Таырып. Атау. ылмысты іс жргізуді жргізуші органны зансыз іс-рекеттерімен келтірілген зиянды теу.
Дріс масаты:Атауды сипаттау. ылмысты іс жргізуді жргізуші органны зансыз іс-рекеттерімен келтірілген зиянды теуді ашу.
ысаша мазмны:
1. ылмысты іс жргізу ыындаы атауды ымы мен маызы. Аталуа жататын тлалар, атау негіздері.
2. ылмысты іс жргізуді жзеге асыратын органны засыз іс-рекеттерімен келтірілген зиянды тетін алуа ыы бар тлалар. Анытау, алдын ала тергеу, прокуратура жне сот органдарыны засыз іс рекеттері арылы азамата келтірілген зиянны тсінігі, мен трлері. телуге жататын зиян, оны трлері мен млшері.
3. Зиянды теу ыын тану. Мліктік зиянды теуді іс жргізу тзртібі. Моралды зиянны зардаптарын жою.
4. Азаматтар мен зады тлалара келтірілген зиянды теу тртібі, аталушыны бзылан ытарды алпына келтіру.
1.ылмысты процесті міндеттеріні ішінде азаматтарды негізсіз айыптау мен соттаудан, оларды ытары мен бостандытарын засыз шектеуден орау, кінсіз адам засыз айыпталан немесе сотталан жадайда оны дереу жне толы атауды амтамасыз ету талабы ойылан. Заны бл талабы ылмысты іс жргізу органдарыны з ызметін атаруда ерекше орын алады. йткені, ылмысты іс жргізу ызметіні негізгі масаты азаматтар мен йымдарды зады мдделерін ылмысты иянаттардан орау боландытан, ол ызметті атаратын мемлекеттік органдар зандылы принципін ата сатауа міндетті. Олай болса да, бл органдарды ызмет атару тжірибесінде, кінішке орай, адам ытары мен бостандытарын засыз шектеуді кездесетіндігі жне баса да кемшіліктерді болатындыы жоа шыарылмайды. Сондытан ІЖК-ні тртінші тарауы (39—47-баптар) ылмысты процестегі атау институтына жне ылмысты процесті жргізуші органны засыз іс-рекетімен келтірілген зиянды теу мселелеріне арналан.
Атау ымыны тікелей маынасы кінсіз адам ылмысты удалауа шыраан жадайда оны зиянды зардаптарын тез арада жойып, ол адамны ытары мен абыройын алпына келтіру болып табылады. Ке маынада, атау ымы — азаматтарды ытары мен бостандытары засыз шектеген барлы кездерде де оны зардаптарын жою шін олданылатын шараларды білдіреді. Мселен, сезіктіге блтартпау шарасы ретінде амауа алу негізсіз олданылан жадайда оны жеке басыны бостандыы засыз шектеледі. Олай болса, ылмысты ізге тсу органы сезіктіні бзылан ытарын алпына келтіруге міндетті болып табылады.
Атау ыыны субъектілері жне атауды негіздері. ылмысты процестегі атау институты сотты кімімен аталан (брын сотталушы болан) адамдара, сондай-а ылмысты процесті жргізуші органны аулысы бойынша зіне атысты (сезіктіге, айыпталушыа немесе сотталан адама) ылмысты іс ысартылан адамдара таралады. ылмысты істі ысарту алдын ала тергеу, басты сот талылауын таайындау, басты сот талылауы, апелляциялы жне адаалау тртібімен іс жргізу стадияларында болуы ммкін. Осыан сйкес, атау институтын сотты атау кімін шыаруа жне ылмысты істі р стадия кезінде ысартуа байланысты атынастарды реттейтін ыты нормалар жиынтыы райды.
