Таырып. ылмысты іс жргізуге атысушы адамдарды кауіпсіздігін амтамасыз ету.
Дріс масаты:ылмысты іс жргізуге атысушы адамдарды кауіпсіздігін амтамасыз етуді ашу.
ысаша мазмны:
1. ылмысты іс жргізуге атысушы тлаларды ауіпсіздігін амтамасыз ету. 5 шілде 2000 жылы "ылмысты іс жргізуге атысушы тлаларды мемлекеттік орау туралы" азастан Республикасыны заы. Мемлекеттік орауа жататын тлалар. ауіпсіздік шараларды трлері.
2. Сот талылауына катысатын тлаларды каіпсіздігін камтамасыз ету. Судьялар, прокурорлар, тергеушілер, анытаушылар, ораушылар, мамандар, сарапшылар, сот приставтарыны ауіпсіздігін амтамасыз ету.
3. ылмысты процеске атысушы жбірленушілерді, кулерді, айыпталушыларды жне баса да тлаларды кауіпсіздігін камтамасыз ету шараларын йымдастыру. ауіпсіздік шаралары. Сот талылауына атысушы тлаларды ауіпсіздігін амтамасыз ету.
1.1994 жылы бекітілген азастан Республикасындаы ыты реформаны Мемлекеттік бадарламасында ылмысты сот ісін жргізуге атысушыларды ауіпсіздігін амтамасыз етуді механизмін айындау мселесі ойылан еді. Соан сйкес, 1997 жылы абылданан азастан Республикасыны ІЖК-не алаш рет ылмысты процеске атысушыларды ауіпсіздігін амтамасыз етуге арналан 12 тарау (98—101-баптар) енгізілді. Сонымен атар, 2000 жылы 5 шілдеде «ылмысты процеске атысушы адамдарды мемлекеттік орау туралы» арнайы за абылданды. Сондай-а, мемлекеттік ы орау органдарыны лауазымды адамдарыны ауіпсіздігін амтамасыз ету талабы жнінде бл органдарды мртебесін жне зыретін айындайтын за актілерінде айтылан. Мселен, «азастан Республикасыны сот жйесі мен судьяларды мртебесі туралы» 2000 жылы абылданан конституциялы заны 26-бабында былайдеп жазылан: «Судьялар, оларды отбасы мшелері мен млкі мемлекетті орауында болады, оны тиісті органдары судьядан немесе оны отбасы мшелерінен тиісті тініш тскен жадайда оларды ауіпсіздігін амтамасыз етуге, олара тиесілі млікті сатауа дер кезінде жне барлы шараларды олдануа міндетті».
Бл айтылып отыра заны талабы ылмысты сот ісін жргізу саласынада ойылады. йткені, ылмысты іс жргізу органдарды ызмет тжірибесі крсеткендей, оларды ксіптік ызметіне байланыстьіі кілетті лауазымды адамдарды, сондай-а баса процеске атысушыларды міріне, денсаулыына, млкіне арсы ылмысты иянат жасау, оларды орыту, олара кш олдану жне р трлі ысымшылы жасау кездеседі. Ондай рекеттер жасайтын адамдарды масаты ылмысты іс жргізу органдарыны з міндеттерін орындауларына, оны ішінде сот трелігін занды трде жзеге асыруа кедергі келтіру болып табылады.
Жоарыда айтылан зандарда ылмысты процеске атысушы адамдарды ауіпсіздігін амтамасыз етуді наты амалдары мен тртібі белгіленген. Ол зандара сйкес, ылмысты сот ісін жргізу саласындаы мемлекеттік орауа мына адамдар жатады:
1)ылмысты іс жргізу органдарыны лауазымды адамдары (судья, прокурор, тергеуші, анытаушы, сондай-а жедел-іздестіру ызметін атаратын лауазымды адамдар);
2)з мдделерін орайтын жне баса процеске атысушыларды кытары мен занды мдделерін орайтын адамдар (сезікті, айыпталушы, ораушы, жбірленуші, жеке айыптаушы, азаматты талапкер, азаматты жауапкер жне оларды кілдері);
3)зге іске атысушылар (ку, кугер, сарапшы, маман, аудармашы, сот отырысынын хатшысы, сот приставы);
4)іске атысушыларды отбасы мшелері жне жаын туыстары.
ІЖК 98-бабыны 2-блігінде крсетілгендей, бл аталан адамдара атысты мемлекет занда крсетілген тртіппен оларды міріне ауіп тнуден немесе зге де кш олданудан ауіпсіздендіру шараларын олдануды амтамасыз етеді. Ондай шараларды трлері ІЖК-ні 100—101-баптарында жне «ылмысты процеске атысушы адамдарды мемлекеттік орау туралы» занны 7—20-баптарында крсетілген. Бл шараларды оннан арты трлері бар. Оларіды зін, олдану ретіне арай, екі топа блуге болады:
1)ылмысты іс жргізуді басталу кезінен олдануа болатын ауіпсіздік шаралары;
2)сотта істі арау кезінде олданылатын ауіпсіздік шаралары.
