Ылмысты іс жргізу кезінде азаматты талапты оюды тртібі жне оны шешу.

ылмысты іс бойынша азаматты талапты оюды тртібі ІЖК-ні 163-бабында белгіленген. Бл бапа сйкес, азаматы талапты ылмысты іс озалан кезден бастап сот тергеуі басталана дейінгі аралыта оюа болады. Яни, ылмысты іс бойынша азаматты талап алдын ала тергеу (анытау) жргізу барысында жне істі сотта арау кезінде де ойылуы ммкін. Біра, азаматты талапты негізділігін анытау шін ылмысты іс бойынша жиналан длелдемелерді жне істі материалдарын зерттеу ажет боландытан, мндай талап сот тергеуі басталана дейін ойылуы тиіс.

Занда крсетілгендей, айыпталушы ретінде жауапа тартылатын адамны аныталмауы талап оюа бгет болмайды (ІЖК 163-бабыны 4-блігі). Сондытан ылмысты боландыы аныталып, біра оны жасаан адам аныталмаан болса да, жбірленушіні азаматты талабы абылдануа жатады. йткені, тергеу жргізуді барысында ылмыс жасаан адамды тауып, оны айыпталушы ретінде жауапа тарту ылмысты ізге тсу органыны міндеті болып табылады. Егер тергеу жргізуді барысында ылмыспен келтірілген зиянны сипаты мен млшеріні толы клемде аныталуына арай, брын ойылан азаматты талапты негізін жне млшерін натылау ажеттілігітуындайтын болса, мдделі тла осымша талап оюа ылы (ІЖК 163-бабыны 3-блігі).

Осы бапта крсетілгендей, ылмысты іс жргізу кезінде азаматты талап оймаан, сондай-а талабын сот арамай алдыран тла оны азаматты сот ісін жргізу тртібімен оюа ылы. Сол сияты, ылмысты ізге тсуден иммунитетіні болуына байланысты айыпталушы ретінде жауапа тартылмаан адама да мліктік талап азаматты сот ісін жргізу тртібімен ойылуы ммкін.

Егер ылмысты істі жргізуші орган талап ойан жеке немесе занды тланы азаматты талапкер ретінде тануа негіз жо деп шешетін болса, онда бл тланы азаматты талапкер ретінде танудан бас тарту туралы аулы шыарылады. Мдделі тла ол аулыа шаымдануа ылы. Сонымен атар, сота дейінгі ндіріс кезінде тланы азаматты талапкер ретінде танудан бас тарту бл тланы сотта істі арау кезінде талабын айталап ою ыынан айырмайды (ІЖК-нін, 165-бабы).

Азаматты талап ойылан жадайда, ылмысты істі жргізуші орган ол талапты амтамасыз ету шін шаралар олдануа міндетті. Негізінен ондай шараларды сота дейінгі ндіріс кезінде жзеге асыран тиімді болып табылады. Ал сол кезде ажетті шаралар олданылмаан болса, онда сот кім занды кшіне енгенге дейін тиісті шараларды олдануа ылы (ІЖК-ні 170-бабы).

Жеке немесе занды тланы азаматты талапкер ретінде тану туралы аулы шыараннан кейін ылмысты ізге тсу органы жзеге асыратын талапты амтамасыз ету шаралары тергеу рекеттерімен жне жедел-іздестіру ызметімен байланысты болып табылады. Мысалы, меншікке арсы ылмыстар бойынша тергеуші жбірленушіден, кулардан, сезіктіден жне айыпталушыдан жауап алу кезінде андай млікті рланандыы, рланан млікті ай жерде жасырыландыы жнінде деректерді анытап, содан кейін ылмыстык істі мн-жайларына байланысты арау, тінту, алу сияты тергеу рекеттерін жргізеді. Егер рланан млік белгілі бір жерде жасырылан деп санауа жеткілікті деректер бар болса, онда тергеуші ол млікті тауып алу масатында ІЖК-ні 232-бабына сйкес тінту жргізуге ылы.

Азаматты талапты амтамасыз ету масатында тергеуші олдана алатын амалдарды бірі анытау органдарына ылмысты жолмен пайда етілген млікті жне зге де ндылытыай жерде, кімні олында екендігін анытау шін ажетті жедел-іздестіру шараларын жргізу жнінде тапсырмалар беру болып табылады. Тергеушіні ондай зады тапсырмаларын анытау органдары кідіртусіз орындай отырып, жргізілген шараларды нтижелері туралы тергеушіге хабарлауа міндетті.

