Сыныптарда мазмндама жмыстарын йымдастыруды дістемесі

Жазушы кркем туындыны болмысын танытатындай: ондаы оиаларды бір-бірімен байланыстырады. Ондаы кейіпкерлер тіршілік кешеді, ебек етеді, бір-бірімен арым-атынаса тсіп тартыса да барады. Осы кезде е бірінші кзге тсетіндігі автор баяндайтын оиа. Ол жекелеген эпизодтардан ралып, шыарманы таырыбын, идеясын жанрлы ерекшеліктерін ашады. Автор з шыармасында мірді леуметтік-оамды жадайын, бір кезедегі адамдарды мірін суреттейді. Кркем шыармада адам, адамгершілік, моральды жаын ашып, кркем бейнелейді. Кркем мтінні осындай ерекшеліктері дебиет сабатарында игертіледі. Оушы кркем шыарманы тек тілген материал, баа алу шін ажеті міндетті оу деп тсінбеу керек. Кркем шыарманы оушы жан дниесімен ып, одан алан серін, кркем танымдарын одан рі олдана алуы керек. Яни кркем дние оушы жанына эстетикалы жарасымды ыпал тудырып, таным ккжиегін кеитуі, мінез асиетін алыптастыруа жрдем етуі, ойа шаыруы тиіс.

Кп ретте кркем шыарма оны ішінде клемді туынды стірт ана тіледі. Оан себеп біріншіден шыарманы ауымдылыы, мазмныны кпырлылыы, мтінні психологиялы жаыны крделілігі, екіншіден шыарманы оып йренудегі уаытты аздыы, бір сарынды дістер мен тсілдерді олданылуы. Кркем мтінге барудаы жол мазмнды игеруден басталады. Кркем мтінні мазмнын игертуді бірнеше жолдары бар.

1. Шыарманы тадап алынан тстарын, яни мейлінше серлі тстарын мазмндау. Бл мтінді стірт оу дегендік емес. Оушы шыарманы толы оыаннан со, оны е ызыты тстарын кбірек есте сатайды. Осы дадыны пайдаланып, малім оушылара шыарманы маызды сттері бойынша сратар ойып, оушыларды жауабын тыдайды. Сол тстарды мазмнын ашуды срайды. Оушыларды гімелеу барысында зіні мазмндайтын блігін нерлым ызытыра, з сзімен беруге талпынады. Мны зі оушыны мтіннен алынатын серін алыптастырады. Осындай серлі тстарды баса шыармалардан табуа мтылады. Соны арасында кркем мтін оуа деген ыыласы алыптасады.

2. Логикалы тізбекті мазмндау. Бан шыарманы мазмнын уалай отырып, жйелі мазмндауды жатызамыз. Бл оиаларды ретімен ішкі байланыстарын сатай отырып мазмндауа да жол салады. Екінші бір тиімді жаы кркем шыарманы сыныпта мазмндатанда, тек бір оушыдан за сонар срай алмайсыз. Осы кезде сйлеп тран оушыны жауабын тиянататып, рі арай екінші оушыны жаластыруын сраанда, ол сол тотаан жерден рі іліп кету керек. Бл саба стінде оушыны ыыласты отыруына, бір-бірін тыдауына, ой осуына дадыландырады. Бір жаынан біріні мдірмей бастап, соны екіншісіні кідіріп алмай, жаластырып кетуі жарыс секілді сер етеді.

3. Бкіл мазмны немесе жекелеген эпизодты шыармашылы трінде мазмндау. Мнда е маыздысы оушыны з кзарастарын, ойын айта білуі. Оушы мтін мазмнын сатай отырып, оны з атынан немесе кейіпкерді атынан жеткізеді. Бл тсіл оушыны ойы мен рістерін штайды, шыарма мазмнын жаын абылдауа, кейіпкерді айын елестете алуа шаырады.

4. Автор таырыбына зіні иялын оса отырып мазмндау. Бл оушыны шыармашылы белсенділіктерін сіреді. Мселен, бастауыш сынып оушыларына белгілі бір мтінді мазмндатызу стінде, олара тмендегідей сратар ойып, ойы мен иялдарына озау салуа болады:

- егер кп уаыттан со сен осындаы кейіпкерді орнында болатындай жадайа кездессе, не істер еді?

- Осы шыармадаы е ызыты оиаа не осар еді?

