Циклды толуларды мемлекетті реттеу мселесі.

Негізгі терминдер мен тсініктер Дадарыса арсы саясат, Жандану, Тоырау, Экономикалы цикл, Жмыссызды; Филлипсті исы сызыы; Циклды жмыссызды.

Экономикалы теорияда экономиканы мндай былыстары, «экономикалы толулар» немесе «экономикалы цикл» деп аталады. Экономикалы цикл – бл дадарыстар арасындаы мерзім жне осы кезде оны трт фазасы ауысады.. Жандану фазасыны сипаттамасы: 1. Дадарыстан аман алан ксіпорындар негізгі капиталдарын жаартып, ндірісті лайтуа кіріседі. 2. Инвестициялар седі. 3. Баалар ктеріледі, себебі сраныс седі. 4. Жмыссыздыты дегейі ысара бастайды.

ндірісті лдырауы мен атар инфляция болып тран жадайды стагфляция деп атайды. азір экономиканы монополистік секторы, мемлекетті олдауына сйеніп, бааны брыны дрежеде стап аланы мен атар, оны сіреді. Циклдара серін тигізетін факторларды сырты жне ішкі деп блуге болады. Сырты факторлар – экономикалы жйеге туелсіз факторлар: халы саныны згеруі, соыстар, ткеріс, баса да саяси шиеленістер, жаа жерлерді игеру, баалы ресурстарды жаа кен орнын ашу ылыми-техникалы прогресс, кнні кзіндегі рашылыа келетін табаларды пайда болуы, т.б. Ішкі факторлар – экономикалы жйемен байланысты факторлар: капиталды физикалы ызмет атару мерзімі, ттынудаы, жмысбастылытаы, инвестициялы, мемлекетті экономикалы саясатындаы згерістер, тауар жне аша айшылытары, сраныс пен сыныс арасындаы айшылытар, капиталды арты орлануы.

Мемлекеттік бюджет дегеніміз не? Бюджет тапшылыы, пайда болу себептері. Мемлекеттік арыз дегеніміз не?

Мемлекеттік бюджет жалпы оамды ажеттерді теу масатымен мемлекеттік аппарат пен ораныс кштерін аржыландыруа жне леуметтік-экономикалы ызметтерді атару шін аражат. Ол мемлекетті шыыны мен табыстарыны балансы. Бюджеттен мемлекеттік кірістер мен шыындарыны рылымын круге болады. Бюджетті кірістері мен шыындары тепе-те боланы жн, дегенмен кп жадайда шыындар клемі бюджетке тсетін кірістерден асып кетеді. Осы жадайда бюджеттік тапшылы пайда болады. Бюджеттік тапшылыты себептері кп:

- оамды ндірісті лдырауы;

- аша эмиссиясы;

- мемлекетті экономикалы жне леуметтік ызметтеріні суі;

- тиімсіз леуметтік бадарламаларды абылдау;

- скери шыындарыны суі;

- шаруашылы конъюнктурасын згеруі;

- кленкелі экономиканы дамуы.

Бюджеттік тапшылыты жабу шін табыс блігін толтыру немесе шыын блігін ысартан жн. Бюджет тапшылыын ысарту шін мемлекет мынадай шаралар олданады:

- мемлекеттік несие;

- салы салу жйесін атайтады;

- мемлекетті басару шыындарын ысартады.

Бюджет тапшылыы мен мемлекеттік арыз тыыз байланысты. Мемлекеттік арыз – белгілі уаыт мерзімінде ткен жылдардаы жиналан бюджет тапшылыыны сомасы. Мемлекеттік арыздар ысамерзімдік, ортамерзімдік, замерзімдік болып блінеді.Мемлекеттік сырты арыз – бл шетел мемлекеттеріне, мекемелеріне, азаматтарына тленетін арыз. арызды бл трі ел шін е ауыр, себебі оны тлуе шін мемлекет нды ааздарды беруге немесе белгілі ызмет крсетуге мжбр болады. Мемлекеттік ішкі арыз –бл осы мемлекетті халына тленетін арыз, табыстарды алдымен елді ішінде айта блінуін талап етеді.

