Негізгі сратар
Р ЫЛМЫСТЫ ІС ЖРГІЗУ ЫЫ ПНІ БОЙЫНША ДРІСТЕР КОНСПЕКТІСІ
Дріс таырыбы 1. ылмысты іс жргізу ыыны ымы, міндеттері мен маызы.
Негізгі сратар
1. ылмысты іс жргізу ыыны ымы жне оны ы жйесіндегі орны. ылмысты іс жргізуді пні, максаты, міндеттері мен мазмны жне оны ккыты реттеу.
2. ылмысты іс жргізу жне сот терелігі. ылмысты іс жргізу мемлекеттік ызметті трі ретінде. ылмысты іс жргізу ызметтеріні рылысы, оны сатылары. ылмысты іс жргізу сатыларыны дербестілігі мен зара байланыстылыгы.
3. ылмысты іс жргізу ыты атынастары: тсінігі, трлері. ылмысты іс жргізу ык катынастарыны рылысы, оны белгілері. ылмысты іс жргізу нысаныны тсінігі, трлері. ылмысты іс жргізу актілері: тсінігі, маызы, трлері.
1. ылмысты іс жргізу ыы — толып жатан трлі жатарды, жай-жапсарларды амтитын крделі, ауымды, сан маыналы былыс. Оны мніне р трлі анытама берілуіні себебін осымен тсіндіруге болады. Дстрлі кзарас — ылмысты іс жргізу ыын ережелер (нормалар) заында крсетілген, ылмысты процесс масаттарына жету мен міндеттерін шешу масатында ылмысты істерді тергеу, карау жне шешу жніндегі ызметті реттейтін леуметтік-шартты жйе деп тсіну.
Кеестік кезедегі ы дамуыны энциклопедиялы анытамасы мынаан салды: ылмысты іс жргізу ыы — з нормалары ылмысты істерді озауа, алдын ала тергеуге, сотта арауа байланысты ызметті, оны тртібі мен мазмнын реттейтін ы саласы; оны тртібі мен мазмны; бл жадайда пайда болатын ы атынастары. Ал ы саласы - здері реттейтін бір тектес оамды атынастар ортатыы біріктірген ы нормалары мен институттарды ерекшеленген тобы. Баса салалар арасында ылмысты іс жргізу ыы іргелі салаа жатады.
ыты реформа кезеіндегі энциклопедияда ылмысты іс жргізу ыы — ылмысты іс бойынша іс жргізу тртібін белгілейтін жне алдын ала тексеру, алдын ала тергеу, прокуратура жне сот оргадарынын ылмысты іс озау, тергеу, кімді орындаумен байланысты мселелерді сотта арау жне сотта шешу жніндегі ызметін реттейтін ыты нормалар жйесі деп белгіленген.
Осы аныктамаларды брі бір-біріне айшы келмейді. Олар лдебір жаты жеткілікті трде тере ашьш крсетіп, баса жай-жапсарларды жанамалап ана теді. Акцент тандау наты ы мектебіні айындамасьша байланысты.
Сонымен, ылмысты іс жргізу ыыны мні мынадай те мнді элементтерден алыптасады:
-бл дербес ы саласы;
іргелі сала, яни лтты ы жйесіндегі негізгі, басты салаларды бірі болып табылады;
з ішінде ттас ылыми теорияны (доктринаны) нормалар тріндегі наты іс жргізу-ыты нсамалармен штастырады, оларды олдану ылмысты сот ісін жргізуді жалпы жне арнаулы міндеттерін шешуге ммкіндік береді.
Осы баяндаландар ттас, аяталан (сырты жне ішкі) рылым тн ылмысты іс жргізу ыыны дербес нысанасы да бар екенін крсетеді. ылмысты іс жргізу ыына бдан брын келтірілген тсініктемелерді негізге ала отырып, осы сала нысанасы деп мыналарды санау ажет:
- кілетті органдарды ызметін реттейтін ыты нормалар жйесі, ол ылмысты іс жргізу нормалары жйесіне негізделген;
- кілетті органдарды ылмысты іс жргізу нормалары жйесіне негізделген ызметі;
- оларды субъективті ытары мен міндеттерін жзеге асыруды барысында алыптасатын атынастарды сипаты, мазмны жне баыты.