- Егер сен автор болса шыарма оиасын алай анытар еді?

Яни оушы мтін мазмнын айту стінде тек авторды дайын дниесін баяндап трандай емес, зі соан атысып отырандай жанды сер алады. Бл рі арайы кркем мтінді тере талдауа апарады.

Мазмндамаа екі баа ойылады: 1-шісі: жмысыны мазмны мен кркемдік сапасы, тіл байлыы шін; 2-шісі: грамматикалы сауаттылыы шін; Тіл ай елде, андай оамды рылыста болмасын атынас ралы керек десеіз тіршілік ралы болып келеді. Отбасынан бастап, тілді оамдаы ызметі туралы аз айтылып, аз жазылып жрген жо. Ал атам заманнан аза оамындаы тілді орны, атаран ызметі ерекше боланы баршаа аян. Бабаларымызды «нер алды – ызыл тіл», «Бас кеспек болса да тіл кеспек жо» деген даналы сздеріні зі кп нрсе аартса керек. Рухани бай, жан – жаты дамыан жеке тладаы е басты асиеттерді бірі тіл байлыы дер едік, з ойын наты, тере маыналы рі кркем жеткізе білетін, шешен де ойлы сйлей білетін, Абайша сілтегенде жрекке жылы тиетін, «айнасы теп – тегіс жмыр келетін» сз діретін игерген адамдарда да тлалы асиет алыптасады. Мектептегі тіл дамыту жмыстарыны е тиімді жолдары пнаралы байланыса иек арту болып табылады. Соны ішінде дебиет пні мен аза тілі пндеріндегі тіл дамыту жмыстарын жеке дара арастырмай, немі, жйелі трде бірлікте, бір масатта жргізіп отыран нтижелі, жемісті болма. Тіл байлыыны ымы ке. р пнні з тілі, оан ойылатын з талаптары бар. Ал аза тілі мен дебиетіндегі тіл дамыту жмыстарын мынадай масаттар негізінде жргізуге болады: а/ аз сзге тере маына сыйызу /натылы, длдік /; / ойын бейнелі, кркем айшыты да шешен оралымды пайдалана отырып жеткізу / ауызша да, жазбаша да /; б/ ауызекі сйлеу тіліндегі мнерлік, айынды, натылы, жйелілік, еркіндік; жазба тілдеріндегі жатыты, сздерді трлендіре пайдалану, сауаттылы, жазу мдениетіне ойылатын талаптарды мегеру, аза дебиеттен алан білімдерін аза тілі сабатарында, аза тілінен білімдерін дебиетте пайдалана білу.

Мазмндама жмыстарыны клемі мен баалау лшемдері.

Мазмндама - оушыны мемлекеттік тілден алан білімін тексеруді негізгі нысандарыны бірі. Мазмндама арылы оушыны з ойын жйелі баяндай алу абілеті мен байлыы, сауаттылы дегейі айын крінеді.

Орыс тілді оушыларды жазбаша тілін дамытуда жргізілетін жазба жмысыны негізгі трі – мазмндама.Мазмндама жмысыны негізгі масаты – оушыларды жазатын жмыстарын тере тсіне отырып, оларды тілдік ралдарына, сздік орына, сз тадау, сйлеудегі сздерді орнына, кркемділігіне, бейнелілігіне назар аударып, з ойын жйелі айтып, не жазып беруге дадыландыру болып табылады. Оушыларды логикалы ойлау абілеті, есте сатауы, зейіні жетілетіндігі аныталды.

Мазмндама жмысын орыс тілді сыныптарда жйелі йымдастырып, нтижесін баылап отыру ажет. Мтін мазмнын тсініп, ауызша баяндап беруге даярлауда жеке сйлемдерден бастаан орынды. Оушыларды жеке сйлемдерді жаттап алу дадысыны алыптасуы диктант пен мазмндама жмыстарын орындауда кмектеседі, есте сатау абілеттерін дамытады.

Жеке сйлемдермен жмыс істеу дадысы алыптастырыланнан кейін, оушыны шаын, ыса мтінмен жмыс істеуге дадыландырады. Мтінді мнерлеп оытылып, мазмны айтызылады. Мтінмен жмыста орындалатын жмыс трі: 1.Мтінді мнерлеп оу; 2. Мтінді жаттау; 3. Мтінді ауызша мазмндау.

