Негізгі сратар
1. ылмысты іс жргізу ыыны кайнар кздеріні ымы мен трлері.
2. ылмысты іс жргізу нормалары, оларды тсініктері, негізгі белгілері, ылмысты іс жргізу нормаларыны негізгі трлері. ылмысты іс жргізу нормасыны рылымы.
3. ылмысты іс жргізу заныны уаыт трысында, кеістікте жне тлалара атысты олданылуы.ылмысты іс жргізу заныны аналогия бойынша колданылуы. ылмысты іс жргізу реттеу механизмдегі сендіру, мжбрлеу жне жауапкершілік. ылмысты сот ісін жргізуді имандылы бастаулары.
4. ылмысты іс жргізу кепілдіктеріні тсінігі, оларды маызы мен трлері. ылмысты іс жргізу функциялары, оларды трлері мен арым атынастары.
5. ылмысты іс жргізу функцияларыны жйесі: ылмысты істерді тергеу функциясы, ылмысты ізге тсу функциясы, прокурорлы кадаалау функциясы, орау функциясы, ылмысты істерді арау мен шешу функциясы.
1. азастан Республикасыны ылмысты іс жргізу занамасы деп за шыару ызметін жзеге асыратын е жоары мемлекеттік кілді орган (Парламент) абылдаан жне ылмысты сот ісін жргізуді тртібі мен мазмнын айындайтын нормативтік ыты актілер жиынтыын айтамыз. Бл ыты актілер азастан Республикасы туелсіздік аланнан кейін, соны ішінде 1994 жылды 12 апанында бекітілген ыты реформаны Мемлекеттік бадарламасын жзеге асыру кезінде алыптасты. Бан дейін олданылып келген аза КСР-ы задарыны ережелері ескіріп, олар азастан Республикасыны Конституциясында жарияланан демократиялы идеялар мен ыты мемлекет ру аидаларына, сондай-а азастан Республикасыны жаа ыты саясатына айшы келетіндігі крінді. Яни, Кеес Одаы ыдыраан кезден бастап, ылмысты іс жргізу занамасын жетілдіру ажеттігіне байланысты азастанда жаа ылмысты іс жргізу зандарыны жобаларын дайындау жмыстары басталан болатын.
Занаманы ерекше маызы онда оамды атынастарды реттейтін ыты нормалар жйеленіп тжырымдалатын боландытан, ол ылмыс іс жргізу ыыны негізгі айнар кзі болып табылады.
ылмысты іс жргізу занамасына жататын ыты актілер ІЖК-ні 1-бабында крсетілген. Осы бапта жазыландай, азастан Республикасы аумаында ылмысты сот ісін жргізу тртібі азастан Республикасыны Конституциясымен, конституциялы задармен, азастан Республикасыны ылмысты іс жргізу кодексімен айындалады. Бл зандармен атар, ылмысты іс жргізу кезінде згеде зандарды олдану ажет болатындыы жнінде осы бапта жазылан. Осы айтыландара сйкес, ылмысты іс жргізу тртібін реттейтін задар, оларды басым кшіне арай, мынадай бірнеше дегейге блінеді:
1.азастан Республикасыны Конституциясы — е жоары кші бар жне тікелей олданылатын за.
2.Конституциялы за. Атап айтанда, 2000 жылы 25 желтосанда шыан «азастан Республикасыны сот жйесі мен судьяларды мртебесі туралы» конституциялы за ылмысты сот ісін жргізу саласында олдануа жатады.
3.азастан Республикасыны ылмысты іс жргізу кодексі. Бл кодекс пен конституциялы за ережелеріні арасында айшылы болан жадайда конституциялы заны ережелері олданылуа тиіс (ІЖК-ні 2-бабыны 2-блігі).
4.зге зандар. зге зандар мен ІЖК-і ережелеріні арасында айшылы кездесетін болса, ондай жадайда Кодексті ережелері олданылады (2-бапты 2-белігіне сйкес). Бл топа азастан Республикасыны мына зандары жатызылады: азастан Республикасыны прокуратурасытуралы (1995 жылы 21 желтосандаы), азастан Республикасыны лтты ауіпсіздік органдары туралы (1995 жылы 21 желтосандаы), азастан Республикасыны ішкі істер органдары туралы ( 1995 жылы 21 желтосандаы), Жедел-іздестіру ызметі туралы-(1994жылы 15 ыркйектегі), азастан Республикасындаы кеден ісі туралы (1995 жылы 20 шілдедегі), азастан Республикасыны лтты ауіпсіздігі туралы (1998 жылы 26 маусымдаы), ылмысты процеске атысушы адамдарды мемлекеттік орау туралы (2000 жылы 5 шілдедегі), Адвокатты ызмет туралы (1997 жылы 5 желтосандаы), азастан Республикасыны аржы полициясы органдары туралы (2002 жылы 4 шілдедегі), ділет органдары туралы (2002 жылы 18 наурыздаы), Алабилер туралы (2006 жылы 16 атардаы) жне т.б.