БИЛЕТ

1.лтты валюта: тарихы, оны тратылыын амтамасыз ету мселелері.

2.Макроэкономикалы трасызды жне тратандыру саясаты.

3.Халыаралы сауда дегеніміз не? Сауда теориялары, оларды мні. Халыаралы сауданы негізі.

1.лтты валюта: тарихы, оны тратылыын амтамасыз ету мселелері.

1993 жылы 3 арашада Президентті Жарлыымен рылан лтты валютаны енгізу жніндегі мемлекеттік комиссия лтты валютаны енгізуді тжырымдамасын дайындады. Бл жатта жаа валютаны енгізілу мерзімі, тсілі, жаа валютаны айырбастау пункттеріне жеткізу мселелері, олма-ол ашаны айырбастау коэффициенті мен лимиттері, валюта баамын алыптастыру жне баса маызды мселелер айындалды. 1993 жылды арашасында тегені айналыса шыарылуы бізді жас туелсіз республикамызды жылнамасындаы е маызды оиаларды бірі болып табылады. Ол елімізді туелсіздігін ныайту жолындаы тбегейлі леуметтік-экономикалы реформаларды жргізу шін ажетті тарихи адам болды. Тл тегеміз пайда болалы жргізіліп келе жатан мемлекетті тізбекті аржылы саясатыны арасында елімізде нарыты институттар макроэкономикалы трыдан траталып, біртіндеп алыптаса бастады.азастанны валюта саясаты — лтты валютаны лемдік аржы нарыындаы тратылыын амтамасыз етуге баытталан. Оны валюта баамыны салыстырмалы тратылыына инфляциямен сауда жне тлем балансы сальдосыны дегейлері арасындаы наты араатынастарын реттеу жолымен ол жеткізіледі. Мемлекетті сырты резервтік активтеріні тпкілікті есебіне тлем балансы тапшылыын аржыландыру соы саты болып саналады. Алтын-валюта резервтерін алыптастыру жне пайдалану мемлекетті валюта саясатыны негізгі міндеттеріні бірі болып саналады.

2.Макроэкономикалы трасызды жне тратандыру саясаты

Д.Кейнс айтандай жне тжірибе крсеткендей, баяу инфляция экономика шін пайдалы, йткені аша массасыны суі іскерлік белсенділікті ынталандырады, экономикалы суге жадай жасайды жне инвестиция процесін тездетеді. Ашаны шектен тыс шыару олайсыз жадайлара алып келеді. Олар:

1. Байлы пен табысты айта блу;

2. Мемлекеттік ксіпорындарды баасы нарыты баадан тмен болады;

3. Салы арылы аша ралдарын жасырын трде мемлекетті тркілеуі;

4. Экономикалы апаратты трасыздануы;

1. Инфляция жадайында несие беру тиімсіз болады. Сондытан адамдар арыз бермейді, берсе, те жоары процентпен береді.

2. Нарыты экономиканы мемлекеттік секторында жеке сектора араанда ндіріс шыындары мен тауарларды баасы те сирек арастырылады.

3. Салы жйесі арылы мемлекет ттынушыларды табыстарын жинатайды. Инфляцияны су жадайында прогрессивтік салы жйесі арылы ртрлі леуметтік топтар мен бизнесті осып, номиналды жне наты табысты суін мемлекет тркілейді.

4. Фирмалар аша ресурстарын белсендендіру жоспарын дейді. Аша ралдарын тездетіп зата айналдырады. Бл жадай тауарды тапшылыын тудырады.

Аша ралдары инфляция салдарынан ымбаттайды. Блек ксіпорындар, фирмалар инфляциямен кресе алмайды. Сондытан бл проблема мемлекетті макроэкономикалы проблемаларыны бірі.

