Уаыта, кеістікке, тланы айналасына атысты ылмысты іс жргізу заыны рекеті

Уаыта атысты ылмысты іс жргізу заы ылмысты сот ісін жргізу, іс жргізу рекетін орындау, іс жргізу шешімін абылдау кезіне дейін кшіне енген ылмысты іс жргізу заына сйкес жзеге асырылады. (Р ІЖК 5-бабы).

Ережеге сай, заны іс жргізу рекетіне ену сті заны зінде белгіленеді (Р ІЖК 1998 жылды 1 атарында іс жргізу рекетіне жне занды кшіне енген болатын).

Кеістіктегі ылмысты іс жргізу заы — бл оны азастан Республикасыны барлы аумаында рекет етуі. азастан Республикасыны аумаында ылмыстык сот ісін жргізу ылмыс жасалан жерге арамастан ІЖКке сйкес жргізіледі (Р ІЖК 3-бап). азастан Республикасы аумаы уа далалы, уелік, теіздік, зендік кеістік жне рлыты шельф пен айрыша экономикалы айма болып саналады.

Бан оса, азастан Республикасы аумаына бізді мемлекетті шетелдегі елшілігі мен кілдігі, азастан Республикасы туымен жретін уе жне теіз соты да енеді.

Осы аумата ылмысты іс жасаан адам азастан Республикасы заы бойынша жауапа тартылады.

ылмысты істер бойынша іс жргізу тртібі азастан Республикасы азаматтары шін, шетелдіктер мен азаматтыы жо адамдар шін орта, бірдей. Бл ереже Р ІЖК-ні 6-бабында белгіленген, онда «шетелдіктер мен азаматтыы жо адамдара атысты ылмысты сот ісін жргізу азастан Республикасы ылмысты іс жргізу кодексіне сйкес жзеге асырылады.

азастан Республикасыны халыаралы шарттарында белгіленген дипломатиялы немесе зге де артышылтар мен иммунитеттерге ие адамдара атысты немесе оларды атысуымен жзеге асырылатын ылмысты сот ісін жргізуді ерекшеліктері Р ІЖК 53-тарауына сйкес айындалады».

Уаыта атысты за рекетіні тотатылуы одан бас тартуын, жаа замен згертілуін, уаыт мерзіміні туін, шарттар мен жадайларды згеруін білдіреді.

 

4. Процессуальды нысан «процессуальды кепілдіктер» ымымен байланысты болып табылады. Бл ымдарды ара атынасы философиялы «нысан» жне «мазмн» категорияларыны байланыстылыына сйкес келеді. Процессуальды кепілдіктерді процессуальды нысанны мні ретінде тсіну ажет. йткені, процессуальды нысанды сатау — ылмысты істер бойынша ндірісті дрыс жргізіліп (сота дейінгі іс жргізу жне сотта іс жргізу стадиялары), істі сотты діл шешуіні басты кепілі болып табылады. Яни, процессуальды кепілдіктер процессуальды нысан ретінде аралатын ылмысты іс жргізуді зада крсетілген тртібімен амтылады. Толы айтанда, процессуальды кепілдіктер — ылмысты іс жргізуді міндеттерін жне іске атысушыларды ытары мен зады мдделерін амтамасыз етуді замен белгіленген

ыты амалдары ретінде аралады. Осыан сйкес процессуальды кепілдіктерді екі жаты маызы барын айту ажет: біріншіден, ылмысты іс жргізуді міндеттерін орындауды амтамасыз ету шін; екіншіден, іске атысушы адамдарды ытары мен зада мдделерін орау шін. Мысалы, ІЖК-де ылмысты істі озауды тртібі жне осыан байланысты ылмыстар туралы арыздар мен хабарларды тексеруді амалдары крсетілген. Осы тртіпті сатауды зі жне кілетті органдарды тиісті амалдарды олдануы-алмысты істі озауды зады болуды жне мдделі адамдарды ытарын орауды процессуальды кепілдіктері болып табылады.