ауіпсіздік шараларыны басым кпшілігі бірінші топа жатады. Олар мыналар:
1. ылмысты іс жргізу органы кш олдану немесе ыа айшы баса рекеттер аупін, туызан адама мндай рекеттерді тиюы жнінде ресми трде ескерту жасайды жне ондай рекеттерін тыймаан жадайда ол шін ылмысты жауаптылыа тартылатындыын ескерітеді. Ескерту ол адама олы ойызылып хабарланады. Ал, егер ауіп туызан адамны рекетінде ылмысты кодекстіні 112-бабымен кзделген ылмысты (оркыту) белгілері бар болса, онда бл адама арсы ылмысты іс озалуы тиіс.
2.оралатын адам туралы мліметтерді білуге шек ою. Ол шін іс жргізу хаттамаларында (мселен, жауап алу хаттамасында) бл адамны кім екендігі жнінде деректерді крсетпей, оны орнына бркеншік ат (псевдоним) олдану ажет болады жне ол адам жнінде толы мліметтер ылмысты істі негізгі материалдарынан блек саталуы тиіс. оралатын адама байланысты ошаландырылан материалдармен (мліметтермен) танысу бл істі жргізуші органа ана рсат етіледі. Баса процеске атысушылар ол мліметтермен оларды жарияламау туралы олхат бере отырып, ылмысты іс жргізу органыны рсатымен ана таныса алады. оралатын адамны атысуы ажет болатын іс-рекеттер оны тануды болдырмайты жадайда жргізіледі.
3.Іске атысушы адама арсы кш олдану немесе басалай ылмысты рекеттер жасауды болызбау масатында ондай ауіп туызан сезіктіге немесе айыпталушыа бл жадайда тиімді болатын блтартпау шарасын олдану (мселен, амауа алу).
4.Іске атысушы адамны жеке басын, баспанасын жне млкін орау. Бл шара — ылмысты іс жргізу органыны аулысы бойынша ішкі істер органыны атысуымен жзеге асырылады. Яни, мндай жадайда ішкі істер органыны арнайы блінген ызметкерлері жеке адамны, оны йжайыны жне млкіні оралуын амтамасыз етуге міндетеледі. Осыан байланысты оралатын адамны й-жайында сигнализация ралдарын ою, оны телефон жне клік ралдарыны нмірлерін згерту ажет болуы ммкін.
5.Процеске атысушы адамды ажеггі жеке орану ралдарымен амтамасыз ету. Яии, кажет болан жадайда бл адам-а ару немесе баса арнайы жеке орану ралы беріледі. Мндай шара олданылатын болса, ару олдану туралы заны талаптары ескеріледі жне оан оралатын адамны келісімі болуы шарт. оралатын адам аруды ктіп стау, оны алып жру жне олдану ережелерін ата сатауа міндеттеледі.
6.Процеске атысушы адамды ауіпсіз жерге уаытша труа орналастыру. Бл шараны мні оралатын адамны келісімі бойынша белгілі бір мерзімге онын баса жерде труына ажетті жадай жасау болып табылады (мысалы: жасырын трде мейманханада немесе демалыс йінде уаытша труа орналастыру).
7.оралатын адам жнінде мліметтерді пиялылыын амтамасыз ету. Бл шараны мні оралатын адамны жеке басына жне отбасына байланысты мліметтерді кімні болса да жалпыа бірдей ызмет крсету мекемелерінен сратып білуіне кедергі ою болып табылады (ылмысты іске маызы бар занды жолмен аныталуа тиісті мліметтерді оспаанда). Ол шін ылмысты іс жргізу органыны длелді аулысы бойынша анытама жне жаттар беретін мекемелерді, жол полициясыны оралатын адам жнінде (оны кім екендігі, отбасы жадайы, тратын жері, жмыс немесе оу орыны жне т.б.) мліметтер берулеріне тыйым салынады.
8.оралатын адамны жаттарын ауыстыру. Бл адамны арызы немесе келісімі бойынша оны з басына ажетті жаттар, оан згертілген деректер жазылып, жаадан беріледі. згертілген деректер оралатын адамны зіні келісімі бойынша тандалып, жаа жаттара жазылады.