Тмендегідей жйеде ш дегейде жргізілді: Орыс тілді мектепті 1-4-сынып оушыларына мазмндама жмысы

1- дегей. Дайын мтін бойынша мазмндама жаздыру.

Мазмндама жмысыны таырыбы, мтіні алдын ала дайындалады. Дайын мтін бойынша жеілден ауыра, белгіліден белгісізге кшу станымы бойынша бірнеше сатыа блінеді. Мтінні рылысы мен тртібін сатай отырып, толы мазмндама жаздыру.

 

 

Мазмндама таырыбы: Жалау мысы.

Мені бір демі мысыым бар. зі те сйкімді. Оны бізбен транына алты жылдай болып алды. Алаш асырап алан кезімізде ол сондай тынымсыз еді. Кішкене доп, оралан жіп крсе, сонымен ойнайтын. Ал азір оны орнынан трыза алмайсы. Кндіз де, тнде де пешті тбінде жатып алып йыдан бас ктермейді. Сйтіп, мені мысыым жалау болып кетті. Маан мысыымны осы мінезі намай жр.

Тірек сздер мен сз тіркестері:сйкімді, сондай тынымсыз, брын, алаш асырап алан кезімде, йыдан бас ктермейді, оралан жіп крсе, жалау.

Жоспары:1. Сйкімді мысы. 2. Ойына марлы. 3. намсыз ылы.

Берілген тірек сздер мен сз тіркестеріні маынасы тсіндіріліп, сздік жмысы жргізіледі.

Мазмндаманы тиімділігі: Оушылар мтінді тсініп оып, ауызша мазмндауа йренеді. Мтін бойынша ойылан сратара жауап береді, здері де сра оюа дадыланады. Берілген тірек сздер мен сз тіркестерін пайдалана отырып, дайын мтін бойынша мазмндама жазуа йренеді. Мазмндама жмысыны бл трі оушыларды есте сатау абілетін дамыта отырып, орфографиялы нормаа сйкес жазылым рекетін алыптастырады.

2- дегей. Мтінні мазмнын сатап, сырты трін згертіп жазу.

Мазмндаманы 2-дегейі бойынша оушылар ойылан сратарды кейбір сздерін ана айталайды. Мтінді оушылар оып шыаннан кейін р сйлемде кім, не жнінде гіме болып отыраны сра-жауап арылы аныталады. Оушылар бірінші жапен баяндалан оианы шінші жапен немесе керісінше, шінші жаты бірінші жаа айналдырып мазмндап жазады.

3-дегей. Мтінді ышамдап немесе ысаша мазмндау. Мазмндама жмысын орындау дістемесінде кеінен олданылады. Мазмндаманы бл трінде берілген гімені ысартып, ышамдап, оушылар з сздерімен шаын ана гіме жазады. Мтінні мазмнын ышамдап, негізгі мазмнны аясынан ауытымай жазады.

4. Жоспар бойынша гіме сюжетіні даму желісі саталып, шыарма мазмныны жинаы шыуын адааланады.

Мазмндама жазудаы «5» деген баа:

- деби материалды тере ынып, те жасы тсінсе, оны таырыпты ашу шін дрыс олдана білсе;

- таырыпа толы рі наты жауап берсе;

- мселені зіндік ой-пікір трысында дрыс талдай білсе;

- ойын жйелі желімен жаза білсе;

- тілі бай рі деби тіл нормаларына сай болса;

- шыарма рылысы ой жйесіне сай шебер иысып стиль бірлігі саталса;

- фактілік ателер болмай, сзді орынды олдана білсе;

- орытынды пікірі орынды, тиянаты болса.

Мазмнында 1, тілінде 1 елеусіз ате болуы ммкін.

«4» деген баа:

- жмыс мазмны негізінен таырыпа сай болса;

- деби тілмен жазса, біра ойын баяндауда бірен-саран длелсіздіктер жіберсе;

- ажетті орытындылар мен тйіндемелерін дрыс жасай алса;

- ой жйесіні шамалы бзылуы байалса;

- стиль бірлігі саталан, сйлем рылысы алуан трлі, бай болса.

Мазмнында 2, тілінде 2-3 кемшілік болуы ммкін.

