III. ылмысты процеске атысушы зге де тлалар.

ылмысты процеске атысушыларды шінші тобын шартты трде ш шаын топа блуге болады.

Бірінші шаын топ— длелдер беру жнідегі міндеттерді орындайтын процеске атысушылар. Олара жататындар: кулер мен сарапшылар;

Екінші шаын топ - іс жргізу рекеттерін жзеге асыру шін тартылатьш процеске атысушылар. Бан кіретіндер: кугерлер, аудармашылар, мамандар, сот отырысыны хатшысы, кепілдік берушілер, тануды жзеге асыратын статистер, тінту мен алу жргізілетін адамдар, оларды отбасыларынын кмелетке толмаан мшелері немесе трын й пайдалану йымыны кілдері жне т.б.;

шінші шаын топ — сот шешімдерін орындауа жне осыан байланысты кімді орыдау сатысында пайда болатын іс жргізу мселелерін шешуге атысатын мекемелер мен йымдар. Бл шаын топ рамына мыналар кіреді: кімдер мен аулыларды наты орындалуын жзеге асыратын кімшілік кілдері, сотталушыны ауруына, мгедектігіне байланысты босату немесе оны ауруханаа орналастыру туралы орытынды берген дрігерлік комиссиялар кілдері жне т.б.

рамына ш шаын топ кіретін шінші жіктеу тобы е клемді топ. Оан осы топты зге топтардан ерекшелейтін жекелеген белгілер, атап айтанда мыналар тн:

- оларды атысуы сот терелігін жзеге асыру шін тиісті жадайлар калыптастыру ажеттігінен туындаан; оларды ызметі осалы сипатта болады;

- бл атысушыларда дербес ттас іс жргізу функциялары болмайды;

- олар процеске ота-текте, мезгіл-мезгіл атысады;

- олар сот пен тергеуді іс жргізушілік функцияларын толы орындауы шін солара жрдем крсетеді;

- бл атысушылар істе лдебір мдде кздемейді;

- оларды ыты жадайы, детте, оларды атысуымен жргізілетін іс жргізу рекеттеріні тртібін реттейтін нормаларда регламенттеледі.

ылмысты іс жргізу ыы мен азаматты іс жргізу ыы

Егер ы салаларыны С.С. Алексеев сынан топтамасын станатын болса, ыты іс жргізу салалары бірттас топ райды да, оан ылмысты іс жргізу ыы мен азаматты іс жргізу ыы кіреді (кімшлік процеске келсек, бл ызмет, наты орны бар болсада, дербес Кодекске айналдырылмаан²).

Іс жргізу салалары, материалды ыты мір нормасы бола отырып, функциялы баытымен, наты аланда: материалды ы нормаларын олдануды нтижесінде альштасатын оамды атынастарды реттелуімен біріктірілген. Ал оамды атынастарды процедуралы жолмен реттеу - сот трелігін іске асыру трі³.

азастан Республикасыны Конституциясы Конституция мен задарда баянды етілген барлы ытар мен бостандытарды сотта оралуына кепілдік береді, сондай-а сотта іс жргізуді дербес трін белгілейді (13, 75-баптар). «Сотта іс кімшілік-ыты атынастар мен іс жргізу атынастарын реттеу дістеріндегі, ралдарындаы, затындаы айырмашылытар соы кезде кімшілік іс жргізу ызметін процесс ретіндегі дербес салаа бліп, оан ыты барлы белгілерін беру ажеттігіне негіз етіп алынуда. олданылып жрген кімшілік ыыны Жалпы жне Ерекше блімдерімен атар
кімшілік ндіріс процедурасына жне кімшілік нсауларын орындау тртібіне арналан тараулары бар кімшілік процесін жйелеу рылымын А. П. Шергин, И. И. Веремеенко длелді трде сынаан; азастан Республикасында материалды ы пен кімшілік іс жргізу ыын блек жйелеу проблемалары азастан Республикасында В Г. Татарянны ебектерінде аралан.