з реттеу дісіні болуы сала ретіндегі ылмысты іс жргізу ыы дербестігіні аса маызды белгілеріні бірі болып табылады.
ылмысты іс жргізу ыыны зге салалар жйесідегі орнын анытау оны зге іргелі салалармен жне ылыми пндермен араатынасы айындаланда ана ммкін болады.
ылмысты іс жргізу ыыны ы жйесіндегі орнын анытау шін е елеулі болып табылатындары:
а) ылмысты іс жргізу ыы мен ылмысты іс жргізу заыны;
) ылмысты жне ылмысты іс жргізу ыыны;
б) ылмысты іс жргізу ыы мен ылмысты процесті араатынастары.
Сонымен атар, ылмысты іс жргізу ыыны мні мен орнын тсіну шін оны азаматты іс жргізу ыымен, криминалистикамен, криминологиямен, сот статистикасымен, прокурорлы адаалау теориясымен, сот этикасымен, сот медицинасымен, сот психиатриясымен араатынасыны зор маызы бар.
ылмысты іс жргізу ыыны ерекшелігі — адамны ыа арсы рекет жасауына байланысты алыптасатын ы атынастарыны ерекшеліктерімен айындалады жне айшылы феноменіні ыпальшан байалады.
ІЖК-ні 8-бабы осы міндеттерге арналан. Мнда былай деп крсетілген:
1.ылмысты процесті міндеттері ылмыстарды тез жне толы ашу, оларды жасаан адамдарды шкерелеу жне ылмысты жауапа тарту, діл сот талылауы жне ылмысты занды дрыс олдану болып табылады.
2.ылмысты іс жргізуді зада белгіленген тртібі адамды жне азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, оларды ытары мен бостандытарын засыз шектеуден орауды, кінсіз адам засыз айыпталан немесе сотталан жадайда — оны дереу жне толы атауды амтамасыз етуі, сондай-а задылы пен ы тртібін ныайтуа, ылмыстарды алдын алуа, азаматтарды ыкты рметтеу кзарасын алыптастыруа жрдемесуі тиіс.
Бл міндеттер ылмысты іс жргізуді барлы стадиялары шін орта болып табылады жне оларды райсысы осы міндеттерді орындалуына ыпалын тигізеді. ылмысты іс жргізу органдары осы міндеттерді басшылыа ала отырып з ызметтерін атарады.
ылмысты процесті міндеттерін занда екі топа бліп крсетуді мні бар. Наты айтанда, ІЖК-нін 8-бабыны 1-блігінде жазылан міндеттерді — ылмысты іс жргізуді арнайы жне тікелей міндеттері деп ыну керек. Сонын ішінде, ылмыстарды тез жне толы ашу, ылмыс жасаан адамдарды жауапа тартып, оларды толы шкерелеу — бл міндеттерді орындау алдын ала тергеу жне анытау органдарына жктеледі жне осы мемлекеттік органдарды ызметімен тікелей байланысты болып табылады. Ал діл сот талылауын амтамасыз ету, яни ылмысты істі сотта арау кезінде оны жан-жаты талылап, діл шешу - сотты басты міндеті.
Сонымен, ылмысты іс жургізу ыы — осы ызметті жне осы ызметті атару кезінде туындайтын оамды атынастарды реттейтін ыты нормалар жиынтыы болып табылады.
