Сыныптардаы мазмндама жмыстарыны ерекшеліктері

Оушыларды тілін стартуа арналан жазбаша жмыстарды трлері те кп. Жазбаша жмыстар сауаттылы шін де, алан білімдерін тексеруде де олайлы болып келеді. Жазбаша жмыстар оушыларды ойлау ебегін дадыландырады, осымша материалдарды пайдалану машытарын жетілдіреді. Себебі, балаларды жазбаша жмыстарды орындау кезінде асыпай ойлауа, ойланып жазуа, ммкіндігі кп болады, ауызекі сйлеуде ондай жадайлар бола бермейді. Ауызша сйлегенге араанда балалар жазба жмыстарында да небір айшыты, шешен сздерді пайдалана алады, тіл кестесіні бедері шін ізденеді, жазандарын мият оып, айта тзетуге ммкіндік алады.

Мазмндаманы трлері малімні оу-трбие масатына байланысты згеріп отырады. Ал оушылар гіме мазмнын алай мегергені білгісі келсе, мтінге жуы оиаларды толы амтыан мазмндаманы алып алады. Таырыпты е негізгі дні, тйіндерін жаздырысы келсе, «Ебек брінде жебек» деген таырыпты алып, сол бойынша тжырымды да ыса мазмндама жаздыруда аса тиімді. Себебі бала е негізгісін, е керегін бліп ала білуге дадыланады, бны зі оушыны білімдерін тиянатайды, ойын ыныты етіп жазуа жетектейді.

Шыармашылы баыттаы мазмндамаларды 1-4 сыныптарда жргізуде тиімді. сіресе, шешендік атыыстар, Сырым мен азыбек би жыраулар мраларына байланысты мазмндама оушыларды шешендікке, кркем сйлеуге баулиды. Осы таырыптара жаздыратын мазмндама крделі болып келеді, себебі олардан шешендік сздерді днін сатау, слбасын наты беру талап етіледі. Бала жмыстарын жеілдету масатында, рі шешендік оралымдарды тымды, тапыр сздерді оушы жадында жасы алуы шін, малім лестірме кмектерде таратады. Бл лестірме кмектерде мазмндамаа міндетті трде пайдаланатын шешендік оралымдар, жекелеген образды сздер беріледі.

Мазмндаманы баалауда оушы жмысыны мтін мазмны мен негізгі ойа сйкестігі, таырыпты толы ашылуы, баяндау жйесі ескеріліп, сздік орыны дегейіне, сйлем рылысына, мтінні стильдік біртектілігіне, шеберлігіне назар аударылады. Мтін мазмнын айтып бергенде, оушылар малімні баяндаанын айталап оймай, мтін мазмнын з беттерінше мегеріп, з сздерімен растыруы талап етеді. Атап айтанда, оушы жазан мазмндама мтініне мынандай талап ойылуы тиіс:

 

1. Оушыны з ойы болуы;

2. з жанына осымша оиа осуы;

3. здігінен орытынды жасау;

4. Мтін формасын згерте мазмндау, яни,1 жа, осы ша формасында немесе керісінше мазмндау;

5. ысарта мазмндау, яни, берілген мтінні тек тйінді, негізгі мселелерін ана мазмндау, ажетсіз деп табылан детальдарды ысарту;

6. Кеейте мазмндау, яни, мтін мазмнына байланысты дйексз (цитата) жне эпиграф келтіре отырып мазмндау; 7. Берілген мтін мазмнына лайыты ой орытындысын жасау; Мазмндама жаздыру арылы оушыларды тілдік материалдарды орынды олдана білуге, жазбаша сйлеуді ерекшелігін, мтінні синтаксистік рылысын мегертуге, е басты айта жасау иялын дамытуа игі ыпал етеді. Осындай білім дадыларын алыптастыруда мазмндаманы мынандай трлерін жргізуге болады:

1.Дайын мтін бойынша мазмндама;

2.Сурет бойынша мазмндама;

3.Аяталмаан мтін бойынша мазмндама.

Мазмндама мен шыармаа екі баа: біріншісі жмысты мазмны мен кркемдік сапасы, тіл шрайлыы шін, ал екіншісі грамматикалы сауаттылыы шін ойылады.

 

Орытынды

Мазмндама оушыны мтінді ынуына, тіл задылытарына орай ойын, сапасын тередетіп, ой – пікірін жйелі жазбаша шыармашылыпен жеткізуге баулиды. Білімін ктереді, эстетикалы сезімін, таламын, лтты танымын байытады. Шыармашылы жмыстар – оушыларды тілін дамыту барысындаы тжірибелік жмыстарды бірі.Оушылардан з ойын, пікірін орамды трмен длді рі наты, серлі де жйелі жеткізе алатын сауатты адам трбиелеу, оны трлі тсілдері мен амалдарын мегере отырып, жазу жмысына йрету болма.