Жоарыда аталан зандарды оларды басым кшіне арай дрежелеумен атар, ол зандарды ылмысты іс жргізу саласында олдану клемі жнінде де айту ажет. Яни, ылмысты іс жргізу тртібі толыымен ІЖК-ні нормаларымен реттелетіндігін біле отырып, баса зандарды бл салада кейбір жеке мселелер бойынша олданылатындыын ескеру керек. Мселен, ылмысты іс жргізу тртібі азастан Республикасы Конституциясымен айындалады деген ережені жазылу себебі — Конституцияда сот трелігін атаруды принциптері жне азаматтарды ытары мен бостандытарын амтамасыз етуді кепілдіктері крсетілген. Ал азастан Республикасыны сот жйесі мен судьяларды мртебесі туралы конституциялы занын нормаларын ылмысты істерді бірінші саты, апелляциялы жне адаалау сатыларыны соттарында ара-латындыына байланысты олдану ажет болады.
ылмысты іс жргізу ыыны айнар кздері аталан зандармен шектелмейді. Блай айтуа азастан Республикасы Конституциясыны 4-бабыны нормасы негіз болады. Осы бапты 1-блігінде барлы ы салаларына орта мынадай ереже жазылан: азастан Республикасында олданылатын ы — Конституцияны, оан сйкес задарды, зге де нормативтік ыты актілерді, Республиканы халыаралы шартты жне баса да міндеттемелеріні, сондай-а Республика Конституциялы Кеесіні жне Жоары Соты нормативтік аулыларыны нормалары болып табылады. Осы кснституциялык нормаа сйкес ІЖК 1-бабыны 2-блігінде былай деп крсетілген: азастан Республикасыны халыаралы шартты жне згеде міндеттемелері, сондай-а азастан Республикасы Конституциялы Кеесі мен Жоары Сотынын ылмысты сот ісін жргізу тртібін реттейтін нормативтік аулылары ылмысты іс жргізу ыыны рамдас блігі болып табылады.
орыта айтанда, азастан Республикасы Конституциясыны 4-бабыны жне КІЖК І-бабыны негізінде, ылмыстык іс жргізу кыыны айнар кздерін мынадай топтара блу оларды сипаты мен иерархиялы рамына (жоарыдан темен) сйкес келеді:
—азастан Республикасы Конституциясы;
—Конституциялы за, ІЖК жне зге задар;
—Халыаралы шарттар (блар жнінде ІЖК 2-бабыны 3-блігінде жазылан ереже ескерілуге тиіс: азастан Республикасы бекіткен халыаралы шарттарды ІЖКтен басымдылыы болады жне халыаралы шартта оны олдану шін за шыару ажет екендігі айтылан жадайларды оспаанда, тікелей олданылады);
—азастан Республикасы Конституциялы Кеесі мен Жоары Сотыны ылмысты сот ісін жргізу тртібіне байланысты мселелер бойынша нормативтік аулылары;
—зге нормативтік кыты актілер.