Атау институтын арастыруа байланысты, мнымен амтылатын сотты атау кімін шыаруды негіздері мен ылмысты істі ысартуды негіздері бірдей болмайтындыына назар аудару ажет. Атау кімін шыаруды негіздеріне мыналар жатады: ылмысты оиасы болмауы; рекетте ылмысты рамы болмауы; сотталушыны ылмыс жасауа атысуыны длелденбеуі. Ал, ылмысты істі ысартуды негіздері екі топа блінеді: 1) атайтын негіздер; 2) атамайтын негіздер. ІЖК 39-бабыны 1-блігіне сйкес, ылмысты істі ысартуды атайтын негіздеріне мына жадайлар жатады:
—ылмысты оиасы болмауы;
—рекетте ылмысты рамы болмауы;
—жеке айыптау жне жеке-жариялы айыптау істері бойынша жбірленушіні арызы болмауы, сондай-а ауыр емес немесе орташа ауыр ылмысты бірінші рет жасаан адамны келтірілген зиянны есебін толтырып жбірленушімен татуласуы;
—бл адама атысты осы айыптау бойынша сотты занды кшіне енген кімі не ылмысты ізге тсуді болдырмайтын сотты кшін жоймаан аулысы болуы;
—бл адама атысты осы айыптау бойынша ылмысты ізге тсу органыны ылмысты удалаудан бас тарту туралы кшін жоймаан аулысы болуы.
ылмысты істі ысартуды атамайтын негіздеріне ІЖК-ні 37-бабында жне 38-бабында крсетілген баса жадайлар жатады (раымшылы актісіні болуы, ылмысты жауапа тарту мерзіміні ескіруі жне т.б.)
ІЖК-ні 39-бабына крсетілгендей, сот бойынша аталан адам, сондай-а атау негіздері бойынша зіне атысты ылмысты іс ысартылан адам кінсіз деп саналады.
Атау толы немесе жартылай болуы ммкін. Мысалы: бірнеше ылмыстар бойынша айыпталан сотталушынын, айыптауды бір блігі бойынша аталып, ал баса блігіне байланысты оан айыптау кіміні шыарылуы; сол сияты, ылмысты істі ысартуды да толы немесе жартылай болатындыы жоа шыарылмайды.
ІЖК 39-бабыны 2-блігіне сйкес, сот жне ылмысты ізге тсу органы аталан адамдарды мдделерін орау, ылмысты іс жргізу органыны засыз іс-рекетіні салдарынан келтірілген зияндарды теуге ажетті барлы шараларды олдануа тиіс. Ал, ІЖК 40-бабыны 1-блігінде бекітілген ереже бойынша, р адама засыз стауды, амауа алуды, йде амауда стауды, ызметінен уаытша шеттетуді, арнаулы медициналы мекемеге орналастыруды, соттауды, медициналы сипаттаы мжбрлеу шараларын олдануды нтижесінде келтірілген зиян ылмысты процесті жргізуші органны кінсіне арамастан толы клемде республикалы бюджеттен етеледі.
ІЖК-ні 41—47 баптарында аталан адамдарды ытары жне ытарын жзеге асыруды тртібі белгіленген. Атап айтанда, ІЖК-ні 41-бабында оларды мынадай ытары болатындыы крсетілген:
—ылмысты іс жргізу органыны засыз іс-рекетіні салдарынан келтірілген мліктік зиянны толы клемде етелуіне;
—моральды зиянны зардаптарыны жойылуына;
—ебек, зейнетаы, трын й жне зге де ытарыны алпына келтірілуіне;
—мемлекеттік жне зге наградаларыны айтарылуына, сондай-а рметті, арнаулы жне зге де атаыны, сыныпты шеніні, біліктік сыныбыны алпына келтірілуіне.
Айыпталушы немесе сотталушы, не сотталан адам жартылай аталан жадайда, ол соан сйкес клемде аталан адамны ытарына ие болады.
Атау ыыны субъектісі ретінде зіне атысты медициналы сипаттаы мжбрлеу шарасы олданылан адам да болуы ммкін. Мндай шараны олдану туралы сотты аулысы засыз не длелсіз деп танылып, ол аулынын, кші жойылан жадайда, медициналы сипаттаы мжбрлеу шарасы олданылан адам аталан адамны ытарына ие болады.
