Негізгі сратар

1. ылмысты іс жргізуге атысушыларды ымы, оларды жіктелуі. ылмысты іс жргізу атысушылары мен субъектілері тсініктеріні ара атынасы.

2. Сот ылмысты сот ісін жргізуді жзеге асырушы мемлекеттік орган ретінде. ылмысты іс жргізудегі прокурор, оны іс жргізу жадайы мен кілеттіктері. Тергеуші, оны іс жргізу жадайы. Тергеу бліміні бастыы, оны іс жргізу жадайы. Анытау органы, трлері, міндеттері жне кілеттіктері. Анытаушы, оны іс жргізушілік жадайы. Анытау органыны бастыы, іс жргізушілік жагдайы.

3. зіні жне басаларды ытары мен мдделерін орайтын ылмысты іс жргізу атысушылары. Кмелетке толмаан сезіктіні, айыпталушыны зады кілдері. Жбірленушіні, азаматты талапкер мен жеке айыптаушыны кілдері. Азаматты жауапкерді кілдері.

4. ылмысты іс жргізудегі басада тлалар: тсінігі, трлері, маызы. Куні іс жргізу жадайы.

 

1.ылмысты процеске атысушылардеп ылмысты істерді тергеуге жне арауа здеріні немесе здері білдіретін ытар ме зады мдделерді орауы масатымен мемлекеттік органдар тартатын немесе атыстыратын жне іс жргізушілік ке ытар берілген жеке жне зады тлаларды, ылмысты сот ісін жргізуге кілетті лауазымды адамдар мен мемлекеттік органдарды, сондай-а осалы функциялар атаратын адамдар мен органдарды тсіну керек.

ылымда процеске атысушылар мніні сырты жаын трліше тсіну байалып отыр. Атап айтанда, М.М. Михеенко ылмысты іс жргізу ызметіне белгілі бір дрежеде атысатын адамдар процесс субъектілеріне жне атысушыларына блінеді деп санайды. Субъектілер - сот ісін жргізуді жзеге асырушы лауазымды адамдар мен органдар ана; басаларды брі - процеске атысушылар. Л.Д. Кокоревті пікірінше, «субъектілер» жне «атысушылар» терминдері — мн-маызы бірдей ымдар¹, біра ылмысты процесс шін «атысушылар» термині лайытылау, йткені «субъектілер» термині жалпылама сипатта.

Процесс субъектілері мен атысушыларына блу біршама жасанды сипат альш отыр деп топшылауа негіз бар, йткені ы атынастарына атысушыларды кез келгенінде ытар да, міндеттер де бар. Айырмашылы - сол ытар мен міндеттерді сипаты мен баытында. «Субъект» терминін пайдалануды орынды екенін ІЖК рылымынан круге болады, онда ылмысты процеске тартылан адамдар «процеске атысушылар» деген бір ыммен білдірілген.

Процеске атысушылар мніні ішкі жаы да айтыс туызуда. Процеске атысушылар категориясына жататын адамдар шеберін анытау проблемасына трлі ылыми мектептер трліше арайды.

Процеске атысушылара жататын адамдар тсінігінде мынадай ш кзарас барынша айын байалды.

Бірінші кзараса сйкес, мддені бар-жоына арамастан іске белгілі бір атысы бар кез келген адам процеске атысушы болып табылады. Бл кзарасты В.П. Божьев барынша дйекті трде жатап келеді.

Барынша кп олдаушылар таіждн екінші кзарас процеске атысушылар деп тек істе мддені білдіруші немесе ораушы адамдарды тануа негізделген.

шінші кзарас ылмысты сот ісін жргізуде «процеске атысушылар» категориясыны задылыын жалпы теріске

Бір жаынан, «процеске атысушылар» терминін тсіну, ал екінші жаынан — процеске атысушьшар категориясына жатызылатын адамдар шеберін аныктау жніндегі ылыми кзарастарда орын алып отыран алшатытара объективті негіз бар, оны мні:

1)«процеске атысушылар» категориясыны зін ылмысты іс жргізу ыы ылымыны р трлі тсінуімен;

2)іс жргізушілерді ылмысты процестегі функциялар мнін трліше тсінуімен байланысты.