Казастан Республикасы Президентіні «азастан Республикасындаы соттар жне судьяларды мртебесі туралы» 1995 жылы 20 желтосандаы Конституциялы за кші бар Жарлыыны 1-бабында (4-тарма) аталан конституциялы ереже сзбе-сз келтірілген: «Сот билігі сот ісін жргізуді азаматты, ылмысты жне замен белгіленген зге де нысандары арылы жзеге асырылады». Содан со, 40-бапта (1-бап, 1-тарма) судьяны туелсіздігі «зада кзделген сот трелігін жзеге асыру рсімімен» амтамасыз етілетіні атап крсетілген.

ыты дербес салалары болып табылатын олардын екеуінде де сот трелігін іске асыруды дістері мен тсілдері туралы нсаулар бар. Іс жргізу ыыны энциклопедиялы анытамасында сот процесіні екі негізгі нысаны бар, ал сот процесі — ке маынада аланда ылмысты жне азаматты істерді¹ (сот терелігін іске асыруа укілетті органдар - анытау, тергеу органдары, прокуратура, сот ызметіні барлы кезедері мен сатыларын оса) жргізу тртібі.ылмысты жне азаматты процесті бл ттастыы сот трелігі мен сот негіздеріні бірлігінен байалады, оны М.С. Строгович атап крсеткен болатын: «Сот... зады бзушыларды заа баынуа мжбрлейді — азаматты процесте ылмысты процестегіден кем емес дрежеде. Азаматты процесте, ылмысты процестегідей, сот аиатты іздеп, анытайды, екі процесте де оан атысушылара з мдделерін орау шін іс жргізу ытары беріліп, сол ытар іс жргізу кепілдіктерімен оралады»².ылмысты жне азаматты процесс негізіне сотта іс жргізуді бір принциптері алынан. Ол принциптер траты, процесті екі трі шін оларды маызыны бірдей екені конституциялы дегейде жария етілген: «Конституциямен белгіленген сот трелігіні принциптері Республиканы барлы соттары мен судьяларына орта жне бірыай болып табылады» (77-бабы).ылмысты жне азаматты процесті функциялы баытынын бірлігі, сотта іс жргізуді конституциялы принциптеріні ортатыы, сот трелігі міндеттеріні йлесуі олардын толы осылуын білдірмейді. Негізгі айырмашьшы — реттелетін атынастарды тр-сипатында (позитивті жне жазалаушы). ылмысты іс жргізу ыыны, сондай-а азаматты іс жргізу ыыны процедуралы жаына ерекшелік беретін міне, осы. С.С. Алексеев ылмысты іс жргізу ыы мен азаматгы іс жргізу ыы, лбетте, жеке, дербес ы салалары екенін, оларда тиісті санкцияларды олданылуын амтамасыз ететін ерекше мазмн бар екенін атап крсетеді. Сонымен, ылмысты жне азаматты (материалды) ы айырмашылыы андай болса, ылмысты іс жргізу ыы мен азаматты іс жргізу ыыны айырмашылыы да сондай.ылмысты жне азаматты ы арасындаы шеп нерлым айын болса, бл айырмашылытар арнаулы блігінде солрлым кштірек болады.

2.ылмысты іс жргізу ы атынастарыны мнін сипаттай келіп, Б.А. Галкин мемлекет ылмысты іс жргізу ыыны субъекті ретінде онда ерекше орын алатынын ал мемлекетті билік иесі ретінде іс жргізу ызметіне атысуы ылмысты іс жргізу атынастары арылы да жзеге асырылатынын те орынды атап крсетті¹. Мемлекетті атысуы арнайы таайындалан органдар арылы жанама трде жзеге асырылады, сол органдарды бірі — сот.

Сотты ылмысты сот ісін жргізуші мемлекеттік органдар жйесіндегі орны сот билігі органы деп белгіленген. «Сот, соттрелігін жзеге асырушы мемлекеттік билік органы ретінде - деп атап крсетеді М.А. Чельцов, - іс жргізу ызметіні басты субъектісі болып табылады». Сот ымына за шыарушы сот рамын осан (судья мен судьялар аласына процесте істі мн-жайын зерттеу жніндегі те ытар берілген).