Аталан ыты айнар кездеріні ішінде азіргі ыты саясата байланысты згерістерге жататын нормативтік актілерді трлеріне тоталайы. Мселен, ыты айнар кздеріне Конституциялы Кеестін жне Жоары Сотты аулыларын жатызу брыны Кеес Одаы кезінде болмаан. Ал азіргі конституциялы норманы негізінде азастан Рес-публикасы Жоары Соты ылмысты іс жргізу саласындаы ы олдану тжірибесіне сйене отырып кптеген нормативтік аулылар абылдааны белгілі. Оларды ішінде: Сот кімі туралы (2002 жылы 15 тамызда абылданан); орану ыын реттейтін ылмысты іс жргізу занамасын олдану тжірибесі туралы (2002 жылы 6 желтосанда абылданан); ылмыстык істер бойынша сот ісін жргізу жариялылыы принципін сот-тарды сатауы туралы (2002 жылы 6 желтосанда абылданан); Прокурорды сезіктіні, айыпталушыны амауа алу, йде амап стау мерзімін зарту жніндегі санциясына сота шаымдану туралы (2003 жылы 20 наурызда абылданан); ылмысты істерді апелляциялы тртіппен арау тжірбиесі туралы (2003 жылы 19 желтосанда абылданан); Соттарды ылмысты істерді ысартылан тртіппен арауы туралы (2004 жылы 26 арашада абылданан); ылмысты істер бойынша сот сараптамасы туралы (2004 жылы 26 арашада абылданан), Сот отырысыны хаттамасы жнінде ылмысты іс жргізу зандарыны нормаларын олдану туралы (2005 жылы 23 желтосандаы), Азаматты талапты ылмысты процесте арау туралы (2005 жылы 20 маусымдаы) жне т.б. нормативтік аулылар бар.
зге нормативтік ыты актілер атарына азастан Республикасы кіметіні, министрліктерді жне баса орталы мемлекеттік органдарды ау.лылары мен бйрытары, сондай-а олар бекіткен ережелер жатады. Осыан сйкес, мысалы, ылмысты іс жргізу саласында олданыса жататын мына нормативтік актілерді айтуа болады: азастан Республикасы Экономикалы жне сыбайлас жеморлы ылмысна арсы крес жніндегі агенттігі (аржы полициясы) туралы Ереже (азастан Республикасы кіметіні 2004 жылы 29 атардаы аулысымен бекітілген); азастан Республикасыны Кедендік баылау агенттігі туралы Ереже (азастан Республикасы кіметіні 2002 жылы 6 ыркйектегі аулысымен бекітілген); азастан Республикасы Бас Прокурорыны 2005 жылы 18 азандаы, азастан Республикасы лтты ауіпсіздік комитеті траасыны 2005 жылы 22 азандаы, азастан Рес-публикасы Ішкі істер министрінін, міндетін атарушыны 2005 жылы 6 азандаы, азастан Республикасы Экономикалык ылмыса жне сыбайлас жеморлыа арсы крес агенттігі (аржы полициясы) траасыны 2005 жылы 7 азандаы — бірлескен бйрыымен бекітілген: Блтартпау шарасы ретінде кепілді олдану туралы нсаулы; Блтартпау шарасы ретінде йде амап стауды олдану туралы нсаулы жне т.б.
2.ылмысты іс жргізу заымен реттелетін оамды атынастар ыты нормалар трінде тиянаталады жне сондытан за ыты нормалардан ралады. Осыан байланысты процессуальды ыты нормалар ымы жне оларды рылымы жнінде сра туындайды.
Процессуальды нормалар деп ылмысты іс жргізу саласындаы оамды атынастарды реттеу масатында мемлекет белгілеген немесе малдаан ылмысты іс жргізу субъектілеріні мінез-лы ережелерін айтамыз. Бл ым жалпы ы теориясында айтылатын ыты нормалар ымына сйкес келеді жне процессуальды нормалар зге ыты нормалар сияты сипатталады. Яни, процессуальды нормалар:
1)нормативтік ыты актілерде тжырымдалып баян етілген;
2)оларды орындалуы тиісті мемлекеттік органдар мен оларды лауазымды адамдары, мемлекеттік емес йымдар жне азаматтар шін де міндетті;
3)оларды орындалуы ажет болан жадайларда еріксіз кндіру амалдары арылы амтамасыз етіледі.
Процессуальды нормалар зге ы салаларыны нормаларынан пні бойынша ерекшеленеді. Бл нормалар ы орау органдарыны іс жргізу ызметін реттейтін боландытан, оан атысатын субъектілерді ытары мен міндеттерін баян ету арылы оларды мінез-лы ережелерін белгілейді. Сйтіп, процессуальды нормалар ылмысты іс жргізу ызметімен атар осы саладаы оамды атынастарды да реттейтіндігі айын болып табылады.