«3»деген баа:

- таырыптан айтарлытай ауытыан болса;

- материалды баяндау негізінен дрыс, біра жекелеген фактілік длелсіздіктер кездессе;

- баяндау желісі аздап бзылса;

- сздік оры жта, сйлем рылысы бір лгіде, біркелкі болса, сзді орнымен олдана алмаса;

- стиль бірлігі саталмаса, тілі солын болса.

Мазмнында 4 тілінде 5 кемшілік кездесуі ммкін.

«2» деген баа:

-жмыс таырыпа сай келмесе;

-кптеген фактілер брмаланса;

-шыарманыны барлы блімдерінде баяндау жйесі бзылса, жоспара сйкес келмесе;

-сздік оры те жта, сйлемдері ыса, біркелкі, зара байланыспаса, сзді орнымен олданбау жиі кездессе;

-стильдік біркелкілік саталмаса.

Мазмнында 6, тілінде 7 кемшілік болуы ммкін.

«1»деген баа:

-таырыпты млде ашып жаза алмаса;

-мазмнында 7 жне тілінде 7-ден арты кемшіліктер кездессе.

Тіл мен сз жайын тексеретін ылым ш трлі: тіл білімі, стилистика жне кркем сз теориясы. Бл ш саланы бір-бірінен ажырата білу, райсысыны зіне тн сыры мен сипатын айын білу шарт. Олай етпейінше, бізді е білгір деген алымдарымызды здері ыли білгірлік жасай бермеуі ммкін. Мселен, елуінші жылдарды орта тсында М. уезов пен М. Балааев республикалы баспасз бетінде жептуір айтыса тсіп, деби тіл жнінде райсысы з ымдарын сынып, длелдеп орап жатты.

Тілді жеке адамдарды еркінен тыс туу, алыптасу даму заы бар. Бір кездегі ым, одан кейінгі н адамдарды ебек процесінде туан, адамдарды ойын рбітер озаушы кш болатын. Біра тілсіз адам дрыс арым-атынас жасай алмайды. нсіз ым, тілсіз н ншейін арапайым ымдар маында ана тсінісу, ал зара ойласу мен пікірлесу, сырласу тек тіл арылы ана ммкін еді. Міне, осы ретпен туан адам баласыны тілі адам оамы дамыан сайын дамып, байыан сайын байып келе жатыр. Тіл заы обьективтік за.

деби шыарма тіл арылы жазылса, тіл сзден ралады. Ал сз у баста образдан туан келе-келе кп образдар мтылан да олардан туан сздер ана алан.

Жазушыны тілі шрайлы да, сздік оры мол болуы ажет. Бл алам иесіне ойылар блжымас талап. Тіл байлыы сз мнеріндегі мазмн байлыына келеді. Ал халыа ажет шыарма мазмнды шыарма.

Тілді табиаты, мні, ызметі-тіл біліміні аса маызды мселелері. Тіл білімі тарихындаы ртрлі мектептер негізінде, осы мселелерге алай арайтындытарына арай жіктелген. Осыан дейін де айтыландай, кейбір алымдар тілді биологиялы былыс, демалу, оректену, жру-тру сияты адам азасына тн, жаратылыстан берілген биологиялы асиет деп есептеді. Блай боланда тіл атадан балаа, рпатан-рпаа беріліп отыруы ажет. Біра та мір тжірибесі тілді тым уалап бірден-бірге ауысып отыратын биологиялы асиет емес екендігін, тілді адам баласы мірден, зін оршаан ауымнан йренетіндігін крсетеді. андай халыа, андай нсілге жататындыына арамастан, жас баланы зін оршаан ауым ай тілде сйлесе, соны тілін йреніп, сол тілде сйлеп кететіндігі тілді адам азасына тн биологиялы былыс еместігін білдіреді.

Сонымен атар тіл жеке адамны рухани асиетіне тн психикалы былыста емес. Олай боланда р адамны тілі р баса болар еді.

Тіл оам ажетін тейтін, оама ызмет ететін былыстар атарына жатады. Оны себебі тіл оам шін, оам мшелеріні пікір алысып, зара тсінісуі шін керек, сол шін жаралан. Пікір алысу, сйлесу оамдасан адамдар бар жерде ана болады.

Барлы оамды былыстар сияты тіл де оам мддесіне ызмет етеді, ызметіні сипатына арай р оамды былысты зіне ана тн згешелігі болады. Сондай-а згешелік тілде де бар.