2. оам мен азаматтарды мдделерін ылмысты иянаттардан орау жне ыты тртіпті ныайту шін мемлекет жзеге асыратын шараларды орындауда басты роль атаратын ы орау органдары (сот, прокуратура, алдын ала тергеу жне анытау жргізетін органдар) болып табылады1. Бл мемлекеттік органдарды ызметтері бір-бірімен зара байланысты боланымен, оларды іс жргізу кезіндегі кілеттіктері бірдей емес. Мселен, алдын ала тергеу органы брын болан ылмысты мн-жайларын толы ашып, айыпталушыны ылмысты жауапа тартатын болса да, оны кінлілігі жнінде мселені шешпейді. Осыан байланысты алдын ала тергеу жргізу аяталан со тергеуші ылмыстык, істі материалдарын задылыты саталуын адаалайтын прокурора жібереді. Прокурор алдын ала тергеу занды трде жне толы жргізілген деп санайтын болса, онда ол бл ылмысты істі тиісті сотты арауына береді. Содан со сот ылмысты іс бойынша кім шыарады. Осындай заа сйкес жзеге асырылатын кілетті органдардын, іс-рекеттер жйесі ылмысты процесс, яни ылмыстык іс жргізу деп аталады.
ылмысты іс жргізу ымы жнінде айтанда бл ызметті сот, прокуратура жне алдын ала тергеу (анытау) органдары атарумен атар жеке тлаларды (азаматтарды) да іс жргізуге атысатындытарын ескеру ажет. Жеке тлалардын іске атысуларына байланысты оларды ытары мен міндеттері зада крсетілген. Осыны брі ылмысты іс жргізу кезінде аталан мемлекеттік органдар мен олардын лауазымды адамдарыны з араларында жне, сонымен атар, мемлекеттік органдар мен жеке тлаларды араларында да ыты атынастарды болатындыын білдіреді.
Сонымен, жоарыда айтылан мліметтерге сйене отырып, ылмысты іс жргізу ымын толы айтанда былайша тжырымдаймыз:
ылмысты іс жргізу — сотты, прокуратура, алдын ала тергеу жне анытау органдарыны оам мен азаматтарды мдделерін ылмысты иянаттардан орауа байланысты з міндеттерін орындау масатында жеке тлаларды да атыстыра отырып атаратын замен реттелген ызметі, сондай-а осы ызмет саласында туындайтын ыты атынастар жйесі болып табылады.
Осы ыма сйкес, ы орау органдарыны ылмысты процестегі міндеттері андай деген сра туады. Ол міндеттер КІЖК-ні 8-бабында баяндалан. Бл бапта крсетілгендей, аталан мемлекеттік органдар ылмыстарды тез жне толы ашу, ылмысты істерді діл шешу, задарды дрыс олдану, азаматтарды засыз айыпталуын жне сотталуын болызбау, сондай-а оларды ытары мен бостандытарыны засыз шектелуін болызбау масатында ажетті іс-рекеттерді орындауа міндетті.
ылмысты іс жургізу баса сзбен ылмысты сот ісін жргізу деп те аталады: ылмысты іс жргізу заында жне ылыми ебектерде де осы екі термин аралас олданылады (орысша: «уголовный процесс» жне «уголовное судопроизводство»). Яни, ылмысты іс жргізу ызметін «ылмысты сот ісін жргізу» деп те атауа болады жне мны з себебі бар. Ол себеп ылмысты іс жргізу алдын ала тергеу органыны ызметімен аяталмай, істі сотта аралып шешілетіндігіне байланысты. Сондытан да ылмысты іс жргізу ымыны «сот трелігі» ымымен сйкес жері бар деп айта аламыз: ылмысты істі сотта арап шешу — сот терелігін атарау болып табылады. Біра, «ылмысты іс жргізу» ымы «сот трелігі» ы-мымен бірдей емес. йткені, бір жаынан, «сот трелігі» ымыны тікелей маынасы сот ызметі болып табылады да, ал «ылмысты іс жргізу» ымы сотты ызметімен атар алдын ала тергеу органдарыны да ызметін амтиды. Екінші жаынан, сот трелігіне тек ылмысты істерді ана арап шешу жатпайды; оан, сонымен атар, азаматты, кімшілік жне т.б. істерді шешу ызметі кіреді.
