Сыныптарда жргізілетін мазмндама жмыстары, оны трлері
Жазба жмыстарыны бл трі 1-4 сыныптарды брінде де жргізіледі. Айырмашылы тек р сыныпа мазмндама жаздыруа алынатын мтінні клемі мен тр ерекшеліктерінде, яни ауыры мен жеілдігіне байланысты. Осыан орай сынып жоарылаан сайын, мазмндама жмыстары да бірден-бірге трленіп крделеніп отырады. ай сыныпта болмасын мтінге ойылатын жалпы орта талап мазмндама жаздыру шін алынан мтінні оушылар шін білімділік, трбиелік мніні болуы. Мтінні ішінде оушыларды ымдарына ауыр тиетін, иынды келтіретін тсініксіз сздер мен ымдар, фразалар, сз тіркестері таы басаларды болмау жаы ескеріледі. Мазмндама жаздыруа сюжеті бар тек ана прозалы мтін алынады. Мндай мтін бас-аяы біткен, жоспары айын, гіме немесе кркем шыарманы бір крініс эпизоды болуы керек. р сыныпта мазмндама шін алынатын мтін зіні трі мен ерекшеліктеріне байланысты жеілден ауыра арай бірте-бірте крделене тсіп отырады. Мысалы, 1-4 сыныптара баяндау тріндегі мтін, 3 сыныпа баяндаумен атар ішінде суреттеу (пейзаж, мінездеу) элементі бар мтін, 4 сыныптара бларды ішінде диалог, пікірлеу (байыптау) элементтері бар мтін алынады. Ал мазмндамаа арналан мтінні клемі аза ССР Оу Министрлігіні 1965 жылы методикалы нсау хатында р сыныпта мынадай млшерде белгіленген: 1 сынып шін 50-100 сзге, 2-3 сынып шін 100-150 сздер, 4 сынып шін 150-200 сзге дейін. рине, бл клем алынатын мтінні ыайына арай бірде бл млшерге сл жетікіремей алуы да, бірде одан артып кетуі де ытимал. Бл ретте оушыларды мазмндама жазып йрену жніндегі шеберліктері мен дадылары да ескеріледі. Сондытан жоарыда крсетілген мтін клемдерін бадарлы млшер деп те арау керек. Мазмндама жаздыруа керекті мтіндерді малім арнаулы мазмндама жинаынан тадап алады. Жината мндай мтіндер р сынып бойынша жекелеп беріледі. Кейде мндай мтіндерді малімні баса да кркем шыармалардан алуа аысы бар. Егер де мтіндердідебиттік оу кітаптарынан алуа тура келсе, ондай ретте оушыларды ктпеген шыармаларынан алынады. йткені, тілген шыарманы мтіні бойынша жаздырылан мазмндама оушыларды білімі, шеберлігі, дадысын дрыс айырып білуге нсан келтіреді. Осыны салдарынан оларды мазмндамасыны сапасына ойылатын бааларда дрыс болмай шыады. Оу жылы бойында оушылара р сыныпта неше рет мазмндама жаздырылады? Бл сраа дл есебін айтып жауап беру стірттік болар еді. йткені мазмндаманы санын жнінен аз немесе кп жазылуы оушыларды бл жніндегі брынды-соды алан дадысына, жаттыу дрежесіне байланысты. дебиет оытушыларыны жмыс тжірибелеріне араанда, р тосанда сынып бойынша екі рет мазмндама жаздырылып жр. Мны алашысы (сіресе бірінші тосанда) оушыларды берілген мтіні мазмндап жазу, сауатты жазу таы баса жнінен аншалыты білім дадысы барлыын анытау, айындау масатын кздейді. детте оушыларды мндай мазмндамадан алан бааларын сынып журналына тсірмей-а, арнаулы дптерге жазып, білімдерін есепке алып отырады. Ал екіншісі баылау тріндегі мазмндама. Оушыларды мндай мазмндамадан алан баалары сынып журналына жазылады, себебі рбір оушыны дебиеттен алан біліміне, шеберлігі мен дадысына ойылатын тосанды орытынды баа осыларды жиынтыынан келіп шыады. Егерде оушыларды мазмндама жазу жніндегі шеберлігі, дадысы нашар болса, оларды йрету, жаттытыру масатымен бдан да жиірек жргізуге болады. р сыныпта мазмндама жаздыру алдындаы зірлік жмыстары, оны жаздыру жолдары, тексеру мен талдау трлері негізінен тмендегідей болма.