Сотты процестегі басшылы рлі оны істі діл сот жргізу арылы наты шешу жніндегі функциясымен айындалады. Сот функциясы мазмнына мыналар кіреді:

а) істі наты шешу жнінде ажетті жадайлар жасау;

) істі наты жаын (объективті аиатты) анытау;

б) егер адам ылмыс жасаса, ылмыса за трысынан баа беру жне жазалау шарасын белгілеу;

в) егер аралатын ылмыста ылмыс белгілері жо болса немесе сотталушыны кінсіз екені аныталса, сотталушыны атау;

г) зады негіздер бар болса, істі ысарту.

Сот рамыны задылыы, туелсіздігі, зыреттілігі жне бейтараптылыы замен белгіленген ережелерді саталуымен амтамасыз етіледі:

- ылмысты істерді соттылыын анытау;

- наты ылмысты істерді арау шін сотты рамын жасатау;

- судьяларды блу;

- істі шешу функциясын айыптау жне орау функциясынан блектеу.

Зада ылмысты істерді арауды екі тріне жол берілген:

1) судьяны жеке зі;

2) ш судьядан, соны ішінде траалы етушіден тратын судьялар аласы.

Сотты ылмысты іс жргізу атынастарына атысушы ретіндегі ызметі мынадан крінеді:

- сот ылмысты істі ылмысты жне ылмысты іс жргізушілік ы нормаларын олдана отырып арайды жне шешеді;

- алдын ала тергеу органдарынан ылмысты істі абылдай отырып, сот іс жргізу заыны прокурормен, тергеушімен, анытау органымен, анытаушымен байланыс жасау тртібі туралы нсаулытарын басшылыа алады;

- жасалан ылмыс длелдерін тексере отырып, сот жбірленушімен, кумен, сарапшымен, ораушымен жне процеске атысушы баса да адамдармен ылмысты іс жргізушілік атынаста болады;

- айыптау кімін шыара отырып, сот жаза орындалатын жерлерді кімшілігімен ылмысты іс жргізушілік ы атынастарын жзеге асырады.

Сотты ылмысты процесті жзеге асырушы органдар жйесіндегі орныны маыздылыын тсіну шін баса ешандай органа емес, тек сота ана берілетін кілеттіктерді мазмнын ескеру ажет. Сондытан, адамды айыпты деп тануа жне оан жаза таайындауа, адама медициналы сипаттаы мжбрлеу шараларын не мжбрлеп трбиелік ыпал ету шараларын олдануа, тмен тран сот абылдаан шешімні кшін тотатуа немесе оны згертуге тек сотты ана ыы бар.

Сотты жаа ылмысты іс жргізу атынастарынан туындайтын з кілеттіктерін жзеге асыруы сотты ылмысты іс жргізу атынастарына атысушы ретідегі ызметінде маызды орын алады. Мселен, бірінші сатыдаы сот йыаран кімге он тулік ішінде шаым жасауа немесе наразылы білдіруге болады, оны зі жаа сот перспективаларын ашады (істі апелляциялы немесе кассациялы тртіппен айта аралуы ммкін, оны процедурасы ІЖК-те ата белгіленген). Егер айыптау кімі кшіне енген болса, оны зі кімді орындауа байланысты жаа ылмысты іс жргізушілік ы атынастарын туызады. Сотты зге длелдер талап ету жніндегі шешімі сол длелдерді іс жргізу барысында орнытыру мен баалауа байланысты жаа ылмысты іс жргізу атынастарыны жзеге асырылуын білдіреді. Сонымен, сот аралып отыран атынастара атысушы бола отырып, сонымен бір мезгілде з шешімдерімен жаа іс жргізу атынастарын туындатады (сот шешімдері іс жргізу трінде ана жзеге асырылады).