ылмысты іс жргізу заында «процеске атысушылар» категориясыны трліше тсінілуі мынадан крінеді.

1. ІЖК нормалары процеске атысушылар тізбесі берілген бліктерде бір-біріне сйкес келмейді, мысалы:

а) ІЖК-ті 7-бабыны 9-тармаында «процеске атысушылар» - ылмысты ізге тсуді жне сотта айыптауды олдауды жзеге асыратын органдар мен адамдар, сондай-а ылмысты іс бойынша іс жргізу кезінде здеріні немесе здері білдіретін ытар мен мдделерді орайтын адамдар: прокурор (мемлекеттік айыптаушы) тергеуші, анытау органы, анытаушы, сезікті, айыпталушы, оларды зады кілдері, ораушы, азаматты жауапкер, оны зады кілі мен кілі, жбірленуші, жеке айыптаушы, азаматты талапкер, оларды зады кілдері мен кілдері» деп тсіндірілген; осылармен атар ІЖК-ті 7-бабыны 25-тармаында таы да бір тсініктеме берілген:

«ылмысты процеске атысушы зге де адамдар» - сот отырысыны хатшысы, аудармашы, ку, кугер, сарапшы, маман, сот приставы;

) ІЖК 2-блімі («ылмысты процеске атысушы мемлекеттік органдар мен тлалар») сот (судья), іс бойынша траалы етуші, тергеу бліміні бастыы, анытау органыны бастыы ызметін регламенттеген, мны зі ІЖК-ті 7-бабыны 9 жне 25-тарматарында крсетілген процеске атысушылар шеберінен едуір ке;

б) 10-тарауда («ылмысты процеске атысушы зге де адамдар») процеске атысушылар ретінде ку, сарапшы, маман, аудармашы, кугер, сот отырысыны хатшысы, сот приставы аталан, мны зі ІЖК 7-бабыны 25-тармаына сйкес келеді.

2. ылмысты іс жргізу заында аралып отыран категорияны зін де, сондай-а сот ісін жргізуге атысушыларды іс-рекеті ылмысты іс жргізушілік ережесін де трліше тсіндіруге келіп соатын длсіздіктер бар, мысалы:

а) 84-бапты 1-блігінде маман — «тергеуге жне сот рекеттеріне маман ретінде атысу шін»шаырылан адам деп крсетілген; ал 7-бапты 25-тармаы бойынша маман — ылмысты процеске атысушы зге адам; сараптамалы зерттеу шін маманны атысуымен лгілер алу туралы 260-бапа жасалан талдау маман — тергеу іс-рекетіне атысушы екенін длелдейді (атап айтканда, бапта былай делінген: «аулыда аталан тергеу іс-рекетіні барлы атысушыларыны ытары мен міндеттері керсетілуге тиіс»); 239-бапты 2-блігіне сйкес маман «тергеу экспериментіне атыстырылуы» ммкін, 238-бапты 3-блігіне сйкес оиа болан жерде айатарды тексеру мен айындау ажет болан жадайда маманны атысуымен жргізіледі. Маман жне ылмысты процеске тартылатын зге де адамдар жадайыны регламенттелуіне жасалан талдаудан «атысушы», «атысу шін шаырылан адам», «іс-рекетке атысушы адам», «атыстыру», «атысуымен» жне т.т. ымы - бір нрсені білдіретінін креміз;

) маманны ылмысты процеске атысушы ретіндегі жадайыны анытамасын «процеске атысушы» жне «ылмысты процеске атысушы зге де адамдар» ымдарымен салыстырып крелік:

1. маман — процеске атысушы;

2.маман — ылмысты процеске атысушы зге адам;

3.арапайым салыстыру негізінде «процеске атысушы» жне «ылмысты процеске атысушы зге де адам» ымдары те деген тжырым жасаймыз;