Инфляцияны жою ол экономикалы лдыраумен, жмыссыздыты суімен жне инфляциямен кресу. Бл жолды экономикалы жне леуметтік шыындары жоары, біра нтижесі тиімді. Тжірибеде кп елдер бейімделу жолын тадайды.

3.Халыаралы сауда дегеніміз не? Сауда теориялары, оларды мні. Халыаралы сауданы негізі.

Халыаралы сауда - ртрлі мемлекеттерді лтты шаруашылытарыны арасында жретін тауар мен ызмет айырбасы. Халыаралы сауданы негізі – халыаралы ебек блінісі. Халыаралы ебек блінісі жеке елдерді мамандандырылуын сатайды.

Халыаралы ебек блінісі жеке елдерді тауар ндіруге алыптасан дрыс жадайларымен тсіндіріледі. Халыаралы ебек блінісімен тауар айырбасын ынталандыратын трт негізгі факторларды атап туге болады.

1. леуметтік жарапиялы факторлар – жарапиялы орналасу, халыты рылымы саны, жне де оларды шаруашылы тжірибесі, білімі, дет-рпы бойынша жеке елдерді арасындаы айырмашылы.

2. Табии экономикалы факторлар – табии климатты жадайлар, жер шаруашылыы ралдары, табии кен байлытары, су жне баса да ресурстармен амтамасыз етілу жаынан жеке елдерді арасындаы айырмашылы.

3. Техникалы экономикалы факторлар – жеке елдерді экономикалы жне ылыми техникалы даму дегейі р трлі болуымен аныталады.

4. ылыми техникалы процесс. Халыаралы ебек блінісі німдерді траты трде жааруына, тауарлар ассортиментіні жне оларды техникалы крделілігіні шапша суіне келеді..

Дниежзілік сауда йымы (ДС) — халыаралы сауда ережелерін либерализм принциптеріне арай реттейтін халыаралы экономикалы йым, ол 1995 жылы 1 атардан бастап жмыс істей бастады. Сырты сауда - тауарды келуден (импорт) жне шыарудан (экспорт) ралады.рбір елді сырты сауда нтижесісауда балансынанкрінеді.Егер шыарылан тауар ны келінген тауар нынан арты болса – онда оны сауда балансы деп атайды.

Мемлекетті сырты сауда саясаты екі типте жргізіледі.

1. Протекционизм - жергілікті тауар ндірушілерді шетелдік бсекелестерден орау саясаты. Импортты шектеу негізінде ш негізгі шаралар олданылады:

- Кеден, баж салыы немесе тарифтік кедергілер жргізу. Шетел тауарларына салы арылы оларды баасын ктеріп, сранысты азайту.

- Тарифтік емес кедергілер (импорта тыйым салу немесе шектеу ою: квота, лицензия жне т.б. шаралар арылы).

- Экспортты олдау. Артышылытары: Тлем балансын тедес-тіреді, демпингтен ор-айды. Жаа салаларды орайды, ндіріс кле-міні суін ынталан-дырады.

2. Фритредерстік немесе еркін сауда саясаты, яни ішкі нарыта шетел капиталы мен ызметтерді енгізуді олдау. Артышылытары: Бсекені ынталандырады, монополияны шектейді, ндіріс тиімділігі седі, баалар тмендейді. Тауарларды тадау ммкіндігі еді, мемлекет арасында жаындасу, бірігу процесі седі.

БИЛЕТ

1.Аша жйесіні мні, тетіктері, оны азастанда алыптасуыны негізгі мселелері.

2.Нарыты экономика жадайындаы мемлекеттік секторды алатын орны.

3.Протекционизм дегеніміз не? Сырты сауда саясатыны типтері

1.Аша жйесіні элементтеріне жататындар:

1. Аша бірлігі. Бл тауар баасын анытап лшеу шін олданылады. азастанда – теге.

2. Баа масштабы. Бл мемлекет анытаан лтты ааз аша данасыны метала бааланан салма млшері.