Азаматты талапты амтамасыз ету масатында олданылатын шараларды арнайы трі млікке тыйым салу болып табылады (ІЖК-ні 161-бабы). Тыйым салынуы ммкін болатын млікті атарына трын й, й-жай, автоклік, баалы металдардан (алтын, кміс жне т.б.), сондай-а асыл тастардан дайындалан заттар, бйымдар, аша, баалы ааздар, зге де ндылытар жатады. Бірінші ажеттілік заттары болып табылатын млікке тыйым салынбайды (ондай заттарды тізімі ылмысты-атару кодексіні осымшасында келтірілген).

ІЖК-ні 168-бабында крсетілгендей, азаматты талапкер зі ойан азаматты талаптан бас тартуа ылы. Талаптан бас тарту туралы арыз жазбаша трде берілуі тиіс жне ол істі материалдарына тіркеледі. Талаптан бас тартуды абылдау туралы ылмысты істі жргізуші орган аулы шыарады (ІЖК 168-бабыны 3-блігі). Мндай жадайда ылмысты іс жргізуді азаматты талап бойынша блігі ысартылады.

ІЖК 168-бабыны 6-блігіне сйкес, мына жадайларда азаматты талаптан бас тарту абылданбайды жне ылмысты істі жргізуші орган ол туралы длелді аулы шыаруы тиіс:

1)талаптан бас тарту зана айшы келетін болса;

2)талаптан бас тарту баса тлаларды (азаматтарды, зады йымдарды) ытары мен занды мдделерін бзатын болса.

ылмысты іс бойынша ойылан азаматты талап сотты шешуіне жатады. Сондытан, ІЖК 169-бабыны 6-блігінде крсетілгендей, егер ылмысты іс сота дейінгі ндіріс кезінде ысартылан болса, онда жеке немесе зады тла мліктік талабын азаматты сот ісін жргізу тртібімен оюа ылы.

Азаматты талап ылмысты іспен бірге басты сот талылауында аралып, оан айыптау жне орану (корау) тараптары, соны ішінде азаматты талапкер жне азаматты жауапкер атысады.

За бойынша басты сот талылауы кезінде азаматты талапкерге жне азаматты жауапкерге тараптарды бскелестігі принципіне сйкес те ытар берілген. Олар длелдемелерді зерттеуге атысуа, длелдемелер тапсыруа, айатар жне тсініктеме беруге, тініштер айтуа, жарыссзге атысуа ылы.

ылмысты істі мн-жайларын тараптарды атысуымен жан-жаты арап талылауды нтижесінде сот азаматты талап жнінде тиісті шешімге келіп, ол шешімін кімде жазып тжырымдайды (ылмысты істі сотта арау оны ысартумен аяталан болса, сот ол туралы аулы шыарады). Есі дрыс емес адамдарды істері бойынша ойылан азаматты талап жнінде сотты шешімі медициналы сипаттаы мжбрлеу шарасын олдану немесе олданбау жне істі ысарту туралы аулыда крсетіледі.

ІЖК-ні 169-бабына сйкес, азаматты талап бойынша сот абылдайтын шешімнін мынадай трлері болады:

1)азаматты талапты толы немесе жартылай анааттандыру туралы;

2)азаматты талапты анааттандырмау туралы;

3)азаматты талапты араусыз алдыру туралы;

4)азаматты талапкерді талабын анааттандыру ыын танып, талапты млшерін есептеп шешуді азаматты іс жргізу сотыны арауына беру туралы.

Бл аталан сот шешімдеріні трлеріне тоталайы.

1.Айыптау кімін немесе есі дрыс емес адама медициналы сипаттаы мжбрлеу шарасын олдану не олданбау туралы аулы шыаранда сот азаматты талапты толы немесе жартылай анааттандыруы ммкін. Егер ылмысты сотталушы жасаан, ол бл ылмысты жасауа кінлі жне азаматты талапты негізділігі мен млшері толы длелденген болса, онда азаматты талап толыымен анааттандыруа жатады. Сол сияты, егер есі дрыс емес адамны рекетімен келтіріліген зиян толы длелденген болса, оны рекеті шін жауапты тлаа ойылан азаматты талап толы клемде анааттандырылуы ммкін. Ал, егер ылмысты іс бойынша немесе есі дрыс емес адамны ісі бойынша ойылан азаматты талапты длелділігі толы емес, біра талаптын блігіні негізділігі жне оан сйкес келетін клемі жиналан длелдемелермен расталан болса, онда азаматты талап жартылай анааттандыруа жатады.