ылмыс іс жргізу саласындаы атынастарды ыты нормалар арылы реттеуді бірнеше амалдары бар. Ол амалдара мыналар жатады: міндеттеу, ытандыру жне тыйым салу. Осы амалдара сйкес келетін процессуальды нормалар міндеттеу, ытандыру жне тыйым салу нормалары деп аталады. Мысалы, ІЖК-ні 36-бабына сйкес, ылмысты ізге тсу органы ылмыстын, белгілерін тапан рбір жадайда з зыреті шегінде ылмысты ашуа, ылмыс жасауа кінлі адамды анытауа, оны жазалауа, сондай-а кінсіз адамды атауа ажетті замен кзделген барлы шараларды олдануа міндеттелген. ысаша трде «процессуальды нормалар» деп те айтамыз. Ал ытандыру нормалары ылмысты процесс субъектілеріні заа сйкес з ытарын колдану, сондай-а іс-рекеттер жргізу ммкіндігін білдіреді. Мысалы, айыпталушыны андай ылмыс жасаандыы жнінде айыпталатындыын білуге, ораушы алуа, длелдемелер тапсыруа жне т.б. ытары бар. Тыйым салу ыты нормаларыны мысалы: тергеу рекеттерін жргізу кезінде кш олдануа, орытуа жне зге де засыз шараларды олдануа жол берілмейді (ІЖК-ні 201-бабыны 4-белігі). орыта айтанда, осындай ыты амалдарды олдану арылы ылмысты іс жргізу саласында туындайтын атынастар за актілерімен реттеледі.
Процессуальды атынастарды реттелу механизімін ыну шін жоарыда айтылан амалдармен атар процессуальды нормаларды рылымын білу ажет. Бл ыты нормалар зге ы салаларыны нормалары сияты ш мшеден (элементтерден) трады: гипотеза, диспозиция жне санкция.
Процессуальды норманы жне оны рылымын заны баптарынан ажырата білу ажет. Яни, процессуальды норма заны бабымен тепе-те болмайды. Сондытан, заны р бабында оан сйкес ыты норманы барлы элементтерінін, бірдей амтылуы міндетті емес. Мысалы, ІЖК-ні 1-бабында ылмысты сот ісін жргізу тртібі андай зандармен ретте-летіндігі баян етілген. Бл бапта процессуальды норманы гипотезасы (ылмысты іс жргізу кезінде) жне диспозициясы (ІЖК олданылады) бар, ал санкциясы крсетілмеген. Алайда, бл норма бзылан жадайда, оан байланысты олданылатын санкция жо емес. Ол санкцияны ІЖК-ні жйесіні негізінде анытай аламыз. Мселен, алдын ала тергеу жргізу кезінде тергеуші заны талаптарын бзан болса, онда прокурор занда крсетілген шараларды бірін олдануы тиіс. Ондай жадайдаы прокурор олданатын шара — процессуальды санкция болып табылады. Осы айтыландай, баса да процессуальды нормалар бзылан жадайларда андай санкция олданылуа тиіс екендігі ІЖК-ні негізінде аныталады.
Процессуальды санкцияларды трлерін басты екі топа блуге болады: 1) сота дейінгі іс жргізу стадияларында олданылатын санкциялар; 2) сотта іс жргізу стадияларында олданылатын санкциялар.
Сота дейінгі іс жргізу кезінде олданылатын процессуальды санкцияларды мынадай трлері бар: біріншіден, зандылыты саталуын адаалауына байланысты прокурор олданатын шаралар (тергеушіні засыз аулысын бзу, оны іс жргізуден босату, ылмысты істі осымша тергеуге айтару); екіншіден, судьяны ылмысты ізге тсу органдарыны шешімдеріне берілген шаымдарды арап, оларды аулысын бзуы, сондай-а прокурора заны бзылуын жоюды міндеттеуі.
Сотта іс жргізу стадияларында олданылатын санкцияларды трлеріне мыналар жатады: бірінші саты сотыны ылмысты істі осымша тергеуге айтаруы; апелляциялы саты сотыны зады кшіне енбеген кімді бзып, істі бірінші саты сотыны жаадан арауына жіберуі немесе осымша тергеуге жіберуі, немесе кімді згертуі; адаалау саты сотыны занды кшіне енген тменгі саты соттарыны кімдерін (аулыларын) згертуі немесе кімді жне бдан кейін шыарылан сотты шешімдерін бзып, істі бірінші саты сотыны жаадан арауына жіберуі жне т.б. Бл аталан процессуальды санкцияларды маызы — оларды олдану арылы ылмысты істі жргізуге атысушы адамдарды (йымдарды) бзылан ытарын алпына келтіру, сондай-а ылмысты процесті задарды дрыс олдану міндетін орындау амтамасыз етілуге тиіс.