ылмысты істер бойынша сот трелігін жзеге асыра отырып, ылмысты іс жргізу атынастары шегінен шыып кететін жадайлар болуы ммкін. Сотты істі арауы барысында кімшілік жауаптылыка келіп соатын мн-жайларды анытауы оан кіммен немесе зге де шешіммен бір мезгілде азастан Республикасыны кімшілік ы бзушылытар туралы кодексіне сйкес кімшілік жаза олдану туралы шешім шыару ыын береді (ІЖК 59-бабыны 4-блігі).

Сотты істі арауа байланысты йымдастыру жмысыны іс жргізушілік негізі бар. Мселен, басты сот талылауы таайындаланнан кейін судья тараптарды сота дейінгі іс жргізу сатысында здері таныстырылмаан барлы материалдармен танысуы шін шаралар олданады (ІЖК-ті 308-бабы). Судьялар аласы істі за уаыт арайтындай болса, сотта траалы етуші запастаы судьяны атысуын амтамасыз етеді (ІЖК-ті 313-бабы). Траалы етуші сот отырысыны барысына басшылы етеді, атысушыларды бріні зада кажетгі тртіп сатауын адаалайды, тртіп бзушылара шаралар олданады (ІЖК-ті 61-бабы). За негізі сотты (судьяны) осы жне зге йымды іс-рекеттеріне ылмысты іс жргізушілік ы атынастары сипатын береді.

Сотты процестегі ыты жадайыны зіндік ерекшелігі, сонымен бірге, сот ісін жргізуді істі наты шешу кезінде іс бойынша аиата жетуді кездейтін масатымен айындалады. Масатты философиялы мні мынада: ол сотты бсекелесуші тараптар жнінде млдем бейтарап жадайа ояды. Сот з шешімінде діл болуа тиіс, бан оны кіршіксіз ділдігімен жетуге болады. Алайда мны зі сот шешіміне субъективті факторларды (мысалы, ылмыскерді жасы лайып кетуіне, отбасы жадайыны ауырлыына, шын кілден кінуіне байланысты тменгі шекте тмен мерзімге бас бостандыынан айыру) ыпал етуі ммкін екенін тіпті де жоа шыармайды. Сонымен бірге сот шешімін субъективтендіру — жазаны даралау принципі кріністеріні бірі, бл материалды-ыты атынастар саласында те маызды.

Бсекелесуші тараптар жнінде сот бейтараптылыыны маызы мынада:

- істі толы, жан-жаты жне объективті карау шін ажетті жадайлар жасау;

- задылыты саталуына жрдемдесу;

- процеске атысушыларда сот ділдігіне сенім алыптастыру;

- процеске атысушыларды ытары мен зады мдделерін прменді трде орау.

Сотты зіне блінген функцияны орындауы іс жргізушілік кепілдіктері жйесімен амтамасыз етіледі, соларды ішіндегі е елеулілері:

- сотты айыпталушыа таылан айыптан оны зада кзделген ралдармен жне дістермен орануына ммкіндік беру міндеттілігі;

- айыпталушыны жеке жне мліктік ытарын замен орау (сотты бас бостандыынан айыруа сотталан адамны млкін кзету жнінде шаралар олдануа сотты міндеттілігі; сотталан адамны балаларын аморшылыа немесе ораншылыа беру, ІЖК-ті 388-бабы);

- заны ылмыс жасалуына ммкіндік туызан себептер мен жадайларды анытау жніндегі талабы;

- сотты длелдерді зіні ішкі сезімі бойынша баалауымен соларды жиынтыы бойынша істі дрыс шешу;

- іс бойынша барлы длелдер маызыны бірдей болуы;

- сотты іс жргізушілік жауапкершілікті за нсамаларын бзан адама жктеу ыы;

- сотты негіздер бар болан жадайда ылмысты іс жргізу санкцияларын олдану ыы (мысалы, кассациялы сотты кім кшін жазаны жмсатыы шін жоюы немесе атау кіміні кшін жоюы);

- сот шешімін негізінен алалы трде шешу (сот істерді жекелеген категориялары бойыншашешімді жеке-дара абылдайды);

- істі нтижесіне судья тікелей немесе жанама мдделі болан жадайда арсылы білдіру шін негіз болуы (ІЖК-ті 90-бабы);

- судьяны істі араудан шетгету шін негіздер болуы (ІЖК-ті 89-бабы);

- судьяны шешім шыару кезінде ерекше пікірде болу ыы.