2. ІЖК 40-бабынын, 2-блігінде баса да жадайларда ылмысты процесті жргізуші органны засыз іс-рекетіні салдарынан келтірілген зиянны телуіне ыы болатын адамдар крсетілген:
—жеке айыптау істері бойынша жеке айыптаушыны айыптаудан бас тартанына арамастан засыз трде зіне атысты ылмысты іс жргізілген адамдар;
—раымшылы актісіні болуына, сондай-а ылмысты жауапа тартуды мерзімі туіне байланысты істі ысартылуына мдделі адамны келісім беруіне арамастан засыз ылмысты удалауа шыраан адамдар;
—ылмысты іс жргізу барысында процессуалды мжбрлеу шарасын засыз олдануа шыраан адамдар, сондай-а замен белгіленген мерзімнен арты негізсіз амауда болан адамдар жне т.б.
ІЖК-ні 39—40 баптарынын жоарыда айтылан ережелері сотты айыптау кімі мына аталан атамайтын негіздер бойынша бзылан не згертілген немесе ол негіздер бойынша мжбрлеу шаралары жойылан не згертілген жадайларда олдануа жатпайды: раымшылы ету актісін олдану, ылмысты жауапа тарту мерзіміні ескеруі, ылмысты жауаптылыты жоятын немесе жазаны жеілдететін заны абылдануына байланысты (ІЖК 40-бабыны 5-блігі).
Сонымен атар, егер алдын ала тергеу (анытау) жне ылмысты істі сотта арау кезінде бл адам зіне зі жала жабуыны салдарынан аиата жетуге кедергі жасаандыы жне сол себепті оан зиян тигенді длелденген болса, ол зиян телуге тиіс емес (ІЖК 40-бабыны 4-блігі).
3.Аталан адамны з ытарын білуді жне ытарын жзеге асыруды бастапы шарты ылмысты іс жргізу органыны ол адамды атау туралы шешім абылдауы болып табылады (сотты атау кімін шыаруы немесе сотты, прокурорды, тергеушіні, анытаушыны ылмысты істі ысарту немесе зге засыз шешімні кшін жою не оны згерту туралы аулышыаруы). Бл жатта кімні жне андай негіз бойынша аталандыы крсетіліп, сол арылы аталан адамны зиянды теттіру ыы танылады.
ІЖК-ні 42-бабына сйкес, ылмысты іс жргізу органы осы шешіміні кшірмесін аталан адама тапсыруы немесе почта арылы жіберуі тиіс. Мнымен бірге мдделі адама зиянны телу тртібі тсіндірілген хабарлама да жолданады.
Жалпы ереже бойынша, засыз іс-рекетпен келтірілген зиянды теттіру аталан адамны з ыы болып табылады. Бл адам айтыс болан жадайда, зиянды теттіру ыы оны мрагерлеріне немесе асырауындаылара ауысады жне сондытан ытарын тсіндіру хабарламасы олара жіберілуі тиіс. Мрагерлерді тратын жерлері туралы млімет болмаан жадайда, хабарлама олардын, зі ылмысты іс жргізу органына тініш жасаан кннен бастап бес кннен кешіктірмей жолданады (ІЖК-ні 42-бабы).
Мліктік зиянды теу. ІЖК-ні 43-бабына сйкес, аталан адама телуге тиіс мліктік зияна мыналар жатады:
—ылмысты удалауды салдарынан тленбеген жалаы, зейнетаы, жрдемаы, сондай-а пайда етілмеген аражаттар мен кірістер;
—сотты кіміні немесе зге шешімні негізінде засыз тркіленген немесе мемлекетті кірісіне айналдырылан млік;
—сотты засыз кімін орындау шін ндіріліп алынан айыпплдар, засыз рекеттерге байланысты тленген сот шыындары жне зге де сомалар;
—загерлік кемек шін тленген сомалар;
—ылмысты удалауды салдарына келтірілген зге де шыыстар.
Бл аталан мліктік зияндарды ішінде зге шыыстара не жататындаы жнінде сра туындайды. Оан жауап ретінде -ІЖК-ні 41-бабында крсетілген жалпы ереже бойынша, мліктік зиян толы клемде телетін боландытан, аталан адам ылмысты удалаумен байланыстылыы бар барлы шыыстарын теуді талап етуге ылы деп тжырым жасау ажет. Біра, ондай жадайда талап етуші ол шыыстарды боландыын жаттармен длелдеп крсетуі тиіс.