Оытушы рбір сыныпта мазмндама жмыстарын зіні кнтізбелік жоспарда белгіленген мерзімінде жргізіп отырады. Мерзім таалып келгенде келесі сабата мазмндама жаздырылатыны, алам, сия дптер таы да басаларды мытпай ала келулері ескертіледі. Айталы, мазмндама жаздыру сабаы басталды. Сыныпты жмыса йымдастыраннан кейін татаа айы, кні мазмндама жаздыратын мтінні аты, жашаны ішіне авторы жазылады. Егерде алынан мтін зінді болса, ол уаытта жазушыны андай шыармасынан алынандыы оса крсетіледі. Кейде кейбір мтінді сыныбына арай икемдеу масатымен оан ртрлі згерістер енгізілуі де ммкін. Ондай ретте алынан шыарманы атынан кейін бойынша деген сзді оса жазу ажет. Мазмндама жаздырылатын мтінмен істелетін жмысты жауаптары оытушылар тжірибесінде алуан трлі. Бірде:
1) Оытушы мтінні андай таырыпа жазыланын, идеялы мазмны не екенін, тлім-трбиелік маызы неде екенін айтып ысаша тсіндіріп береді. ажетті жадайда бірлі-жарым тсініксіз сздер мен ымдар да тсіндіріле кетеді.
2) Мтін мнерлеп оылады (оытушы оиды).
3) Оушыларды біреуіне ауызша мазмндатылады.
4) Мтінді малім екінші рет мнерлеп оиды.
5) Оушылара мазмндаманы жазуа кірісу керек екендігі ескертіледі, олар жаза бастайды.
Оушылар жазу жмыстарын орындау кезінде олара оытушы немі басшылы етіп отырады. Енді бірде жоарыдаы жмыс трлеріні кейбіреулері болмауы да ммкін, мысалы 1 блім, кейде 4 блім, кейде 1-4 бліктерді екеуі де жо болуы да ытимал. Осымен байланысты айта кететін мселе мазмндама жоспар бойынша жазыла ма лде жоспар жасалмай-а жаздыруа бола ма? дебиетті оыту тжірибесінде мны екеуі де аралас болып жр. Мазмндама жаздырып йретуді, тселдіруді алашы сатысында, мтінні жоспарын жасап барып жаздыран мал. Оушылар бден тселіп, дадыланып жаттыты-ау деген кезде жоспар тізбей де жаздырып байауа, машытандыруа болады. Мазмндама жаздыруа бір саат беріліп жр. Бл айтыландарды брі оытушыны билігіндегі нрсе. йткені оушыларыны рамы, білімі жнінен андай екені сол сыныпта, саба беріп жрген дебиет малімдеріне ана айын.
Мазмндама мтініменістелетін жмыстарды блай былулары бір жаынан мтінні ауыры мен жеілдігіне, екіншіден сынып оушыларыны деби білімі мен дадыларына, дайындыына байланысты. рбір оушыны жазба жмыстары (мазмндамасы) бастан-ая адаалап мият аралады. Мазмндамаларды ай-айсысында болсын оушыларды мтін мазмнын аншалыты дрыс ынып, дрыс бере аландыы мен оны идеясын аншалыты тсіну дрежесі есепке алына отырып логикалы композициялы стильдік, орфографиялы, пунктуациялы, орфоэпиялы, техникалы таы да баса жатарынан талданып бааланады. Мтіндегі оиа желісіні жйелілігі мен байланыстарыны аншалыты саталып жазылу жаы мазмндауды логикалы жатарына жатады. Ал мтінні сюжеттік-композициялы жоспарында амтылатын жеке кркемдік элементтерді зара бірімен-біріні байланысып иысуын аншаты сатап жазандыы мазмндаманы композициялы жаына жатады. Стильдік жаынан оушыны сз олдану, сйлем олдануыны орындылыы деген сияты мселелер аралады.