Процессуалды кепілдіктерді іске атысушы азаматтарды ытары мен зада мдделерін амтамасыз ету шін ерекше маызы бар. Оларды райсысыны ытарын жзеге асыруды кепілдіктері зада кзделген. Соны ішінде іске атысушыларды барлыына орта жне бірдей процессуальды кепілдік ретінде олданылатын ылмысты іс жргізуді мына жалпы ережесін білу ажет: іс жргізу органы мдделі адама оны ытарын тсіндіріп, ол ытарын жзеге асыру шін тиісті жаыдай жасауа жне осыан байлаеысты уаытылы шаралар олдануа міндетті болып табылады. Сйтіп, ылмысты іс жргізуді жалпы тртібі жне оны р стадиясы зара тыыз байланысты трде олданылатын іске атысушыларды ытары мен оларды ытарын жзеге асыруды кепілдіктерін амтиды.

 

5.ылмысты іс жргізуші мемлекеттік органдар мен іске атысушы баса да тлалар з масаттарына сйкес зады трде іс-рекеттер жасайтын боландытан, оларды ызметі бірнеше жеке баыттара блінеді. Осы субъектілерді ылмысты процестегі ызмет ету баыттары процессуалды ызмет ету деп аталады. Дара манада айтанда, процессуальды функция деген- ылмысты процесс субъектісіні з масаттары мен міндеттеріне немесе зады мдделеріне сйкес атаратын іс-рекеттер жйесі болып табылады.

Процессуальды функциялар негізінен ш трге блінеді: айыптау, орау, ылмысты істі сотты шешу функциясы. Бларды ішінде алдымен айыптау функциясына тоталу ажет. Себебі, алмыс жнінде айыптау болмаса, онда ылмысты іс жргізу де болмайды. ІЖК-де бл функция «ылмысты ізге тсу (айыптау)» деп жазылан (7-бапты 13-тармаы). Яни, «ылмысты ізге тсу» жне «айыпта» терминдері бір мананы білдіреді.

Айыптау функциясыны мні-ылмысты боландыын анытау жне оны жасаан адамны кінлілігін длелдеу, сондай-а бл адама жаза немесе зге ыты ыпал ету масатында атарылатын іс-рекет болып табылады. Бл функцияны атаратын субъектілерге мыналар жатады: прокурор (мемлекеттік айыптаушы), тергеуші, анытау органы, анытаушы, жбірленуші (жеке айыптаушы), азаматты талаптар мен зады кілдер мен кілдер. Бл аталан субъектілер айыптау тарабы деп аталады, яни блар айыптау тарабын райды.

ІЖК-ні 32-бабына сйкес, айыптау функциясыны зі ш трге блінеді: жеке айыптау, жеке жариялы айыптау, жариялы айыптау. Айыптау функциясын мндай ш трге ажыратуды негізі, ылмысты сипаты мен ауырлыы болып табылады. ІЖК-ні 33-бабында жеке айыптауа жататын ылмыстарды тізімі келтірілген (орыту, жала жабу, орлау, жне т.б.) Бл ылмыстар туралы істер бойынша жбірленушіні арыздары бойынша ана озалады. Ал озалан іс бойынша кейін жбірленуші айыпталушымен татуласан болса, онда бл жеке айыптау ісі ысартылуа тиіс. Жеке жариялы айыпталуа жататын істер де жбірленушіні арызы болса ана озалады (ІЖК-ні 34-бабында крсетілегн ылмыстар туралы). Бл топа жататын істерді жргізуді жеке айыптауа жататын істерді жргізуден айырмашылыы бар. Айырмашылыы: жбірленуші айыпталушымен татуласан жадайда істі ысарту міндетті емес, ол шін ылмысты кодексті 67-бабында крсетілген осымша саталуды шарттарды саталуы ажет етіледі. Бл бапта былай деп крсетілген:

1.Ауыр емес ылмыс жасаан немесе адамны айтыс боланымен немесе оны денсаулыына ауыр зиян келтірумен байланысты емес орташа ауыр ылмысты бірінші рет жасаан адам, егер ол жбірленушімен татуласса жне келтірілген зиянны есесін толтырса, ылмысты жауапкершіліктен босатуа жатады.

2. Орташа ауыр ылмыс жасаан адам, егер ол жбірленушімен татуласса жне жбірленушіге келтірілген зиянны есесін толтырса, ылмысты жауапкершіліктен босатылуы ммкін.