Аталан адам зиянны телу тртібі тсіндірілген хабарламаны алан кезден бастап атау шешімін шыаран органамліктік зиянды теу туралы талап оюа ылы. Егер ылмысты істі жоары тран сот ысартса немесе бл сот кімді згерткен болса, онда зиянды теу туралы талап кім шыаран сота жолданады. Аталан адам кмелетке толмаан жадайда, зиянды теу туралы талапты оны занды кілі оюа ылы. Атау шешімін шыаран ылмысты іс жргізу органы тініш (талап) келіп тскеннен бастап бір айдан кешіктірмей, ажет болан жадайларда аржы жне леуметтік орау органдарынан есеп срату арылы мліктік зиянны млшерін айындайды жне инфляцияны ескере отырып, бл зиянды теу шін тлем беру туралы аулы шыарады. Егер ылмысты іс апелляциялы немесе адаалау тртібімен арау кезінде ысартылан болса, айтылан іс-рекеттерді бірінші саты бойынша істі араан сот атарады.
Мліктік зиянды теу туралы талапты судья шешеді. Судья аталан адамны талабын (оан осылан материалдармен бірге) ІЖК-нін, 371-бабына крсетілген кім шыару кезіндегі тртіп бойынша арастырып, ол жнінде аулы шыарады. Судьяны бл аулысы герблі мрмен расталып, оны кшірмесі талап ойан адама тапсырылады немесе почта арылы жіберіледі. Осы аулы тлем беруді орындауа негіз болып табылады.
Моральды зиянны зардаптарын жою. ІЖК-де моральды зиянны ымы берілмеген. Бл ым азастан Республикасы Жоары Сотыны 2001 жылы 21 маусымдаы «Соттарды моральды зиянды теу туралы занаманы олдануы туралы» нормативтік аулысында келтірілген1: моральды зиян — азаматты зіндік млікті емес игіліктері мен ытарыны бзылуы, кемсітілуі немесе олардан айырылуы салдарынан басынан кешірген жан азабы мен тн азабы болып табылады. азастан Республикасыны Азаматты кодексіні 951-бабына сйкес, моральды зиян азаматтара ана емес, сонымен атар йымдара да келтіріледі. Мнда былай деп жазылан: моральды зиян — жеке жне занды тлаларды зіндік мліктік емес игіліктері мен ытарыны бзылуы, кемсітілуі немесе олардан айырылуы, сонын, ішінде жбірленушінін, зіне арсы ы бзушылыты жасалуы салдарынан басынан кешірген (тзімін тауысан, айыма салан) жан азабы немесе тн азабы (орлау, ызаландыру, ысым жасау, ашуландыру, ялту, тілту, тн2003 жылы 20 наурыздаы № 3 аулыны редакциясы бойынша.иналуы, залал шегу, олайсыз жадайда алу жне т.б.).
Моральды зиян ымын дрыс білуді ондай зиянны зардаптарын жою шін маызы бар. Мселен, егер моральды зиянды жан азабы ретінде ана арап, тн азабы ескерілмейтін болса, онда сот арылы шешілетін темаыны млшері тн азабыны дрежесіне жне сондытан ділдік талабына сйкес болмауы ммкін.
ІЖК-ні 44-бабына сйкес, моральды зиянны зардаптарын жоюды екі жолы бар:
1)зардап шеккен адамны абыройын, ар-намысын орайтын шараларды жзеге асыру;
2)моральды зардап шін ашалай темаы тлеу. Зардап шеккен адамны ар-намысын орау масатындажзеге асырылатын шаралара мыналар жатады:
Біріншіден, атау шешімін шыаран ылмысты іс жргізу органы аталан адамнан келтірілген зиян шін ресми трде кешірім срауа міндетті. Заны бл талабы — тиісті адам аталан жадайда оан зиянны телу тртібін тсіндіру хабарламасын тапсырумен атар з жаынан жіберілген засызды шін кешірім срау ажеттілігін білдіреді. Яни, аталан адама ытарын тсіндіру хабарламасы жне ресми кешірім срау — блар екі трлі ресми жаттар болып табылады.
