Кн сулесіні атмосферада жтылуы жне оан байланысты рекеттесуі

Кн сулесіні энергиясын Жер бетіне тсетін арындылыы атмосферадан тыс шеткі абатпен салыстыранда едуір тмен, себебі оны атмосфералы абаты арылы тетін жарыты сулелермен болатын біратар атмосферадаы дерістерді серінен тмендейді.

Кн бетіні физикасын лайтыш оптикалы аспаптарды кмегімен баылай отырып, оны бетіндегі кгірт айматарды, кн датарын, кн алауларын жне жары шашатын айматарын баылауа болады.

Кнде сулеленуді жалпы арындылыы мен оны толын зындытарына таралуы, сіресе спектрді ультраклгін аймаында, тіптен дерлік згермейтіндігі аныталан.

Жер бетіне Кннен орасан зор – жылына 66,810¹⁶ кВт са жуы энергия тседі [6,15,19,38].

Алайда атмосферадаы рилы крделі серлесулерді салдарынан жер бетіне кн энергиясыны тек бір блігі ана жетеді.

 

 

 

Б)

 

4.2 а, б-сурет. Кн сулесі атмосфера арылы ткенде туындайтын згерістік жадайлар

 

Атмосфераны Жер бетінен 25 км жне одан да ашытаы жоары абаттарында ультраклгін сулеленуді жтылуы мен шашырауы жреді.

Толын зындыы 0,32 мкм-нан аз фотондарды серінен озонны О₂ жне О-ге ыдырауы жреді. Осылайша, ультраклгін сулеленуді барлы дерлік энергиясы О, О₂ жне О₃-ті ыдырау жне бірігуіні траты дерісін олдауа жмсалады, оны нтижесінде атмосфера арылы ту кезінде ультраклгін сулелену аз энергиялы сулеленуге трленеді. Жне бл бізді баытымыз, йткені ультраклгін сулелену теріні кйдіреді, кзді заымдайды жне тіпті лім аупі болуы да ммкін.

Су тамшылары да кнмен сулеленуді дл осылай кшті шашыратады. Оларды жоары тыыздыы кезінде, мысалы ауыр блтта, шашырауды кштілігі сондай, тіпті фотондарды 80%-ы кері арыш кеістігіне айта шаылады.

Атмосферамен серлесуді нтижесінде Жер бетіндегі кнмен сулеленуді арындылыы оны атмосфераны жоары абаттарындаы мнімен салыстыранда екі еседен астам азаяды (4.2-сурет).

Осылайша энергияны спектрлік таралуы да елеулі згереді (4.3-сурет).

 

4.3-сурет. Кн сулесіні спектрлік сипаттамасы

 

Кнмен сулелену атмосфера арылы ту кезінде таы бір айтарлытай кедергіге тап келеді – бл су буыны, кмірышыл газыны жне таы да баса сулеленуді жтатын осылыстарды молекулалары.

Бл эффектілерді барлыы атмосфераны рамына туелді болады жне бір орыннан екіншісі орына дейін байаларлытай згереді. Кн сулесіні туіне лкен алаларды атмоферасыны едуір ластануы, теіз жаалауындаы су буыны жоары млшері, блттылы жне т.б. кедергі келтіреді.

Біра, шамасы, жер шарыны кез келген нктесіндегі кн сулесіні арындылыын анытайтын негізгі фактор болып оны жріп ткен жолы болып табылады.

Оптикалы маыз (масса)

Тікелей кн сулелеріні атмосфера арылы жріп ткен ашытыы тсу брышына (зениттік брыш) жне баылаушыны теіз дегейінен орналасу биіктігіне туелді болады (4.4-сурет).

Біз аспан блтсыз, шасыз немесе ауаны ластануынсыз ашы деп жорамалдаймыз. Атмосфераны жоары шекарасы дл аныталмаандытан, тілген ашытытан грі маыздыра фактор сулеленуді атмосфералы газдар жне булармен серлесуі болып табылады. алыпты ысым кезіндегі атмосфера арылы алыпты тетін тура суле аыны ауаны белгілі бір массасымен серлеседі. Ол сулені клбеу тсуі кезіндегі жол зындыыны лайтады.

 

4.4-сурет. Оптикалы маыз (масса) m = sec

 

1 – т коэффициентіне кбейтілген жрілген жолды зындыы; 2 – алыпты тсу кезіндегі жолмен салыстырандаы сулені _z брышымен клбей тсуі кезіндегі жол зындыыны лаюы оптикалы масса деп аталады жне т символымен белгіленеді [6,19,27,38].

Оптикалы масса шін АМ ысартылуы олданылады. АМ0 нлдік атмосфераа, яни атмосферадан тыс арышты кеістіктегі сулеленуге; АМ1 сйкес келеді m= 1 Кнні зенитте орналасуына сйкес келеді; АМ2 – m = 2 жне т.с.с.

4.4-суретінен жер бетіні исытыын есепке алмаанда мынаны аламыз.

 

m=sec_z. (4.1)