ылмысты іс жргізу ызметін атару «ылмысты іс бойынша ндіріс» деп те аталады (орысша: «производство по уголовному делу»). Бл жадайда «ндіріс» деген сез зады трде жргізілетін іс-рекеттерді орындалуын жне ол іс-рекеттерді жиынтыын білдіреді. Мселен, алдын ала тергеу жргізуге кірісу шін тергеуші алдымен ылмысты істі з ндірісіне абылдау туралы аулы шыарып, содан кейін ылмысты тез жне толы ашу міндетін орындауы тиіс. Тергеушіні, сол сияты анытаушыны да, ылмысты іс бойынша атаратын осындай ызметі «сота дейінгі ылмысты іс бойынша ндіріс» деп аталады. Ал, ылмысты іс сота келіп тскеннен кейін болатын іс-рекеттер ызметін «соттаы ылмысты іс бойынша ндіріс» деп айту ате емес.
ылмысты іс жргізу ымымен атар осы ызметке сйкес ылыми сала жне оу пні ымдарын да білу ажет. Яни, ылмысты іс жргізу ызметі жне бл ызметті зерттейтін ылым саласы мен оан сйкес оу пні ымдары зара байланысты боланымен, оларды райсысы жеке ым болып табылады.
ылмысты іс жргізу ызметіні барысы бірнеше, райсысыны жеке маызы бар кезендерге блінеді. Ол кезедер ылмысты процесті стадиялары деп аталады. Стадияларды райсысы мынадай белгілермен сипатталады: 1) р стадия іс жргізуді жеке кезеі ретінде ІЖК-де арнайы белгіленген;
2)р стадияны жеке маызы жне зіне тн міндеттері бар;
3)р стадияны мнін райтын іс-рекеттер замен реттелген жне бл іс-рекеттерді субъектілері крсетілген; 4)р стадия — оны нтижесін орытындылайтын процессуальды шешім абылдаумен аяталады.
ылмысты процесті стадияларына мыналар жатады:
1) ылмысты істі озау; 2) ылмыстарды тергеу; 3) басты сот талылауын таайындау; 4) басты сот талылауы; 5) апелляциялы тртіппен істерді арау (апелляциялы ндіріс); 6) кімді орындау. Бл стадияларды алдыы екеуі (ылмысты іс озау жне алдын ала тергеу жргізу) сота дейінгі ста-диялар, ал кейінгілері сотта болатын іс жргізу стадиялары деп аралады.
Аталан іс жргізуді кезендері ылмысты процесті негізгі стадиялары болып табылады (блардан баса ерекше стадиялар да бар, олар жнінде кейінірек айтылады). Біра, р ылмысты істі негізгі алты стадиядан бірдей туі міндетті емес. Мселен, ылмысты іс озалан жадайды зінде, одан кейін алдын ала тергеу жргізудін, барысында бл іс зады трде ысартылуы ммкін. Олай болса, мндай жеке жадайда, ылмысты іс жргізу сота дейінгі стадиялардан тіп аяталады. Немесе, ылмысты іс бойынша сот кім шыарып, ал бл кімге апелляциялы шаым берілмеген не наразылы келтірілмеген болса, бл іс бойынша апелляциялы ндіріс ажет болмайды.
3. ылмысты іс жргізу кезінде оан атысушыларды арасында, яни оларды атаратын функцияларына байланысты ыкты атынастар туындайды. Бл атынастар ылмысты іс жргізу ыымен реттелетін боландытан, олар ылмысты іс жргізу ыты атынастары деп аталады. Ал, толыыра айтанда, ылмысты іс жргізу ыты атынастары немесе процессуальды атынастар дегеніміз — ылмысты процесс субъектілеріні арасында заа сйкес туындайтын жне осы субъектілерді ытары мен міндеттері болуымен сипатталатын наты байланыстар деп тсіну ажет. Процессуальды атынастарды з субъектілері мен объектісі бар жне бл субъектілерді ытары мен міндеттері занда ыкты нормалар трінде крсетілген.
Процессуальды атынастарды субъектілері — блар ылмысты істі жргізуші мемлекеттік органдар мен оларды лауазымды адамдары жне іске атысушы жеке тлалар (азаматтар), ал объектісі — ылмысты іс жргізуге байланысты орындалатын іс-рекеттер болып табылады. Осымен атар, ылмысты іс жргізу кезіндегі ыты атынастарды мынадай ерекшеліктері бар екендігін айту ажет.