Мазмндаманы сауатты жазылуы жнінде онда жіберілген орфографиялы жне пунктуациялы ателерді саны мен сипаты еске салынады. Ауызша тіл мен жазбаша тілде кейбір сздерді жазылуы мен айтылуы бір бола бермейді. Мазмндау мтінде осы айырмашылы пен ерекшелік дрыс ескеріліп деби тілді жазылу нормасына сйкестік мселесі орфоэпиялы жаына жатады. Мысалы, азат жолды дрыс олданылуы, жазылу кркі (каллиграфия), жиек олданып жазу таы басалар. Мазмндама жазылып жрген дптерді жне орындалан жмысты тазалыы мен ыптылыы да ескеріледі. Мазмндама осы ретпен аралып боланнан кейін оушыларды жіберген кемшіліктері мен ателері саны мен сипаты жаынан тексеріліп, талданып тр-трге жйеленіп жіктеледі. Сонан со оушыларды мазмндама жазу жніндегі білімдерін, шеберлігі мен дадысын есепке алып отыратын арнаулы дптерге жазылады, бекітілген нормаа сйкес рбір оушыны мазмндамасына баа ойылады. Кейін оытушы арнаулы сабата оушыларды мазмндамасына тиісті талдау жасап, жетістік-кемшілігін ксретіп, келешекте бларды айталамау туралы аыл-кеес нсау беріп, жазба жмыстарын здерін айтарып береді.
Мазмндама-оушыны з ана тілі мен дебиетінен алан білімін тексеруді негізгі нысандарыны бірі. Мазмндама арылы баланы з ойын жйелі ойын жйелі баяндай білу абілеті мен тіл байлыы, сауаттылы дегейі айын крінеді.
Мазмндаманы баалауда оушы жмысыны мтін мазмны мен негізгі ойа сйкестігі, таырыпты толы ашылуы, баяндау жйесі ескеріліп, сздік орыны дегейіне, сйлеу рылысына, мтінні стильдік біртектілігіне, тіл шеберлігіне назар аударылады.
Мазмндамаа екі баа ойылады: біріншісі жмысты мазмны мен кркемдік сапасы, тіл шрайлылыы шін, ал екіншісі грамматикалы сауаттылыы шін ойылады.
Мазмндама- оушыны туан халыны дебиетінен алан білімін з ойымен, дниетанымды кзарасымен еркін штастыра отырып баяндайтын шыармашылы тл ебегі. Оушыдан кркем шыарманы зіндік ой-пікірі, кзарасы трысында тере талдап пайымдауы, серлі, кркем тілмен жйелі баяндауы талап етіледі. Оушы шыармасыны рылысы: таырып, жоспар, эпиграф (ммкіндігіне арай, міндетті емес) кіріспе, негізгі блім, орытынды, сонымен бірге материалды баяндау дісі мен оны ретті жйесі сияты мселелерден трады.
Мазмндама жазуа ойылатын негізгі талаптар:
1. Таырыпты оушыны з ойы жне з сзі арылы (оулытан кшірмей) толы аша білуі.
2. Жазып отыран таырыптан алшатамай, оны мазмнын наты ашуа талпыну.
3. Арты баяндау, ажетсіз длелдемелер мен кпсздікке жол бермеу.
4. Мазмндамада сз болан жайды оушыны зі ана емес, басалара да тсінікті болатындай орамды тілмен, аз сзге кп маына сыйыза баяндауы.
5. Мазмндаманы барлы блімдеріні бір-бірімен таырып, негізгі ой арылы шебер байланысуы.
6. Барлы айтылан ойды жинатап, тжырымдап, тиісті орытынды жасау.
7. Оушыны з мазмндамасында р трлі кркем шыарма кейіпкерлерін салыстыра отырып, орынды жерде дйексз келтіруі, ауыз дебиеті лгілерінен, сын маалалардан, дебиеттану ебектерінен те шаын зінділерді исынымен олдануы жоары бааланады, оны тере білімін танытады.
8. Мазмндамада олданылан дйексзді айдан алынандыы айын крсетілуі жне ол оушыны ойын айталамай, оны длелдеуі, жаластыруы ажет.
9. Мазмндама жазушыны мірбаянына, деби шыарманы жазылу тарихына, тарихи оиалара, кейіпкерлерге атысты ателіктер жіберілмеуі керек.
10. Оушыны жмысы стильдік біртектілігі мен тіл шеберлігіне арай (сздік оры, сйлем рылысы, материалды берудегі крікті ой, кркем тілі, тіліні образдылыы, ой сергектігі, сезімталдылыы) бааланады.