Азаматты талап институтыны субъектілері

ылмысты іс бойынша азаматты талапты ойылуы оан сйкес кыкты атынастармен амтылатын арама-арсы екі жаты пайда болуына кеп сотырады: талапкерді жне жауапкерді. Оларды ылмысты процеске бірдей атысулары азаматты талапа атысты істі мн-жайларыны нерлым толы, объективті жне жан-жаты аралап, ойылан талапты дрыс шешілуіні маызды кепілдігі толып табылады.

ылмысты іс бойынша азаматты талапкер ретінде жеке немесе занды тла танылуы ммкін. Ол шін мынадай шарттарды болуы ажет: 1) оан тікелей ылмыспен мліктік, сондай-а моральды зиянны келтірілуі немесе ылмысты зардабынан келтірілген шыыстарды болуы; 2) бл тланы ылмысты істі жргізуші органа жазбаша нысанда берілген талабыны болуы. Осы шарттар атар болан жадайда ылмысты істі жргізуші орган бл тланы азаматты талапкер ретінде тану туралы аулы шыарады. аулы шыан кезден бастап азаматты талапкер ІЖК-ні 77-бабында крсетілген ытарын олдану арылы процеске атысып, зады мдделерін орауа толы ммкіндік алады.

Негізінен азаматты талапты ылмысты іс бойынша жбірленуші ояды. Егер жбірленуші азаматты талап ойан болса, онда ол рі азаматты талапкер ретінде танылады. Яни, мндай жадайда тла жбірленушіні де жне азаматты талапкерді де ытарына бірдей ие болады.

Егер жбірленуші кмелетке толмаан немесе оны рекет абілеті жо деп танылан болса, азаматты талапты жбірленушіні занды кілі оюа ылы.

Процессуальды тлалар ретінде іске атысатын жбірленуші мен азаматты талапкерді ытарыны састытары бар боланымен (длелдемелер тапсыру, тсініктер беру, кіл алу, жне т.б.), оларды ытарыны клемі бірдей еместігіне назар аудару ажет. Яни, жбірленушіні ытары азаматты талапкерді ытарынан кеірек болып табылады. Мселен, жбірленуші тергеу жргізу аяталаннан кейін істі барлы материалдарымен танысуа, сотта айыптауды олдауа, сотты кіміне толы келемде шаымдануа ылы; ал азаматты талапкер тергеу жргізу аяталаннан кейін азаматты талапа атысты істі материалдарымен танысуа, азаматты талапа атысты кімні блігіне шаымдануа ылы, ол з талабын олдауа ылы боланымен, сотта айыптаушы ретінде бола алмайды.

ылмысты іс бойынша азаматты талапты прокурор оюы ммкін. ІЖК 62-бабыны 2-блігінде крсетілгендей, прокурор мына жадайларда айыпталушыа немесе оны іс-рекеттері шін мліктік трыдан жауапты тлаа азаматты талап коюа ылы:

1)егер дрменсіз кйіне немесе айыпталушыа туелді болуына не зге де себептерге байланысты жбірленушіні з еркімен азаматты талап ою ыын пайдалануа абілеті жо болса;

2)егер азаматты талапты ою мемлекетті мдделерін орау шін ажет болса.

Прокурор з атынан ылмысты іс бойынша азаматты талап ойан жадайда, оны азаматты талапкер ретінде тану туралы аулы шыару ажет болмайды. Азаматты талап ою — прокурорды замен кзделген кілеттіктеріні біріне жататын боландытан, мндай талапты сотты ылмысты іспен бірге арап шешуі міндеті болып табылады. Сонымен атар, ылмысты істі сотта арау кезінде прокурор процеске атысушы жеке немесе занды тла ойан азаматты талапты олдауа ылы. Прокурор з кілеттігін олдану арылы азаматты талапкерді ытарыны жзеге асырылуына пайдалы ыпалын тигізеді.