3. Кдікті— ылмысты іс жасааны туралы кмн келтірілген, ылмысты іс озалан, не стау жзеге асырылан, не айып таылана дейін жолын кесу шарасы олданылан тла (Р ІЖК 68-бабы).

ылмысты процеске атысушы ретінде кдіктіні іс жргізу дрежесіндегі ерекшеліктері мынадай:

— ол алдын ала тергеу кезеіндегі ылмысты іс-жргізу ісіне катысушы болып танылады;

— кдіктіні стау стінен ш саат тпей трып хаттама толтырылады Р ІЖК 134-бабы);

— сталан кдіктіге жеке тінту жргізіледі (Р ІЖК 135-, бабы);

— кдікті уакытша стау изоляторында сталады (Р ІЖК 137-бабы);

— ылмысты ізге тсу органы кдікті деп танылан тланы прокурорды санкциясына сйкес жетпіс екі сааттан 10 тулікке дейін стауа ылы, ал ылмысты болдырмау шараларын олданудан айып тауа дейінгі кезенде 10 туліктен де арты стауа ылы.

Кдіктіге атысты мынадай ылмыс жолын кесу шаралары олданылуы ммкін:

— кетіп алмау туралы олхат, жеке кепілдік, баылауа тапсыру немесе орау, кепілдеме алу, йде ттына алу, ттына алу.

Кдікті зіні не шін айыпталып отыранын білуі ажет жне зіні іс жргізу тарын пайдалануы ажет (тініш беру, ораушы талап ету, т.б.).

сталан кдіктіні ытары:

1) телефон немесе баса да тсілдер арылы зіні трылыты жеріне не жмысына сталаны жнінде жне стап отыран жері туралы тез хабар беруге;

2) зіні не шін кдікті боланы туралы білуге ылы жне оан арсы озалан ылмысты іс туралы аулыны кшірмесін алуа немесе стау туралы, ылмысты жолын кесу шараларын олдану туралы аулы хаттамаларыны кшірмесін алуа ылы;

3) оан арсы ойылан кдіктерге атысты длелдемелер мен жауап тсініктерді беруге немесе ол туралы тсінік пен жауап бермеуге ылы;

4) айаты длелдемелерді сынуа ылы;

5) тініш пен арсылы білдіруге ылы;

6) тсініктеме мен жауапты туан ана тілінде немесе зі білетін тілінде беруге ылы;

7) аудармашыны аысыз кмегін пайдалануа ылы;

8) зіні атысуымен жасалан тергеу рекеттеріні хаттамасымен танысуа жне сол хаттамаа атысты ескертпелер айтуа ылы;

9) зіні тінішіне немесе ораушыны, зады кілді тініші бойынша жргізіліп отыран тергеу істеріне катысты тергеушіні не анытаушыны шешіміне катысуа ылы;

10) сотты, прокурорды, тергеушіні жне анытаушыны рекеттері мен шешімдеріне шаым жасауа ылы; оны тініші бойынша ораушыны атысуымен жауап алу жргізілуге ылы.

Кдіктіні ораушысы немесе зады кіліні болуы кдіктіні андай да бір ыын шектеуге немесе жоюа негіз бола алмайды.

Айыпталушы— жауапа тарту туралы аулы шыан не зіне атысты сотта жеке айыптайтын кылмысты іс озалан адам. (Р ІЖК 69-бабы).

Айыпталушы ылмысты процесті негізгі атысушысы болып танылады, оан атысты ылмысты іс озалады алдын ала тергеу ісі жргізіледі жне сот талылауы жргізіледі, сот кімі шешіледі.