1.Процессуальды атынастар ылмысты іс жргізу субъектілеріні з функпияларын атару кезіндегі іс-рекеттерімен тыыз байланысты болып табылады жне сондытан ылмысты іс жргізуді осы кезде орындалатын іс-рекеттерді жне олармен атар туындайтын ыты атынастарды ттас бірлігі деп тсінуге жатады.
Процессуальды атынастарды арастыранда оларды негізгі екі топа блу ажет. Бірінші топа ылмысты іс жргізу ызметін атаратын мемлекеттік органдар мен оларды лауазымды адамдарыны арасында туындайтын атынастар жатады (мысалы: сотта іс арау кезінде — сот пен мемлекеттік айыптаушыны, алдын ала тергеу жргізу кезінде — прокурор мен тергеушіні немесе тергеуші мен анытау органдарыны араларындаы ыты атынастар). Екінші топа аталан мемлекеттік органдармен іске атысушы жеке тлаларды араларында туындайтын ыты атынастар жатады (мысалы, тергеуші мен айыпталушыны араларындаы ыты атынастар).
2.Процессуальды атынастарды басталуы, згеруі жне аяталуы ылмысты-ыты атынастармен байланысты болып келеді. Оны себебі — ылмысты іс жргізуді зі ылмысты ыты нормаларды жзеге асыру ажеттілігінен туан, яни ылмысты-ыты нормаларды олдану ылмысты іс жргізу арылы ана жзеге асырылады.
Процессуальды атынастар ылмыс жнінде хабар ылмысты ізге тсу органдарына келіп тскеннен кейін жргізілетін іс-рекеттермен басталады. Одан со, яни ылмысты іс жргізуді барысында, ылмыс жнінде жиналан длелдемелерді мні мен маызына арай процессуальды атынастар згеріп отырады. Мселен, сезікті ретінде сталан адамны ылмыс жасаандыы ашылып длелденген жадайда, тергеуші оны айып-талушы ретінде жауапа тартып, соны нтижесінде брын сезікті ретінде болан адамны процессуальды жадайы згереді: енді ол іске айыпталушы ретінде атыстырылады. Ал, сотта істі арауды нтижесінде сотталушыны ылмыс жасаандыы толы длелденген болса, онда сот айыптау кімін шыарып, ол кім зады кшіне енген со бл іс бойынша процессуальды атынастар аяталады. Немесе, ылмысты жауапа тартылан адам сотты кімі бойынша аталан жадайда, онда осы атау кіміне сйкес бл іс бойынша процессуальды атынастар аяталады. Процессуальды атынастар алдын ала тергеу жргізу кезінде де аяталуы ммкін (ылмысты істі ысарту туралы аулы шыарылан жадайда).
3.Барлы кезде де процессуальды атынастара билік кілеттігі бар мемлекеттік орган (ылмысты ізге тсу органы немесе сот) атысып, сол арылы іске атысушылар оз ытарын жзеге асыра алады. Яни, ылмысты іс жргізу міндеті: атаратын мемлекеттік органмен байланысты трде ана жек тлаларды (азаматтарды) з кытарын іс жзінде олданулары ммкін болады. Мселен, сотта істі арау кезінде сотталушы кулардан жауап алуа ылы. Ал сот з кілеттігі олданып, сотталушыны кудан жауап алуына ммкіндік жасауы тиіс. Ол шін куларды сота келуі амтамасыз етіледі жне сотталушыны кудан жауап алуына уаытында кезек беріледі. Сол сияты, алдын ала тергеу жргізу кезінде тергеуші биліктік кілеттігін олданып, іске атысушыларды ытарын амтамасыз ету шін ажетті шараларды жзеге асырады. Осы айтылан жадайларды ескере отырып, процессуальды атынастарды барлы трлеріне орта сипаттама — олара биліктік бастама тн деп айта аламыз.
ылмысты іс жргізудін, мнін толы тсіну шін «процессуальды нысан» жне «процессуальды кепілдіктер» ымдарын арастыру ажет1.
