Азіргі кездегі этникалы жне демографиялы жадай

Халыты лтты (этникалы) рамы. азастан лемдегі

кп лтты мемлекеттерді бірі. Онда тегі, тілі, мдениеті р трлі, бірак тарихи тадыры орта 130 лт пен лысты кілі (этностар) трады.

Олар:

1) елімізді негізгі халы азатар;

2) брыны КСРО республикаларында тратын адамдар тобы

(орыстар, украиндар, белорустар мен молдавандар);

3) алыс шет елдерде тратын адамдар тобы (немістер, поляктар, еврейлер, крістер, гректер).

азатар - елді байыры трындары жне мемлекетті алыптастырушы этнос, ал алан халытарды кілдері азастана р трлі себептермен жн белгілі бір тарихи кезедерде кшіп келгендер. Осыан байланысты, республика халыны кп лтты (полиэтносты) рамы - жаппай кші-онны нтижесі.

азастан туелсіздік алан жылдан бастап шетелдегі андастарды тарихи отанына айтару туралы бадарлама жргізілуде. Соы 20 жылда дл осындай ке клемді репатрияцияны 3 мемлекет жргізеді. Репатрияция азастаннан кшіп кеткен халытарды орнын толтыруа жне азатарды лес салмаын кебейту шін те ажет рдіс. Соы сайлау бойынша мемлекетімізді 2/3 блігін солар райды. Еліміздегі азатарды 1/2 блігіне жуыы Отстік азастан, Алматы, Шыыс азастан жне Жамбыл облыстарында трады.

Баса лттарды арасында облыстар бойынша біркелкі тараланы - татарлар. Барлы аймактарда орыстар, украиндар, немістер жне белорустар трады. Дегенмен оларды тратын негізгі аудандары - солтстік, орталы жне шыыс. збектер мен йырлар, керісінше, жинаы трде оныстанан. йырларды 95%-ы Алматы облысы мен Алматыда орналасса, ал збектерді 9/10 блігі Отстік азастан облысында шоырланан.

азастанда барлы халытарды мдениетін, дет-рпын, тілін, лтты ндылыын алпына келтіруге жне дамытуа жадай жасалан. Елді конституциясы оларды те ыа ндеп, ешандай ысымшылы трін жасауа тыйым салады. р трлі лт кілдеріні арасындаы досты арым-атынасты дамуы - мемлекет саясатыны рамдас блігі болып табылады. Мнда ел Президенті басаратын азастан халытарыны Ассамблеясы мен лтты мдени орталытар маызды рл атарады.

Бізді еліміздегі барлы халытар здеріні лтты трмыс ерекшеліктерін сатайды. Біра оларды мдени-саяси жне леуметтік-экономикалы бірттасты байланыстырады.

азіргі кезде азастан халында зіндік азастанды рух, азастанды мінез, жалпы азастанды мдениет алыптасуда. Оны негізгі сипаттары - лттар арасындаы досты пен діндер арасындаы келісім болып табылады. азастан Республикасы - зайырлы мемлекет. Конституция ар-ждан еркіндігін дріптейді: азаматтарды кез келген дінді стануа немесе млдем станбауа ы бар.

азіргі уаытта елімізде рухани мір айта жанданып, оамдаы дінні ыпалы суде. Діни йымдар бейбітшілік пен келісімді ныайтуа з лестерін осуда.

азастандаы дінге сенушілерді ішінде снниттік ислам (70%) сандары басым. аза, збек, татар, трік, йыр, крд, тжік, башрт, ырыз, чешен, ингуш, днгендерді басым кпшілігі мсылман-снниттер. зірбайжандарды біразы исламны баса баыты - шиитті станады.

Орыс, украин, белорус, болгар, молдаван, грек, шуваш, мордва, удмурт пен марийліктерде православие діні таралан. Неміс христиандары арасында негізінен протестанттар мен католиктер кп. Крістер негізінен протестанттар, ал поляктар - католиктер. Армяндар христиан дініні ежелгі, ерекше тармаына табынады. Христиандар барлы облыстарда, негізінен — солтстікте, шыыста жне орталыта таралан.