Айыпталушыны ытары:

1) заа айшы келмейтін ралдармен жне тсілдермен зіні ытары мен занды мдделерін орауа жне орануа дайындалу шін жеткілікті уаыты мен ммкіндігі болуа ылы;

2) зіні не шін айыпталандыын білуге жне зін айыпталушы ретінде тарту туралы аулыны кшірмесін алуа ылы;

3) ылмысты ізге тсу органынан зіне тиесілі ытар туралы дереу тсіндірме алуа ылы;

4) ылмысты процесті жргізуші органнан зіні ытарын жне мдделерін озайтын іс жргізу шешімдерін абылдау туралы хабардар етілуге ылы;

5) блтартпау шараларын олдану туралы аулыны кшірмесін алуа ылы;

6) зіне таылан айып бойынша тсініктеме мен айа беруге ылы;

7) айа беруден бас тартуа ылы;

8) длел сынуа, тініш пен арсылы млімдеуге ылы;

9)ана тілінде жне зі білетін тілде айа беруге жне тсінісуге ылы;

10) аудармашыны тегін кмегін пайдалануа;

11) ораушысы болуа;

12) Р КІЖК-нде кзделген жадайларда жне тртіппен зінен алашы жауап алуды алдындаы кезден бастап ораушымен оаша жне пия жолыуа;

13) Тергеушіні немесе занды кіліні тініші бойынша жргізілетін тергеу рекеттеріне катысуа; осы рекеттерді хаттамаларымен танысуа жне олара ескертпелер беруге;

14) Сарапшыны алдына мселелер оюа, сараптама таайындау туралы аулымен жне сарапшыны орытындысымен танысуа;

15) Тергеу аяталаннан кейін істі барлы материалдарымен танысуа жне одан кез келген мліметті кез келген клемде кшіріп алуа;

16) Айыптау орытындысыны жне оны косымшаларыны кшірмелерін алуа;

17) Сотты, прокурорды, тергеушіні жне анытаушыны (іс-рекеті мен шешіміне шаым беруге);

18) Атамайтын негіздер бойынша істі ысартуа арсылы білдіруге;

19) Жария сз талылауын талап етуге ылы;

20) Сотталушыны бірінші жне апелляциялы сатыдаы соттарда істі сотты арауына атысуа жне тарапты барлы ытарын пайдалануа, сондай-а аыры сз ыына ие болуа ылы.

Іс бойынша басты сотты талылауы таайындалан сттен бастап айыпталушы — сотталушы деп танылады, ал зіне атысты айыптау кімі шыарылан айыпталушы — сотталан адам, зіне катысты атау кімі шыарылан айыпталушы — аталушы деп танылады (Р ІЖК 69-бабы).

Сотталан немесе аталан адамны ытары:

1) сот отырысыны хаттамасымен танысуа жне оан ескертпелер беруге;

2) сотты кіміне, аулысына, судьяларды аулыларына шаымдануа жне шаымдалан шешімдерді кшірмесін алуа;

3) іс бойынша келтірілген шаымдар мен арсылытар туралы білуге жне олара арсылы беруге; млімделген шаымдар мен арсылыктарды сотта аралуына атысуа ыы бар.

Іске айыпталушыны ораушысыны немесе зады кіліні атысуы айыпталушыны андай да болмасын ыын жою немесе шектеу шін негіз бола алмайды.

ораушы— зада белгіленген тртіппен кдіктілер мен айыпталушыларды ытары мен мдделерін орауды жзеге асыратын жне олара за кмегін крсететін адам (Р ІЖК 70-бап).

азастан Республикасыны Конституциясыны 16-бабында былай делінген: «сталан, ттындалан, ылмыс жасады деп айып таылан рбір адам сол сталан, ттындалан немесе айып таылан кезден бастап адвокатты (ораушыны) кмегін пайдалануа ылы».