Екіншіден, егер адам засыз ылмысты удалауа шыратылып, ал ол туралы жне оан атысты кейіннен засыз деп танылан іс-рекеттер туралы мліметтер баспасзде жарияланса, радио, теледидар немесе зге де баралы апарат ралдары арылы таратылса, осы адамны талап етуі бойынша, ал ол айтыс болан жадайда оны туыстарыны немесе ылмыс-ты іс жргізу органыны талап етуі бойынша тиісті баралы апарат ралы бір айды ішінде бл адамны аталандыы туралы хабарлама жасауа міндетті.
шіншіден, аталан адамны, ол айтыс болан жадайда оны жаын туыстарыны талап етуі бойынша ылмысты іс жргізу органы екі апта мерзім ішінде зіні засыз шешімдеріні бзылып кшін жойаны туралы бл адамны жмыс істейтін, оитын, тратын жері бойынша жазбаша хабарлама жолдауа міндетті.
Бл айтылан шаралармен атар, ІЖК 44-бабыны 2-блігіне сйкес, аталан адам келтірілген моральды зиян шін ашалай темаы тлеу туралы талап оюа ылы. Мндай талапазаматты сот ісін жргізу тртібімен аралып шешіледі.
4.Аталан адамны зге ытарын алпына келтіру тртібі ІЖК-де жеке трде кзделмеген. Бл мселе жнінде азастан Республикасы Жоары Сотыны 1999 жылы 9-шілдедегі «ылмысты іс жргізу органдарыны засыз іс-рекеттері салдарынан келтірілген зиянды теу бойынша занаманы олдану тжрибесі туралы» аулысыны 9-тармаында мынадай тсініктеме берілген: ебек ытарын алпына келтіру туралы талапты — аталан адам брын жмыс істеген ксіпорына немесе мекемеге, зейнетаыны немесе жрдемаыны тлеу туралы талапты — леуметтік орау органына, трын й кытарын алпына келтіру туралы талапты — жергілікті атару органдарына, тркіленген млікті айтару туралы талапты — бл млікті иеленіп отыран органа, мемлекеттік наградаларды, рметті, скери, арнаулы немесе зге атаын, сыныпты шенін, дипломатиялы дрежесін, біліктілік сыныбын алпына келтіру туралы талапты — бл мселелерді шешуге зыреті бір органдара жолдауа болады.
Осы аулыны 10-тармаында жазылан тсініктемеге сйкес, аталан адамдар з ытарын алпына келтіру туралы талаптарын баса органдара жолдамай, тікелей азаматты іс жргізу сотына бере алады.
ылмысты іс жргізу органдарыны засыз рекеттеріні салдарынан келтірілген зияндарды теу туралы талаптарды оюды мерзімі ІЖК-нін 45-бабында крсетілген. Бл бапа сйкес, мліктік зиянды ашалай теу туралы талапты ылмысты іс жргізу органы мндай тлем жасау туралы аулы шыаран сттен бастап ш жылды ішінде оюа болады. зге ытарды алпына келтіру туралы талапты ылмысты іс жргізу органыны аталан адама ытарын тсіндіру хабарламасын ол адам алан кннен бастап алты айды ішінде оюа жатады. Бл мерзімдер длелді себептерге байланысты тіп кеткен болса, ол мерзімді мдделі адамдарды тініші бойынша ылмысты іс жргізу органы алпына келтіре алады.
ІЖК-ні46-бабында ылмысты проідесті жргізуші органны засыз іс-рекеттерінен зады тлалара келтірілген зиянды теу тртібі крсетілген. Біра, занды тлалар ылмысты жауапа тартылмайтын боландытан, оларды засыз айыптаудан немесе соттаудан орау мселесі ойылмайды. Егер ылмысты іс жргізуді барысында засыз іс-рекеттерді салдарынан йымдара (занды тлалара) мліктік немесе моральды зиян келтірілген болса, ол зиянды ІЖК-ні брын айтылан ережелеріне сйкес толы клемде мемлекет етейді.
зін-зі баылау сратары:
1. ылмысты іс жргізуді жзеге асыратын органны засыз іс-рекеттерімен келтірілген зиянды тетін алуа ыы бар тлалар.
2. Анытау, алдын ала тергеу, прокуратура жне сот органдарыны засыз іс рекеттері арылы азамата келтірілген зиянны тсінігі, мен трлері.
3. телуге жататын зиян, оны трлері мен млшері.