3. Аша трлері. Бан жататындар: мемлекет шааратын банкноттар, монеталар, азыналы билеттер.

4. Эмиссиялы жйе – айырбаса арнап зады трде аша мен нды ааздар шыару тртібі.

5. Аша жйесіні институттары – аша айналымын реттеп отыратын мемлекеттік жне мемлекеттік емес мекемелер.

6. Валюталы паритет – екі валюта арасындаы шекті атынасты білдіреді.

Аша массасы дегеніміз халы шаруашылыындаы тауарлар мен ызметті айналымын амтамасыз ететін сатып алу мен тлемдерді жиынтыы. Аша массасыны клемі кптеген факторлара туелді, алдымен аша нарыыны клемі мен конъюнктурасын белгілейтін, ашаны сынысы мен сранысынан. Ашаны сынысы – бл осы мезгілде экономикада айналыста жрген тлем ралдарыны жиынтыы. Ашаа сраныс – оны айналыс ралы жне жинау ралы ызметінен туындайды. Аша массасыны динамикасына кп факторлар сер етеді. Ашаны санды теориясыны кілі американды экономисі Фишер келесі формуланы сынады:

M · V = P · Q

мнда: M – айналыстаы ашаны саны;

V – ашаны айналыс жылдамжыы;

Р – бааны орташа дегейі;

Q – барлы тауарлар мен ызметтерді саны.

Аша жалпы сраныс процент млшерлемесіні берілген шамасында, адамдар мен фирмалар ммілеге келу шін жне баалы ааздар сатып алу шін, здеріні арамаында боланын нататын ашаны жалпы клемі.

Аша массасыны рамы р мемлекетті з несие-аша жйесімен, яни аша нарыы ралдарыны дамуымен аныталады.

2. Нарыты экономика жадайындаы мемлекеттік секторды алатын орны.

Нарыты сипаттамасы оны рылымыны, рекет етуші тлаларыны жне оларды ызыушылы объектілеріні зерттеуінсіз толы болмайтын еді. Нарыты рекет етуші тлалары немесе субъектілері й шаруашылыы, фирмалар жне мемлекет болып табылады.

й шаруашылыы- бл бір немесе бірнеше тланы рамындаы экономикалы бірлік. Ол:

* з бетінше шешім абылдайды;

* андайда бір ндіріс факторыны иеленушісі болып табылады жне зіні млкін, капиталын, жмыс кшін сата алады немесе жала бере алады;

Фирма - бл экономикалы бірлік. Ол:

* сату масатымен нім дайындау шін ндіріс факторларын пайдаланады;

* пайданы максимизациялауа мтылады;

* з бетінше шешім абылдайды.

Мемлекет оамды масаттара жету шін нарыа жне шаруашылы субъектілеріне баылауды амтамасыз ету шін саяси жне занды билікті жзеге асыратын кіметтік мекемелермен сынылан.

й шаруашылытары, фирмалар жне мемлекет нары объектілерін сату жне сатып алу, пайдалану, иелену туралы экономикалы атынастара кіреді. Нарыты шаруашылыты объектілері: тауарлар мен ызметтер, ндіріс факторлары (ебек, жер, ндіріс факторлары), аша, кнды ааздар субсидиялар, леуметтік тлемдер т.б. болып табылады. Нарыты наты рылымы бар.

3.Протекционизм дегеніміз не? Сырты сауда саясатыны типтері

Протекционизм - жергілікті тауар ндірушілерді шетелдік бсекелестерден орау саясаты. Импортты шектеу негізінде ш негізгі шаралар олданылады:

- Тарифтік емес кедергілер (импорта тыйым салу немесе шектеу ою: квота, лицензия жне т.б. шаралар арылы).

БИЛЕТ

1.Сраныс пен сынысты теориясы жне діснамалы жне тжірибелік рлі.

2.Жалаыны трлері мен формалары. Лоренц исыы

3.Халыаралы сауда жне оны мні. Халыаралы ебек блінісі