ораушы ретінде мыналар атыса алады: адвокаттар; ксіпода жне оамды йымдарды кілдері; айыпталушы мен кдіктіні жаын туыстары мен занды кілдері; шетел адвокаттары, егер ол азастан Республикасыны тиісілі мемлекетпен халыаралы шартында зара негізде кзделсе, зандарда белгіленген тртіппен іске ораушы ретінде атысуа жол беріледі. ораушы сот ндірісіні барлы кезендеріне атысуа ылы: іс озау жне алдын ала тергеу ісіне, сотты талылауына, апелляциялы жне кадаалау инстанцияларына атысуа ылы. Адамды кдікті, айыпталушы немесе сотталушы деп айып таылан сттен бастап ораушы іске атысуа жіберіледі.

Ескерте кету керек, ораушыны сот талылауына атысуы мынадай жадайларда ана міндетті деп танылады: (Р ІЖК71-бап):

— сот талылауында прокурор атысан жадайда;

— кмелекте толмаан болса;

— мылау, саырау, соыр, баса да кемістігі бар адамдар атысса, яни зіні дене жне психикалы кемістігінен орану ыын з бетінше жзеге асыра алмаса;

— сот ісі жргізілетін тілді білмейтін адам болса;

— мір бойы бас бостандыынан айырылу немесе лім жазасы таайындалуы ммкін болатын ылмысты жасааны шін айыпталса;

— айыпталушыны, сотталушыны ттына алу шарасы олданылса;

— кдіктілерді, айыпталушыларды, сотталушыларды мдделері арасында айшылы болып, оларды біреуіні ораушысы болса;

Егер осы аталан мн-жайлар болан кезде ораушыны айыпталушы, оны занды кілі немесе оларды тапсыруы бойынша баса да адамдар шаырмаса, тергеуші, прокурор немесе сот істе ораушыны атысуын амтамасыз етуге шаралар жасайды.

Жбірленуші— ылмысты процесте оан тікелей ылмыспен моральды, дене жне мліктік зиян келтіріді деп йаран анытаушы, тергеуші органдарды, тергеушіні, прокурорды, судьяны немесе сотты аулысы шыан адам (Р КДЖК 75-бап).

Жбірленушіні лімімен аяталан ылмыстар туралы іс бойынша жбірленушіні ытарын оны жаын туыстары пайдалануа ылы.

Ескерте кету керек, занды тла зіне атысты тікелей кылмыспен мліктік зала келтіреді деп йаруа жеткілікті негіз бар деп таныса, азаматты талапкер ретінде атыса алады (Р ІЖК 77-бап).

Р ІЖК 76-бабында жбірленушіні жариялы жне жеке-жариялы айыптау, яни з бетінше сот айыбын олдау ісі бойынша осымша іс жргізу ытарын ерекше айындайды. Айыптауды олдау тек сот жарыссзіне атысу кезінде ана емес, бкіл сот талылауы барысында тініш-арыз жолымен, айа длелдемелерді сыну жолымен жзеге асатынын ескерген жн. Жеке айыптаушы жбірленушіні барлы ытары мен міндеттерін атарады.

Жбірленушіні ытары:

1) зіне келтірілген моральды жне зиянды теу туралы талап оюына кылы;

2) Егер мндай талап ылмысты істе ойылмаса не араусыз алса, онда оны азаматты сот ісін жргізу тртібімен оюа ылы;

3) Айыпталушыа таылан айып туралы білуге; айа беруге, длелдер сынуа; тініш пен арсылы білдіруге ылы;

4) Ана тілінде немесе зі білетін тілде айа беруге;

5) Аудармашыны тегін кмегін пайдалануа, кілі болуына кылы;

6) Одан длелдеу ралы ретінде ылмысты ізге тсу органы алып койан немесе зі берген млікті, сондай-а ылмысты замен тыйым салынан рекетті жасаан адамнан алып ойылан оан тиесілі млікті алуа, оан тиесілі жаттарды тп нсаларын алуа ылы;