Жеке айыптау жне жеке-жариялы айыптауа жатпайтын баса ылмыстар жнінде істер жариялы трде жргізіледі. Мндай ылмысты істер жбірленушінін арызы болмаса да озалуа тиіс. Жариялы айыптауды мні — ылмысты ізге тсу органы ылмысты боландыын анытаан рбір жадайда бл ылмысты толы ашу жне ылмыс жасаан адамдарды жазаа тарту шін ажетті барлы шараларды олдануа міндетті болып табылады. Жариялы айыптауа жататын істерді жбірленушіні айыпталушымен татуласуына байланысты ысартуа жатпайды.

ылмысты процесте айыптау функциясыны болуы оан арама-арсы орау (орану) функциясын ажет етеді. орау функциясыны мні — сезікті мен айыпталушыны ытары мен занды мдделерін амтамасыз ету, айыптауды жока шыару немесе жауаптылыты жеілдету, сондай-а засыз ылмысты жауапа тартылан адамдарды атау масатында жзеге асырылатын іс-рекет болып табылады (ІЖК-ні 7-бабыны он тоызыншы тармаы). Бл функцияны атаратын субъектілер орану тарабы деп аталады жне орану тарабына мыналар жатады: сезікті, айыпталушы, оларды зады кілдері, ораушы, азаматты жауапкер жне оны кілі.

Айыптау жне орау функцияларын ажырату — ылмысты сот ісін жргізуді тараптарды бсекелестігі принципіне негізделгендігін крсетеді. Осындай айыптау жне орану тараптарыны бсекелестігіне сйене отырып, сот ылмысты істі мні бойынша арап шешеді. Яни, ылмысты істі шешу функциясын тек сот ана жзеге асырады. Сотты масаты — ыл-мысты іс бойынша аиата жетіп, зады жне длелді кім шыару болып табылады.

Кейбір авторларды пікірінше, процессуальды функциялар жоарыда айтылан айыптау, орау жне сотты ылмысты істі шешу функцияларымен шектелмейді. Осыан байланысты заи дебиетте іс жргізу функцияларын екі топа (негізгі жне кмекші) бліп арастыру бар. Мндай кзараса сйкес, процессуальды функцияларды негізгі тобына мыналар жатызылады: ылмысты істі тергеу, ылмысты ізге тсу (айып-тау), задылыты саталуын прокурорды адаалауы, орау жне сотты ылмысты істі шешуі; ал кмекші процессуальды функциялар ретінде атау (реабилитация), азаматты талапты олдау, азаматты талаптан орану, процеске атысушыларды ауіпсіздігін амтамасыз ету жне ылмыстарды алдын алу масаттарына байланысты орындалатын іс жргізу рекеттері аралады¹. Процессуальды функцияларды трлері жнінде бдан баса да пікірлер заи дебиеттерде кездеседі. Біра, ол пікірлерді барлыы да айыптау, орау жне ылмысты істі шешу — блар негізгі іс жргізу функциялары екенін жоа шыармайды.

 

зін-зі баылау сратары:

1. ылмысты іс жргізу нормалары, оларды тсініктері, негізгі белгілері

2. ылмысты іс жргізу нормаларыны негізгі трлері.

3. ылмысты іс жргізу нормасыны рылымы.

4. ылмысты іс жргізу заныны уаыт трысында, кеістікте жне тлалара атысты олданылуы.ылмысты іс жргізу заныны аналогия бойынша колданылуы. ылмысты іс жргізу реттеу механизмдегі сендіру, мжбрлеу жне жауапкершілік. ылмысты сот ісін жргізуді имандылы бастаулары.

5. ылмысты іс жргізу кепілдіктеріні тсінігі, оларды маызы мен трлері.

6. ылмысты іс жргізу функциялары, оларды трлері мен арым атынастары.

7. ылмысты іс жргізу функцияларыны жйесі: ылмысты істерді тергеу функциясы, ылмысты ізге тсу функциясы, прокурорлы кадаалау функциясы, орау функциясы, ылмысты істерді арау мен шешу функциясы.