Азаматты жауапкер. Азаматтар мен занды тлалара засыз іс-рекеттермен (рекетсіздікпен) келтірілген мліктік жне мліктік емесе зиянды оны келтірген тла етеуге тиіс (азастан Республикасыны Азаматты кодексі 917-бабыны 1-блігі). Яни, ылмыс жасау ылмысты жауапа тартудын негізі болса, ылмыспен мліктік жне мліктік емес зияннын, келтірілуі азаматты жауаптылыты негізі болып табылады. Сондытан да ылмыспен келтірілген зиянды теу туралы азаматты талап айыпталушыны зіне ойылады. Дегенмен, кейбір реттерде ылмысты зардабынан болан зиянды теу міндеті зиян келтіруші болып табылмайтын тлаа жктелуі ммкін. Ондай жадайда айыпталушыны рекеті шін мліктік трыдан жауапты тла азаматты жауапкер ретінде танылуа жатады.

Азаматты талап айыпталушыа ойылан жадайда оны азаматты жауапкер ретінде тану туралы арнайы аулы шыару ажет болмайды. йткені, айыпталушыны ытары оан ойылан азаматты талапа байланысты з мдделерін орауа жне ылмысты іс жргізуге толы клемде атысуа ммкіндік береді. Баса реттерде ылмысты істі жргізуші орган тиісті тланы азаматты жауапкер ретінде тану туралы аулы шыарады. Осы кезден бастап азаматты жауапкер ІЖК-ні 78-бабында крсетілген ытара ие болып, сонын негізінде ол дербес процессуалды тла ретінде іс жргізуге атыса алады.

Айыпталушыны зінен баса жеке немесе занды тланы азаматты жауапкер ретінде тануды жалпыа орта ыты негіздері азастан Республикасыны Азаматты кодексі баптарыны нормаларынан туындайды. Айтап айтанда:

1.Зады тла немесе азамат зіні ызметкері ебек (ызметтік, лауазымды) міндеттерін атару кезінде келтірілген зиянды тейді (921-бап).

2.Жергілікті зін-зі басару органдары з органдары мен лауазымды адамдары келтірген зиян шін жауапты болып табылады. Мемлекеттік органдар лауазымды адамдарыны кімшілік басару саласындаы засыз іс-рекеттерінен (рекетсіздіктерінен) келтірілген зиян осы органдарды иелігіндегі аржы есебінен теледі (922-бап).

3.Засыз соттау, засыз ылмысты жауапа тарту, блтартпау шарасы ретінде засыз амауа алу, йде амауда стау, ешайда кетпеу туралы олхат алуды засыз олдану, амау немесе ебекпен тзеу тріндегі кімшілік жазаны засыз олдану, психиатриялы емдеу мекемесіне немесе баса емдеу мекемесіне орналастыру салдарынан азамата келтірілген зиянды алдын ала тергеу, анытау, прокуратура жне сот органдары лауазымды адамдарыны кнісіне арамастан за актілерінде белгіленген тртіппен толы клемде мемлекет тейді (923-бап).

4.Он трт жастан он сегіз жаса дейінгі кмелетке толмаандар здері келтірген зиян шін дербес жауап береді. Оларды зиянды теу шін жеткілікті млкі немесе зге кіріс кздері болмаан жадайда зиянды толы немесе оны жетпей тран блігін, егер зиянны здеріні кінсінен болмаанын дллдемесе, ата-аналары (асырап алушылары) немесе аморшылары теуге тиіс. Ал, он трт жастан он сегіз жаса дейінгі кмелетке толмаан адам тиісті трбиелеу, емдеу мекемесінде немесе заа орай оны аморшысы болып табылатын баса мекемеде болса, зиянды толы немесе оны жетпей тран блігін, егер зиян з кінсінен болмаанын длелдемесе, сол мекеме теуге міндетті (926-бап).