«Процессуальды нысан» ымын алдымен философиялы «нысан» ымымен салыстыру арылы крсетуге болады. Философиялы ілімге сйкес, р нрсені, затты немесе былысты зара тыыз байланысты элемёнттерден тратын траты рылымы болады. «Нысан» ымы сол р затты немесе былысты ішкі рылымыны тратылыын жне рылымны сырты бейнесін білдіреді. «Процессуальды нысан» ымы осы айтылан жалпы ылыми «нысан» ымына сйкес келеді. Сондытан заи дебиетте процессуальды нысан — замен белгіленген ылмысты іс жргізуді тртібі деп тсіндіріледі2. Яни, процессуальды нысан ымы ылмысты жргізуді сырты бейнесі, крінісідегенді білдіреді. Процессуальды нысанны ішкі рылымы ылмысты іс бойынша заа сйкес орындалатын іс-рекеттердін, жиынтыынан трады.
ылмысты іс жргізуді барысында тергеуші немесе анытаушы, прокурор, сот — бларды райсысы з ызметін зада крсетілген тртіппен ана жзеге асырады. Осы тртіпті сатау — ылмысты іс жргізуді зандылыын амтамасыз етуді басты шарты болып табылады. Олай болса, ылмысты іс жргізу кезінде процессуальды нысанды ата сатамай, іс-рекеттерді зандылыын амтамасыз ету ммкін болмайды.
Процессуальды нысанды ылмысты іс жргізуді жалпы процессуальды нысаны жне жеке рекеттерді процессуальды нысаны деп ажырату ммкін. Мысалы, замен белгіленген ылмысты істі озау, ылмыстарды тергеу, істерді сотта арап шешу стадияларыны орындалу тртібі ылмыстык іс жргізуді жалпы процессуальды нысаны болады. Ал, осы стадияларды райсысыны зі іс жргізу органдарыны замен рет-телген белгілі бір іс-рекеттерінен трады. Сол рекеттердін райсысыны жргізілу тртібін жеке процессуальды нысан ретінде арауа жатады (мысалы, кудан немесе жбірленушіден, айыпталушыдан жауап алуды тртібі).
Процессуальды нысанны маызды бір крінісі — іс жргізу жаттарын жазу болып табылады. Яни, ылмысты іс бойынша ндіріс кезінде р іс-рекетті жргізілу барысы жне нтижесі зада крсетілген тиісті жаттар жазу арылы рсімделіп отырады. Ол жаттар - іс жргізу актілері деп те аталады. Бл жаттарды жазу — істі жргізуші лауазымды адамдара жктеледі (судья, прокурор, тергеуші, анытаушы).
ылмысты процесті барлы стадияларына орта, е жиі жазылатын жаттарды трлері аулы жне хаттама болып табылады.
аулы - кілетті органынын, (лауазымды адамны) з ндірісіндегі іс бойынша шыаран шешімін, сотты кімін оспаанда, длелдеп жазатын жат (мысалы, тергеушінін, ылмыс жасаан адамды айыпталушы ретінде жауапа тарту туралы шыаран аулысы).
Хаттама — ылмысты іс жргізу органыны (лауазымды адамны) зі жргізген іс-рекетті орындалу барысын жне нтижесін баяндап жазатын жат (мысалы, кудан жауап алуды хаттамасы немесе сот отырысыны хаттамасы).
зін-зі баылау сратары:
1. ылмысты іс жргізуді пні, максаты, міндеттері мен мазмны жне оны ккыты реттеу.
2. ылмысты іс жргізу ызметтеріні рылысы, оны сатылары.
3. ылмысты іс жргізу сатыларыны дербестілігі мен зара байланыстылыгы.
4. ылмысты іс жргізу ыты атынастары: тсінігі, трлері.
5. ылмысты іс жргізу ык катынастарыны рылысы, оны белгілері.
6. ылмысты іс жргізу нысаныны тсінігі, трлері. ылмысты іс жргізу актілері: тсінігі, маызы, трлері.