Демография (грекше демос — халы) — белгілі бір халыты, лтты, лысты, этникалы топты санын, рамы мен рылымын, аумаа блінуін, су не кему динамикасын оамды-тарихи жадайлармен байланыстырып зерттейтін леуметтік ылым саласы. Демография адам популяциясын оны клемі мен рылымына сйкес, яни жынысы, жасы, отбасылы жадайы жне этникалы шыу тегі бойынша, сондай-а, осы популяцияны туу, лу жне миграция коэффициенттеріндегі згеруі трысынан статистикалы зерттеу

Халы саны проблемасыны азастан шін айрыша маызы бар. Халы саныны тыыздыы республика бойынша ттастай аланда бір шаршы километрге 5,5 адамды райды. Мысалы, ытайда бл крсеткіш бір шаршы метрге 140 адам.
азастан Республикасыны Статистика агенттігіні деректері бойынша 2007 жылды 1 атарына ел халы 15 394,6 мы адамды рады, оны ішінде 8838,1 мы адам (57,4%) - ала халы, 6 556,5 мы адам (42,6%) – ауыл халы, 2008 жылды 1 атарына - 15 565 647 адам, оны ішінде: 8 230 319 (52,8%) адам алада трса; 7 335 328 (47%) адам ауылда трады*.
2007 жылды 1 атарына республика халыны жас рамы мынадай болды: 15 жаса дейінгі балалар – 24% (24,2), 15-тен 65 жаса дейінгі адамдар - 68,2% (68,0), 65 жне одан жоары жастаылар барлы халы саныны 7,8%-ын раан. 2006 жылды 1 атарындаы жадаймен салыстыранда 0-ден 15 жаса дейінгі балалар саны 0,2%-а лайан. 15-64 жастаы жне 65 пен одан жоары жастаылар саны тиісінше 1,5% жне 1,2%-а лайан.
азастанда йел жыныстылар саныны басым болуынан крінетін гендерлік асимметрия алыптасты. 1000 еркекке 1078 йел келеді. 2007 жылды 1 атарына ерлер саны 7407,8 (7324,8) адам нмесе барлы халыты 48,1%-ын, йелдер тиісінше 7986,8 (7894,5) адамды немесе 51,9%-ды раан. 15-64 жастаы рбір айтыс болатын 100 йелге осы жас тобыны айтыс болатын 246 ер адамны келуі жадайды иындата тсіп тр.
15–64 жастаы ерлер ліміні жоары пайызы мен мір затыыны аз болуы дадарыса келетін азіргі леуметтік-экономикалы атынастар проблемасымен астасып жатыр.
2007 жылы республика халыны табии сімі 157 891 адамды ( 2006 жылы 141 876) рады. Табии сімні 1000 трына жалпы коэффициенті 2008 жылды 1 атарына 10,2 (9,3) адамды раан.
2007 жылы атар-желтосанда елдегі лген адамдар саны 158 931 (157 357) адамды раан, оны ішінде 92 81 (92 425) адам ала халы, 66 050 (64 932) ауыл халы. Осы кезе ішінде 90 760 ер адам жне 68 171 йел адам лген, немесе 100 йелге 133 еркек. 1000 адама жалпы лім коэффициенті 2006 жылы атар-желтосан дегейінде алды жне лген адамдарды 10,3 санын рады.
2003 жылдан бастап елде жылына шамамен 250 нресте дниеге келеді, 2006 жылы бл крсеткіш 300 мыа жетті, алайда нресте лім-жітіміні дегейі те жоары болып отыр. Бл кбінесе 30%-дан аспайтын бала туатын жастаы йелдерді денсаулы индексіні тмен дегейімен байланысты болып отыр. Халыты рпа берушілігі тменгі дегейде, бгінде елде 450 мы отбасыны баласы жо. Сонымен атар азастанда жыл сайын 170 мы аборт жасалады.
2007 жылы атар-желтосан ішінде елде 4561 (4172) 1 жаса дейінгі балаларды лімі тіркелген, оны ішінде 2701 (2406) – л балалар жне 1860 (1766) ыз балалар. Нрестелер лім-жітімі коэффициенті 1000 туан балаа 14,5 (14,1) раан. Нрестелер арасындаы лім-жітімні негізгі себебі жатырда су кезеінде пайда болан жадайа байланысты болып отыр, бдан 2007 жылы атар-желтосанда 2169 (2063) нресте лген немесе барлы нресте лім-жітіміні 47,6%-ын (49,4%) райды.
Демографиялы ахуалды жасартуда денсаулы сатау саласы лкен рл атарады. лсіз жне кбіне ааз жзіндегі жмыстар, коммерциялану дегейіні жоарылыы аналарды жктілікке нашар дайындалуына келеді.
Халыты кші-оныны о сальдосы лі саталып отыр, 2007 жылы атар-желтосанда ол 10878 (33 472) адамды рады, оны ішінде ТМД елдерімен 2989 (26 778). Республикаа келген адамдар саны 53 309 (67 386), одан тысары кеткендер 42431 (33914) адамды раан.
азастана келушілер арасында азатарды басым салмаы 78,2% (73,1%), орыстар – 12,5% (14%), немістер – 1,0% (0,9%) раан. азастаннан тысары кеткендер ішінде орыстар лесіне – 69,5% (67,5%), немістер – 7,1% (7,3%), азатар – 5,3% (6,7%) тиесілі.