5.ызметі айналасындаылар шін жоары ауіптілікпен байланысты занды тлалар мен азаматтар (келік йымдары, нерксіп орындары, рылыстар, клік ралдарыны иелері жне т.б.), егер зиян длей кштерді немесе жбірленушіні астандыыны салдарынан пайда боланын длелдемесе, жоары ауіптілік кздері келтірген зиянды теуге міндеіті (931-бап).

Азаматты кодексті осы айтылан баптарыны ережелерін олдана отырып жне істі мн-жайларыны негізінде ылмысты істі жргізуші орган тиісті жеке немесе занды тланы азаматты жауапкер ретінде тану туралы аулы шыарады. Мндай шешімді абылдау ылмысты іс бойынша азаматты талап ойылан жадайда ана ажет болады.

Азаматты кодексті 933-бабында жеке жне зады тлаларды зиян келтірген тлаа кері (регрестік) талап ою ыы кзделген: баса адамны ебек (ызметтік, лауазымды) міндеттерін атару кезінде келтірген зиянды етеушіні тленген тлем млшерінде, егер за актілерінде згеше млшер белгіленбесе, ол адама кері (регрестік) талап оюа ыы бар; анытау, алдын ала тергеу, прокуратура жне сот органдарыны лауазымды адамдары келтірген зиянды теген мемлекетті, егер бл адамдарды кінсі сотты занды кшіне енген кімімен аныталан болса, олара кері талап оюа ыы бар. Мндай регрестік талап азаматты іс жргізу тртібімен ойылуа жатады.

Азаматты талапкерді жне азаматты жауапкерді кілдері. ылмысты іс бойынша ндіріске азаматты талапкер жне азаматты жауапкер кілдері арылы да атыса алады. Сонымен атар, азаматты талапкерді немесе азаматты жауапкерді зіні іске атысуы оны кіл алу ыын жоймайды. Яни, олар іске кілдерімен атар да атыса алады. Зады йымдар кілдер арылы ана іске атысады.

ІЖК-не сйкес, азаматты талапкерді жне азаматты жауапкерді кілдеріні процеске атысуларыны екі жолы бар: 1) занды кілдерді іске атысулары; 2) келісім бойынша кілдерді атысулары. Бірінші жадайда кілдерді іске атысулары заны талабы бойынша амтамасыз етіледі жне сондытан олар зады кілдер деп аталады. Екінші жадайда кілдерді іске атысулары азаматты талапкерді немесе азаматты жауапкерді зіні еркіне байланысты болып табылады.

ІЖК 79—80-баптарыны ережелері бойынша, кмелетке толмаандарды, сондай-а зіні дене мшелеріні кемістігіне немесе психикалы жадайына байланысты з ытары мен зады мдделерін орау ммкіндігі жо адамдарды занды кілдерін іске атыстыру амтамасыз етілуге тиіс,ІЖК 7-бабыны 22-тармаында крсетілгендей, зады кілдер ретінде іске атыса алатын адамдара мыналар жатады: сезіктіні, айыпталушыны, жбірленушіні, азаматтык талапкерді ата-аналары, асырап алушылары, ораншылары, аморшылары, сондай-а сезіктіні, айыпталушыны немесежбірленушіні орап немесе асырап отыран йымдар мен адамдарды кілдері. Бл тізімде азаматты жауапкер крсетілмеген болса да, біра ол да осы тлаларды атарына жатады деп карау ажет (брын айтыландай, басым кп жадайларда айыпталушыны зі рі азаматты жауапкер болады).

кіл ретінде іске атыса алатын адамдара адвокат жне азаматты талапкерді немесе азаматты жауапкерді зі алаан баса да адамдары жатады. кілді іске атысуа тарту туралы ылмысты істі жргізуші орган аулы шыарады (КДЖК-ні 80-81 баптары).

Занды кілдер мен кілдерді ылмысты іс жргізу кезіндегі ытары здері кілі болып отыран жеке жне зады тлаларды ытарына сйкес болып табылады. Олар здері кілі болып отыран тлаларды мддесіне айшы келетін іс-рекеттер жасауа ылы емес.