б) ылмысты процеске тартылатын адамдарды «атысушылар» мен «ылмысты процеске атысушы зге де адамдара» блу шартты, сырттай сипат алып отыр жне за шыарушыны сот отырысыны хатшысы, аудармашы, ку, кугер, сарапшы, маман, сот приставы істе лдебір мдде кздемейтінін атап крсетуге мтылуына негізделген, ал алан адамдарда, іс жргізудегі статусына байланысты ондай мдделер бар (сот - сот трелігін жзеге асыруа, прокурор — задылыты саталуына, сондай-а мемлекеттік айыптаушыа колдау крсетілуіне, тергеуші мен анытаушы — іс бойынша аиатты аныталуына жне кінлілерді шкерелеуіне, ораушы — орауындаы адамны мдделері оралуына мдделі жне т.т.).

Сонымен, олданылып отыран ІЖК-ті бірде-бір нормасы ылмысты сот ісін жргізуге атысушылар белгісіне жататын адамдарды егжей-тегжейлі тізбесін бермейді.

Сонымен бірге «процеске атысушылар» категориясына жататын адамдар шеберіні за мен ылмысты іс жргізу теориясында бір маынада тусінілуі:

- зады бір ізге салу;

- зады мбебаптандыру;

- за бзылуыны алдын алу;

- ы нормаларын тсіндіруде, тсінуде жне олдануда біркелкілікке жету масаттарында маызды.

Соы кезде дебиетте процеске атысушылар проблемаларын ылмысты іс жргізу функцияларымен байланыстыра арауды траты тенденциясы байальш отыр.

Процеске атысушылар проблемаларын ылмысты іс жргізу функцияларымен зара байланыстыра шешу екі масата жетуге:

1) сот ісін жргізуге рбір атысушыны статусын белгілеуге;

2) трлі атысушыларды зара іс-имыл жасау шектерін жекелеген функциялар арасындаы генетикалы байланыстарды табу арылы анытауа ммкіндік береді.

ылмысты сот ісін жргізуге атысушыларды мнін тсінуді біз жатап отыран жолыны пайдалы жаы мыналар:

а) функция, бкіл ылмысты іс жргізу ызметі секілді, ы атынастарында жзеге асырылады;

) функциялар ылмысты іс жргізу ызметіне рбір атысушыны ытар мен міндеттерді жзеге асыруы жолымен орындалады;

б) ылмысты іс жргізу ызметіне рбір атысушыны тек зіне тн ытары мен міндеттері болады;

в) ы атынастарыны сипаты адамны ыты статусын негізге ала отырып белгіленеді (тергеуші мен прокурор атынастары тергеуші мен сезікті, тергеуші мен ку атынастарынан згеше жне т.т.);

г) ы атынастарына рбір атысушы тек бір роль атарады (ку судья бола алмайды, судья сарапшы бола алмайды жне т.т.).

Сонымен, брын аралан ылмысты іс жргізу функцияларына орай сот ісіне мынадай атысушыларды ажыратуа болады:

1) ылмысты ізге тсу функциясы - прокурор, тергеуші, анытау органы, анытаушы;

2)тергеу функциясы - тергеуші, анытаушы;

3) айыптау функциясы - айыптаушы (мемлекеттік айыптауды олдайтын прокурор, біратар жадайларда жбірленушіні зі);

4) прокурорды задылыты адаалау функциясы - прокурор;

5)орау функциясы - сезікті, айьшталушы, сотталушы, ораушы;

6)ылмысты, істі сотта арау жне шешу - судья, сот, ал жекелеген жадайларда тергеуші не прокурор (мысалы, істі алдын ала тергеу сатысында ыскарту);

7)азаматты талапты олдау - азаматты талапкер;

8) азаматты талаптан орау - айыпталушы, азаматты жауапкер.

Сонымен бірге процеске атысушыларды бл тізбесі мнымен шектелмейді, йткені функцияларды тікелей орындау процеске зге де адамдарды тартылуын, олара да ытар мен міндеттер жктелуін кздейді.

Функцияларды жне оларды жзеге асырушы адамдарды араатынасы ылмысты процеске атысушыларды былайша жіктелуін сынуа ммкіндік береді.