­тан кейінгі жыл­дарда ста­линдік то­тали­тар­лы жйе ылым мен мде­ни­етті да­му­ына белгілі млшер­де ке­дергі жа­сады. Мы­салы, ком­му­нистік пар­ти­яны атал иде­оло­ги­ясы оам­ды ылым­дара ат­ты ыс­па крсетті.

азастан пар­тия ко­митеті БК (б) П Ор­та­лы Ко­митетіні 1946 жылы зи­ялы ауым­ды са­яси уда­лауа ар­налан аулы­сын орын­дау маса­тын­да жмыс істеді. Осы­дан бас­тап кпте­ген зи­ялы ауым­дарды, ылым, мде­ни­ет кілдеріні са­яси уда­ла­уы бас­талды. 1947 жы­лы ком­му­нистік пар­тия аза КСР ылым ака­деми­ясы­ныра­мын­даы Тіл жне де­би­ет инс­ти­туты­на XIX асыра дейінгі аза де­би­етіні ру­хани мра­сын зерт­те­уге тыйым сал­ды. Се­бебі бл кезді мра­лары «ескіні ал­дыы» ретінде си­пат­талды. аза КСР ылым ака­деми­ясын­да, Мем­ле­кеттік уни­вер­си­тет­те, жа­зушы­лар ауымы кілдері ішінен «ха­лы жа­ула­рын», «бгде ой­лы адам­дарды» іздеді.

М. уезов, . Стба­ев, . Жма­ли­ев, С. Манов, . Марлан сияты азастан­ны бірту­ар лда­рына «ескіні жа­зушы­лар» ретінде негізсіз айып­тар таыла бас­та­ды. Белгілі алым­дара (А. Жба­нов, Б. Слей­ме­нов, Е. Ыс­ма­илов, С. Кеес­ба­ев т. б.) р трлі жа­ла жа­был­ды. М. уезов, . Стба­ев сияты алым­дар біраз уаыт бойы азастан­нан тыс жер­лерді (Ле­нинг­рад, Моск­ва) ме­кен­деді.

Е. Бек­ма­ханов ісі.Ермхан Бек­ма­ханов Во­ронеж пе­даго­гика инс­ти­тутын бітірген та­рих­шы алым бол­ды. Е. Бек­ма­ханов 1943 жы­лы «аза ССР та­рихы» ат­ты ебек жа­зып, 1946 жы­лы док­торлы дис­серта­ция орады. 1947 жы­лы дис­серта­ци­ясын «XX асыр­ды 20–40 жыл­да­рын­даы азастан» таыры­бын­да мо­ног­ра­фия етіп шыар­ды. Е. Бек­ма­ханов бл ебек­терінде 1837–1847 жыл­дардаы Ке­неса­ры асымлы бас­таан ктеріліс ту­ралы ке клем­де жазан бо­латын. Осыан бай­ла­ныс­ты Е. Бек­ма­ханова Ре­сей­ге ар­сы ктерілісті жатаан, Ке­неса­ры озалы­сын атауа ты­рысан бур­жу­азияшыл, лтшыл де­ген айып таыл­ды. 1950 жыл­дан бас­тап ком­му­нистік пар­тия бас­пасз арылы Е. Бек­ма­ханов­ты ашы айып­тай бас­та­ды.

1951 жы­лы азКСР-ні Жоары со­ты Е. Бек­ма­ханов­ты айып­ты деп та­уып, 25 жыла бас бос­тандыынан айыр­ды. Ол Гу­лаг ла­геріне жа­засын те­уге жіберілді. Е. Бек­ма­ханов 1954 жы­лы ата­лып трме­ден бо­сады. Оны бос­тандыа шыуына А. М. Панк­ра­това, А. П. Куч­кин сияты алым­дар кп кмек крсетті. Е. Бек­ма­ханов ата­лып шыан­нан кейін, зіні ылы­ми пе­даго­гика­лы жмы­сын жалас­тырды. Е. Бек­ма­ханов 1966 жы­лы ай­тыс бол­ды.

Жылдар

70 жылдарды басындабрыныдай социализмнен коммунизмге ту туралы территориялы идея басым болды. Бл жайлы 1967 жылы азан ткерісіні 50 жылдыына арналан сзінде Л.И.Брежнев млімдеді.

1977 жылы 7 азанда КСРО Конституциясы абылданды.Конституцияда ияли болжамдар кп болды. Коммунизмге тер жол мселесі, кемелденген социализм теориясы ке таралды.

1978 жылы 20 суірде аза КСР-іні конституциясы абылданды.Бл Кеестік жйедегі азастанны соы Конституциясы болды. Бл Конституциясында да демократияны шектеу, адам ыын елемеу т.с. оама жат былыстар орын алды. лтаралы атынастарда да келесіз жадайлар кбейді. Республикада орыс тілі «лы тіл» ретінде дріптеліп, аза тіліне немрайды арау кеейді.

1979 жылы КОК ПК–ы азастан жерінде неміс автономиялы облысын ру туралы шешім абылдады.Автономиялы облысты рамына Амола, Павлодар, араанды, Кокшетау облыстарыны бірнеше аудандары кіруге тиіс болды. Жоспар бойынша автономиялы облыс орталыы Ерейментау аласында орналасатын болды. Бл жнінде арнайы комиссия рылын, оан КОКП ОК-ыны хатшысы А.Коркин тораалы етті. Партияны бл шешімі аза халыны лтты мддесін аяа таптауды крінісі болды.

1979 жылы 16 маусымда Амола аласындаы Ленин алаына аза жерінде неміс автономиясын руа наразы болан жастар жиналды. «Неміс автономиясына жол жо!» «азастан блінбейді!» деген жазулары бар плакаттар стаан жастар партияны бл шешімін атты айыптады. Осы жылы 19 маусымда жастар алдына шыан атару комитетіні траасы Жмахметов пен облысты партия комитетіні бірінші хатшысы Морозов азастан жерінде ешандай автономия рымайтынына жастарды сендірді.

70 жылдар мен сексенінші жылдарды бірінші жартасында партияны жоары орындарындасз бен істі бірлігіне шаырылан ндеулер баран сайын кштірек естіле бастады. Мны зі екі жзділік ндеу еді. Ойткені, оны басшы органдарында отырандарды здеріні орындауы міндетті болмады, талап тек ана тменгі буындаылара баытталды. Ішкі партиялы жмыстарды жасарту мен жетілдіру жніндегі кптеген аулылар кзбояушылы сипат алды. Партия басшыларыны атып алан жаттандылы жне дмшелік пен цифрлардан, алуан трлі есеп растырудан баса ешнрсе талап етілмеді. Партия беделі баран сайын лдырай бастады.

Сонымен азастан президенті Н.А.Назарбаев айтандай, тоырау мірді барлы салаларында: идеология да, адамдар арасындаы арым-атынаста да, орын алды. Брежневті жеке басына табыну етек алан жадайда, сіресе, жетпісінші жылдарды аяы мен сексенінші жылдарды бас кезінде ол баран сайын кшейе тсті.