2. ылмысты оиасы болмауына немесе сотталушыны ылмыс жасауа атысаны длелденбегенге байланысты атау кімі шыарылан болса, сот азаматты талапты анааттандырмау туралы шешім абылдайды. Сол сияты негіздер бойынша есі дрыс емес адама атысты істі ысарту туралы аулы шыарылан болса (ылмысты замен тыйым салынан рекетті болмауы немесе бл адамны ылмысты замен тыйым салынан рекетке атысаныны длелденбеуі), сот бл іс бойынша ойылан азаматты талапты анааттандырусыз алдырады (ІЖК 169-бабы 4-блігіні 1-тармаы).

3.ылмысты рамы жо боландытан атау кімі шыарылан жадайда, сот азаматты талапты араусыз алдырады. Олай боланда, талапкер азаматты талабын жаадан азаматты сот ісін жргізу тртібімен оюа ылы.

ІЖК 169-бабыны 5-блігіне сйкес, мына негіздер бойынша ылмысты іс ысартумен аяталан жадайда сот азаматты талапты араусыз алдырады: жасалан рекет шін ылмысты жауапа тартуды жоятын раымшылы актісіні болуы; ылмысты жауапа тартуды мерзіміні ескіруі; жеке айыптау ісі бойынша жбірленушіні арызы болмауы немесе жбірленушіні айыпталушымен татуласуы; осы айыптау бойынша сотты занды кшіне енген кімі не ылмысты істі ысарту туралы аулысы болуы; осы айыптау бойынша ылмысты ізге тсу органыны занды кшіне енген ылмысты ізге тсуден бас тарту туралы аулысы болуы; айыпталушыны шын кінуіне жне ылмысты ашуа жрдемдесуіне байланысты; ажетті орану шегінен асан адама атысты; жадайды згеруіне байланысты. Алайда, мндай жадайларда ылмысты іс бойынша азаматты талапты араусыз алдыруды салдары жнінде ІЖК-ні 169-бабында аны айтылмаан. Бл бапты 6-блігіне сйкес, жоарыда аталан негіздер бойынша ылмысты іс сота дейінгі ндіріс кезінде ысартылан болса, азамат немесе зады тла азаматты сот ісін жргізу тртібімен талап оюа ылы. Ал, азастан Республикасы Жоары Сотыны 2005 жылы «Азаматты талапты ылмысты процесс арау туралы» нормативтік аулысында былай деп крсетілген: ылмысты сот ісін жргізу барысында азаматты талапты араусыз алдыру, азаматты талапкерді азаматты сот ісін жргізу трібімен талап ою ыынан айырмайды.

4.ІЖК 169-бабыны 3-блігінде крсетілгендей, ылмысты істі арауды кейінге алдырмай азаматты талап бойынша жан-жаты есептеу бл кезде ммкін болмаса, сот азаматты талапкерді талабын анааттандыру ыын тани отырып, талапты млшерін есептеп шешуді азаматты іс жргізу сотыны арауына бере алады.

азастан Республикасы Жоары Сотыны аталан нормативтік аулысында (25-тармаы) азаматты талапты арауды нтижесінде абылданатын шешімдерді бірі ретінде сотты азаматты талап бойынша іс жргізуді ысартуы крсетілген. Сотты мндай шешім абылдауыны негізі бдан брыныра айтылан азаматты талапкерді талаптан бас тартуы болып табылады (ІЖК-ні 168-бабы).

ылмысты процесте аралатын азаматты талаптар

1. ылмысты процесте жеке жне зады тлаларды есi кiресiлi-шыасылы адамны тiкелей ылмысымен немесе оама ауiптi рекетiмен келтiрiлген млiктiк жне моральды зиянды теу туралы, сондай-а жерлеуге, зардап шеккен адамды емдеуге кеткен шыыстарды, оан сатандыру тем ретiнде тленген сомаларды, жрдемаыны немесе зейнетаыны, сондай-а кiлдiкке шыан шыыстарды оса аланда анытау, алдын ала тергеу iсiне жне сота атысуымен байланысты шыан шыыстарды теу туралы азаматты талаптары аралады.

2. Азаматты талап айыпталушыа немесе айыпталушыны рекетi шiн материалды жауап беретiн адамдара ойылады жне ылмысты iспен бiрге аралады.

3. Талапкер ылмысты iсте азаматты талап ойан кезде мемлекеттiк баж тлеуден босатылады.
4. ылмысты iстен туындайтын азаматты талапты соттылыы ол талап ойылан ылмысты iстi соттылыымен айындалады.

5. ылмысты iс бойынша ойылан азаматты талапты длелдеу ІЖКте белгiленген ережелер бойынша жргiзiледi.

6. Егер азаматты талапа байланысты туындайтын iс жргiзу атынастары ІЖКпен реттелмеген болса, азаматты iс жргiзу задарыны нормалары ІЖКке айшы келмейтiн блiгiнде олданылады.