Статистка агенттігіні деректері бойынша 2008 жылы 1 атарда жастар (15–29 жастаылар) саны халы рылымы ішінде 4 288 387 адамды райды, пайызды атынас бойынша бл лес 27,8%. Оларды ішінде ерлері 2 168 347 адам, йелдер – 2 120 040 адам.
Экономикада жмыс істейтін жастар саны 2 730 951, оны ішінде 15–24 жастаылар 1577355 адам, 25–29 жастаылар 1 153 596 адамды райды. Республика бойынша экономикалы белсенді жастар саны 2 961 644 адамды райды, оны ішінде 15–24 жастаылар 1 710 600 адам, 25–29 жастаылар 1 251 044 адам.
Осы статистикаа орай жастарды 60%-ы халыты экономикалы белсенді блігін, 30%-ы оушылар мен студенттер жне 10%-ы жмысшылар.
Республика бойынша барлы жмыс істемейтін жастар саны 264 652 адамды райды немесе 9,6 %, оларды ішінде 15–24 жастаылар 183 610 адам немесе 10,7 %, 25–29 жастаылар 81 042 адам немесе 6,5 %.
Елді барлы алаларында жалпы жмссызды дегейінен жастар арасындаы жмыссызды дегейі жоары. Бл жергілікті ебек нарытарындаы сраныс пен сынысты сйкессіздігі жне ауыл жастарыны алаа кетуі салдарынан болып отыр, олар кбіне біліктілігіні тмендігі немесе млде жотыына орай жмыса орналаса алмайды.
ала мен ауылдаы кедейлік дегейіндегі айырма саталып отыр жне иындай тсуде, бл да жастарды кетуіне келеді. Ауылдаы кедей халы дегейі 21,2%-ды, алада – 5,5%-ды рап отыр.
Сонымен статистика 15-29 жас аралыындаы жастар саны азастанны барлы халыны 28%-ын райтынын крсетіп отыр. Бл ретте жастар шін оамны барлы проблемалары тн. Бл ересектермен салыстыранда жастар арасында 2 есеге жоары болып отыран жмыссызды. Бл ала жастарымен салыстыранда ауыл жастарыны кедейлігі. Бл ы бзушылыты жалпы статистикасі ішінде жастар жасайтын ылмыстар лесіні жоарлыы.
Демография мселелерін шешуде экономикалы ынталандыру келешегін сипаттай отырып, азастанда нрестелерге арналан тама німі мен тауарлар ндірісі жо екенін атап кету керек. азастанны нерксіп ндірісі демографиялы проблемаларды шешуге бадарланбаанын батыл айтуа болады. Сонымен атар, елде балаларды мектепке дейінгі дайындау мекемелері жетіспейді, бл проблема йелдерді ебек леуетін не аналар леуетін іске асыруа ммкіндік бермейді.
Бгінде халы арасында бала туу сіміні рдісі байалып отыр. Осыны негізінде кейбір зерттеушілер мны демографиялы дадарыстан шыуды басы деп баалайды. Кейбір демографтар мен мемлекеттік билік органдарыны басшылары азіргі кездегі демографиялы дадарысты, е бастысы халы саныны азаюын барлы ркениетті елдерге тн лемдік процесс деп зін-зі жбатады. Бл былысты демографиялы тпелі кезе (мір сру дегейі е жоары елдерде бала туу барынша тмен) деп сипаттайды. Бдан екі орытынды шыады: жалпы лемдік рдістерден орыпау керек жне демографиялы саясат шаралары кп нрсені згерте алмайды. Біра бларды екеуі де ате ым.
Ілгерінді демографиялы тпелі кезені негізгі рамдас блігі – бл бала тууды ат-абат тмендеуі, е бастысы лім-жітімні жоарлауы. азастанда да, брыны кеестік елдер кеістігінде де лім-жітім сіп келеді жне орташа мір сру затыы тым тмен, ол ерлерде 58 жас, йелдерде 68 жасты рап отыр.
азіргі кезде азастанда бала туу лаюда, жыл сайын 300 нресте дниеге келеді. Алайда 1989 жылы санапен салыстыранда халыты жиынты саны азайан. Туелсіздік алан жылдары азастана келген жне азаматты алан жарты миллилон оралман да демографиялы ахуалды жасарта алмай отыр. 1989 жылы сана деректері бойынша сол жылдары азастанда 16 199 154 адам болса, азіргі кезде бл крсеткіш 15 565 647 адам.
Еуропа елдеріндегі демографиялы дадарысты ескере отырып, бл елдер экономиканы барлы саласына иммигранттарды белсенді тарта бастайтынын болжау иын емес, сіресе бл азастан, Ресей, Урнаина мен Белоруссияа атысты болатын брыны кеес елдері халыны жоары зиялы леуетіне айрыша назар аударылатын болады. Ресейдегі демографиялы депопуляция да таяу уаытта иммиграциялы саясатты жандануына келеді, брыны КСРО-ны орыс тілінде сйлейтін халыны кшуіне негізгі екпін тсірілетін болады.
Бдан шыатын орытынды, Шыыс Еуропа, Канада мен Ресей елдеріне халыты белсенді кшуі арасында таяу арада азастанны халы саныны сімі рдісі о баыттан теріс баыта ауысып кетуі ммкін.
Сондытан демографиялы ахуалды жасарту жніндегі жмыстарды бірнеше баыттар бойынша жргізу ажет:

отбасыларды, сіресе кп балалы отбасылар мртебесін ктеру;

кп балалы отбасыларына птер алуа жне жеке трын й рылысына жер учаскелерін алуа басым ыты занамамен белгілеу;

адамдарды санасына отбасылы, ш жне трт балалары бар отбасылы мір салтын траты орнату ажет;

отбасылы мір салты сзсіз леуметтік норма болуы тиіс;

ата-аналар ебегін отбасы жо ксіпой мамандарды ебегімен занама арылы теестіру ажет, бл шін «отбасылы ебекаы» енгізу керек, яни бала трбиелейтін йелге е тменгі мір сру дегейін ескере отырып жне отбасындаы балалар санына арай белгіленген е аз ебекаы тлеу ажет;

ызметкерлерді (немесе йел ызметкерді) ебекаы блінісі проблемасын шешу керек, йткені ол бгінде отбасы мшелеріні ажеттілігіне арналан шыыстарды кздемейді жне жекелеген жадайларда жеткілікті болып табылмайды;

траты демографиялы, сіресе екінші жне шінші бала туу мониторингін жргізу ажет;

балалары жо отбасы жптарын емдеуді мемлекеттік дегейде аржыландыру ажет;

шетел тжірибесі негізінде бала тууды материалды ынталандыру ажет;

бала тууа абілетті йелдерді тегін емдеу жйесіне баса назар аудару ажет.

 

 

Ызмет жолы

1960 жылы Днепродзержинск техникалы училищесін, 1967 жылы араанды металлургия комбинатына арасты жоары техникалы оу орынын, 1976 жылы Кеес Одаы коммунистік партиясы Орталы комитетіне арасты Жоары партия мектебін бітірген.

Ебек жолын 1960 жылы Теміртау аласындаы араанды металлургия комбинатында атардаы жмысшы болып бастап, домна пешіні аа газдаушылыына дейінгі жолдан тті.

1960—69 жж. — араанды металлургия зауытында жмыс істеді.

1969—73 жж. — араанды облысы Теміртау аласындаы партия-комсомол жмыстарында жауапты ызметтер атарды.

1973—77 жж. — арметкомбинатты партком хатшысы.

1977—79 жж. — араанды облысты партия комитетiнi хатшысы, 2-ші хатшысы.

1979—84 жж. — азастан КП Орталы Комитетіні хатшысы.

1984—89 жж. — аза КСР Министрлер Кеесiнi траасы.

1989—91 жж. — азастан КП ОК бiрiншi хатшысы,

1990 ж. апан—суір аралыында аза КСР Жоары Кеесiнi траасы болды.

1990 ж. суірінен — аза КСР президенті.

1991 ж. желтосанны 1-інде тыш рет азастан Республикасы Президентіні жалпыхалыты сайлауы тті. Сайлау нтижесінде Нрслтан бішлы Назарбаев басым дауыспен (98,7 %) жеіске жетті.

1995 ж. суірді 29-ында жалпыхалыты референдум нтижесінде азастан Республикасы Президенті Н..Назарбаевты кілеттігі 2000 ж. дейін зартылды.

1999 ж. атарды 10-ында ткен жалпыхалыты сайлауды нтижесiнде Н. Назарбаев 79,78 % дауыс алып, азастан Республикасы Президенті болып айта сайланды.

2005 ж. желтосанны 4-інде сайлаушыларды 91,5 % дауысын алып, азастан Республикасыны Президенті болып айта сайланды.^[1]