7) Тергеушіні немесе анытаушыны рсатымен з тініші не з кіліні тініші бойынша жргізілген тергеу рекеттеріне атысуа;

8) Занда кезделген жадайларда кдіктімен, айыпталушымен татуласуа;

9) тергеу аяталаннан кейін істі барлы материалдарымен танысуа, одан кез келген клемде кез келген мліметті кшіріп алуа ылы;

10) ылмысты істі тотату туралы аулыларды кшірмелерін, айыптау корытындысыны кшірмелерін, сондай-а кімні, апелляциялы сатыдаы сот шешімдеріні кшірмесін алуа ылы;

11) Бірінші сатыдаы сотта істі сотты талылауына атысуа ылы;

12) Сот жарыссздерінде сйлеуге, айыптауды, оны ішінде мемлекеттік айыптаушы айыптаудан бас тартан жадайда да олдауа ылы;

13) Сот отырысыны хаттамасымен танысуа жне оан ескерту беруге ылы;

14) ылмысты процесті жргізуші органны рекетіне шаым келуге;

15) Сотты кімі мен аулысына шаымдануа;

16) Іс бойынша келінген шаымдарды, тініштерді жне наразылытар туралы білуге жне оан арсылы білдіруге;

17) Млімделген шыамдарды, тініштерді жне наразылытарды апелляциялы сатыдаы сотты арауына атысуа ыы бар.

Жбірленушіні, ал ол айтыс болан жадайда — оны ыты мрагерлеріні аса ауыр ылмыс жасааны шін лім жазасына сотталан адама атысты кім орындалан жадайда жне лім жазасына кесілген адамны осы ылмыспен келтірілген залалды толы клемде теу шін жеткілікті млкі болмаан жадайда республикалы бюджетті аражаты есебінен ашалай темаы алуа ыы бар.

Крсетілген жадайларда ылмыспен келтірілген залал шін мемлекетті есебінен темаы тлеу туралы мселені жбірленушіні тініші бойынша лім жазасы туралы кімді шыаран сот шешеді. Жбірленушіні крсетілген жадайларда, егер залал бір мы е тменгі есептік крсеткіштен аспаса, залалды толы клемінде телуіне ыы бар.

Жбірленушіні міндеттері:

1) ылмысты процесіті жргізуші органны шаыруы бойынша келуге міндетті, іс бойынша белгілі барлы, мн-жайларды шын хабарлауа жне ойылан сратара жауап беруге міндетті;

2)зіне іс бойынша белгілі болан мн-жайлар туралы мліметтерді жарияламауа міндетті;

3)тергеу рекеттерін жргізу кезінде жне сот отырысы уаытында белгіленген тртіпті сатауа міндетті.

Жбірленуші длелсіз себептермен шаыру бойынша келмеген кезде ол Р КІЖК-ні 158-бабында кзделген тртіппен мжбрлеп келуге шырауы жне зандара сйкес кімшілік жауаптылыа тартылуы ммкін.

Жбірленуші жауап беруден бас тартаны шін жне асаана жалан айа бергені шін зандара сйкес ылмысты жауапа тартылады.

Зардабы адамны айтыс болуына жеткізген ылмыстар туралы істер бойынша жбірленушіні осы бапта кзделген ытарын айтыс болан адамны жаын туыстары жзеге асырады. Егер жбірленушіні ытарын беруге туыстарыны аза табуына байланысты ылмыспен моральды зиян келтірілген бірнеше адам міткер болып отырса, оларды брі не оларды арасындаы келісім бойынша оларды біреуі жбірленуші болып таныла алады.

ылмыспен моральды немесе мліктік зиян келтірілген занды тла жбірленуші болып танылуы ммкін. Бл жадайда жбірленушіні ытары мен міндеттерін занды тланы кілі жзеге асырады.

Кмелетке толмаан айыпталушыны, сезiктiнi зады кiлдерi . Кмелетке толмаандар жасаан ылмыстар туралы iстер бойынша iске атысуа осы Кодексте кзделген тртiппен оларды зады кiлдерi тартылады.