Азаматты талап ою

Есi кiресiлi-шыасылы адамны ылмысы немесе азастан Республикасыны ылмысты кодексiнде кзделген рекетi нтижесiнде зиян шеккен адам не оны кiлi ылмысты iс озалан кезден бастап, бiра сот тергеуi басталана дейiн кез келген уаытта азаматты талап оюа ылы.

Азаматты талап жазбаша нысанда берiледi. Талапта андай ылмысты iс бойынша, кiм, кiмге, андай негiзде жне андай млшерде азаматты талап оятыны крсетiледi, сондай-а зиянды теу шiн натылы аша сомасын немесе млiктi ндiру туралы тiнiш жазылады.

Азаматты талапты негiзiн жне талапты млшерiн натылау ажет болан кезде ол адам осымша азаматты талап оюа ылы.

Айыпталушы ретiнде жауапа тартылатын адамны аныталмауы ылмысты iсте азаматты талап оюа бгет болмайды.

ылмысты процесте азаматты талап оймаан адам, сондай-а талабын сот арамай алдыран адам оны азаматты сот iсiн жргiзу тртiбiмен оюа ылы.

ылмысты iзге тсу иммунитетiнi болуына байланысты айыпкер ретiнде жауапа тартуа болмайтын адама азаматты талап азаматты сот iсiн жргiзу тртiбiмен ойылуы ммкiн.

ІЖКтi 62-бабыны екiншi блiгiнде кзделген жадайларда ылмысты iсте прокурор азаматты талап оюа ылы.

2.Айыптау кiмi шыарыланда немесе медициналы сипаттаы мжбрлеу шараларын олдану туралы аулы шыарыланда, сот азаматты талапты толы немесе iшiнара анааттандырады не оны анааттандырудан бас тартады. Азаматты талап толы немесе iшiнара анааттандырылан жадайда сот кiмде кiмнi азаматты талап блiгiнде ерiктi трде орындау шiн арналан мерзiмiн крсетедi. Мжбрлеп орындау атарушы iс жргiзу туралы задарда белгiленген тртiппен жргiзiледi.

Азаматты талап бойынша жан-жаты есептi ылмысты iстi тергеудi кейiнге алдырмай жргiзу ммкiн болмаан кезде сот азаматты талапкердi талабын анааттандыру ыын танып, оны млшерi туралы мселенi азаматты сот iсiн жргiзу тртiбiмен сотты арауына бере алады.

Белгiлi бiр атау кiмi шыарылан кезде, сонымен атар медициналы сипаттаы мжбрлеу шараларын олдану жнiндегi iстi тотату туралы аулы шыарыланда сот:

1) егер ылмыс оиасы немесе азастан Республикасыны ылмысты кодексiмен тыйым салынан рекет аныталмаса не сотталушы адамны немесе медициналы сипаттаы мжбрлеу шараларын олдану туралы мселесi шешiлген адамны ылмыс жасауа немесе азастан Республикасыны ылмысты кодексiмен тыйым салынан рекетке атысаны длелденбесе, азаматты талапты анааттандырудан бас тартады;

2) сотталушы ылмыс рамыны болмауына байланысты аталан жадайда не зi жасаан рекеттi сипатына жне зiнi жай-кйiне арай оам шiн ауiп тндiрмейтiн жне мжбрлеп емдеуге мтаж емес адама медициналы сипаттаы мжбрлеу шараларын олдануа негiздердi болмауына байланысты iс тотатыланда талапты арамайды.

ІЖКтi 37-бабыны бiрiншi блiгiнi 3-5, 7, 8-тарматарында жне 38-бабында крсетiлген негiздер бойынша iс тотатылан кезде сот азаматты талапты арамайды.

Егер осы бапты тртiншi блiгiнi 2-тармаында жне бесiншi блiгiнде кзделген негiздер бойынша ылмысты iс сота дейiнгi iс жргiзу сатысында тотатылса, азамат немесе зады тла не оларды кiлдерi азаматты сот iсiн жргiзу тртiбiмен талап оюа ылы.

ылмыс арылы моральды немесе млiктiк зиян келтiрiлгенi туралы деректер болан кезде ылмысты iзге тсу органы азаматты талапты амтамасыз ету шараларын олдануа мiндеттi. Егер мндай шаралар абылданбаан болса, сот кiм зады кшiне енгенге дейiн оны амтамасыз ету шараларын олдануа ылы.

Сот азаматты талапты анааттандыран кезде кiм, сондай-а медициналы сипаттаы мжбрлеу шарасын олдану туралы аулы азаматты талап блiгiнде атарушылы iс жргiзу туралы задарда кзделген тртiппен орындалады.