Мазмндама – тіл дамыту жмыстарыны ішінде оушыларды зіндік ойын, тілін, сйлеу мнерін алыптастыру ісіне тікелей атысы бар прменді жмыс трі. Шыарма жазу арылы оушыларды таырыпты з бетінше гімелей білуге, жоспар жасап, мтінді жоспара сай жйелі айта білу, ойын жинатап, белгілі мселе тірегінде з пікірін жеткізуге жаттыады. Ойды екінші біреуге тсінікті, наты, жйелі айтып, не жазып жеткізу шін мектеп оушыларына да мынадай дадылар алыптастырылады: естіген, оыан, айтылан мселені есте сатап, сапалы тсіне білу; бір мселе не таырып жнінде з ойын басаа наты, дл, жатты, серлі жеткізіп айта білу; ойын сауатты, мдениетті, жйелі жаза білу.

«Мазмндама жмысы, оны трлерін, тлаларын йретуді кезедері мен діс-тсілдері алай?» деген мселелер азіргі діскерлер мен малімдерді тжірибесінде р трлі арастырылып келеді. р сынып оушыларыны жас жне білім ерекшелігіне байланысты шыарманы клемі мен мазмны аныталан жо. Сондай-а дебиет пен тілге байланысты теориялы біліміне сйкес шыарманы трлері мен формаларыны айсысын жаздырып жаттытыру да бір жйеде емес. р малім зіні тжірибесіне байланысты шыарманы зінше йымдастырып келеді. Мазмндама жмысын оушыны тілін дамыту масаты бойынша арастырса, онда шыарма оушыны жазбаша сйлеуге, яни ойын жазбаша трде бере білуге йрету болып табылады. Сондай-а кейбір дістемелік пікірлерге мазмндама мен шыарма аралыында аталан екеуіне де жатпайтын жазу жмыстары бар деп есептейді. Атап айтанда, жазу жмысыны бл трін М.А.Рыбникова «Крделенген мазмндама» деп атайды.

Жазу жмысыны ішіндегі мазмндама жмысына баа беру, оны діс-тсілдерін анытауа тілшілерден грі (аза тілі бойынша) дебиетшілер (дебиет пні бойынша) белсенді атысады. Тіпті шыарма жмысын дебиетті оытуды, дебиеттен берілетін теориялы-практикалы білім беруді бірден-бір жолы деп арастырады.

р малім мазмндаманы не шін жаздыруына, яни мастына байланысты оны трін де, клем мен мазмнын да анытайды. Кркем шыарма жазушыны жеке шыармашылыы боланымен, зіні шеберлігін, тілді арым-атынаса тсу алыбын танытады. Сондытан тптеп келгенде кркем шыарманы тану, білу дегеніміз тілді ызметіні бір ырын игеру болып шыады. Сондытан аза тілі пні болсын, дебиет пні болсын, шыарма – екеуіне де орта тжірибелік жмыс, біра екі пнні зіндік ерекшелігіне байланысты шыарманы орындау, даярлау баытында да згешелік, ерекшеліктері бар. Біз шыарма жмысын р пнге байланысты бліп крсетуді емес, оушыны жазбаша сйлеу рекетін шыарма жмысы арылы дамытуды діс-тсілдерін арастырды.

Мазмндама дегеніміз – оушыларды тілдік жне дебиеттік білімдері мен зіні таным, тйсік, кзарасыны тжірибелеріне сйене отырып з ойын жйелі, деби тіл алыбында бере білуге машытандыратын жазбаша тжірибелік жмысыны бірі. аза тілі дебиеті пндерінен шыарма жаздыруды масаты мен міндеті осы мазмннан туындама.

орыта айтанда, мазмндама оушыларды кркем шыарамашылы абілетін дамытуда ерекше рл атарады. Кркем сзді, кркем ойды, шыр иялды діреті сол: сзді тазалыын, шынайылыын алыптастыратын, адамны психикасын дамытатан сиыр кш, жан бар онда. Балаа кркем сз нерін йретуді, баулуды е басты ажеттілігі – осында. Оушыларды жазбаша тілін дамытуда мазмндама мен шыарма жаздыруды алар орны ерекше. сіресе, бастауыш мектептерде жргізілетін тіл дамыту жмыстарында мазмндаманы мні зор.

Мазмндама:

1. Оушыларды деби тілдік нормаа сйкес з ойларын жеткізе білуге йретеді.

2. Сздік орын молайтады.

3. Ой-рісін кеейтуге жрдемдеседі.

4. з бетімен жмыс жасауа дадыландырады.

5. Оуда кездескен иындытарды жее білуге йретеді.

Жмысты бл трлері балаларды тілін дамытуа, ойларын байланыстырып сйлеуге йретуде, тіпті рбір мдениетті адама ажетті іскерлік пен дадыларды алыптасуына кп сері бар. Сондытан да мектепте мазмндама жмыстары жиі ткізілуі тиіс. Ал мазмндама жазуда балаларды ызыуын арттыру шін аталан трлерді барлыын олдану ажет.