9.оралатын адамды баса жерге траты немесе уаытша труа кшіру, жмыс немесе оу орнын ауыстыру. Ол шін оралатын адамны зіні арызы немесе келісімі болуы тиіс. Бл шара жергілікті атару органдарыны кмегімен жзеге асырылады. Яни, оныс аударатын адамды жаа баспанамен жне трмысты млікпен амтамасыз ету, жаа жмыс немесе оу орнына орналастыру ажет болады.
10.оралатын адамны бет-лпетін згерту. Мндай амал те ерекше, баска ауіпсіздік шаралары тиімді болмайтын жадайларда ана олданылуы ммкін жне оан оралатын адамны келісімі болуы шарт.
2.ауіпсіздік шараларыны келесі тобы сотта істі арау кезінде олданылатын шаралар болып табылады. Ол шараларды трлері жне олдану тртібі ІЖК-ні 101 бабымен реттелген:
1)сот отырысын жабы ткізу (толы немесе жартылай);
2)ауіп туызатын немесе онымен байланысты адамдарды сот отырысыны залынан шыару;
3)кудан жауап аланда: онын жеке басы туралы деректерді жарияламау немесе оны баса іске атысушыларды кезіне крсетпеу жне басалары тани алмайтын жадай жасау.
Мндай шараларды олдану ылмысты істі арайтын сотты длелді аулы шыаруы арылы рсімделеді.
Ал, ауіпсіздік шараларын олдануды жалпы тртібі ІЖК-ні 99—101 баптарымен жне «ылмысты процеске катысушы адамдарды мемлекеттік орау туралы» заны 21-28 баптарымен реттелген. Осы баптарды нормаларын олдана отырып, ауіпсіздік шараларын олдануды мына кезендерін білу ажет:
1)ауіпсіздік шараларын олдану туралы шешім абылдау;
2)бл шараларды жзеге асыру;
3)ауіпсіздік шараларын олдануды тотату. ауіпсіздік шарасын олдану туралы шешім абылдау шін алдымен себеп пен негізді болулары ажет. Себеп ретінде процеске атысушы адамны зіне немесе жаындарына арсы туан ауіп жнінде арызы болады. Ондай арыз ауызша немесе жазбаша берілуі ммкін. ауіпсіздік шарасын олдануды негізі ретінде іске атысушы адамны немесе оны отбасы мшесіні, не баса жаын адамыны міріне немесе млкіне тиетін ауіпті бар екендігін крсететін наты деректер болып табылады. Себеп пен негіз бар болан жадайда ылмысты іс жргізу органы ажетті ауіпсіздік шарасын олдану туралы аулы шыарып, бл жнінде оралатын адама хабарлауы тиіс.
Занда крсетілгендей, ылмысты іс жргізу органы процеске атысушы адамны арызын жиырма трт сааттан кешіктірмей арап, тиісті шешім шыаруа міндетті. Мдделі адамны арызы анааттандырылмаан болса, ол адам прокурора немесе сота шаымдануа ылы. Сонымен атар, ауіпсіздік шарасын олдануа негіз бар болан жадайда ылмысты іс жргізу органы з бастамашылыымен ондай шараны олдану туралы аулы шыаруа ылы (ІЖК-ні 99-ба-быны 2-блігі). Мндай жадайда ауіпсіздік шарасын олдануа себеп оны ажеттілігін ылмысты іс жргізу органыны тікелей зіні анытауы болып табылады.
3.ауіпсіздік шарасын олдану туралы аулы шыарыланнан со кейінгі мселе ол шараны жзеге асыруды жолымен байланысты болып келеді. Ондай шараларды жзеге асыруды екі жолы бар: 1) аулы шыаран ылмысты іс жргізу органыны зіні жзеге асыруы; 2) баса мекемелерді, йымдарды жне лауазымды адамдарды атысуымен жзеге асыру. Мселен, ауіп туызан адама ресми ескерту жасау кажет болан жадайда, тергеуші бл шараны тікелей зі жзеге асырады. Сол сиякты, сотта істі арау кезінде кудан жауап аланда оны жеке басы жнінде деректерді жарияламау кажет болса, мндай шараны судьяны зі жзеге асыра алады. Біра, ауіпсіздік шаралары трлеріні кпшілігін жзеге асыру бас-а мекемелерді жне лауазымды адамдарды атыстыруды ажет етеді (мысалы: процеске атысушы адамны баспанасын жне млкін орау немесе оны баса жерде труа кшіру, жмыс орнын ауыстыру). Осыан байланысты, «ылмысты процеске атысушы адамдарды мемлекеттік орау туралы» заньщ 24-бабында былай деп жазылан: ауіпсіздік шарасын олдану туралы кілетті органны шешімін орындау атару органдарыны, мекемелерді жне йымдарды лауазымды адамдары шін міндетті.
ауіпсіздік шараларын олдануды тиімді болуы оралатын адамны з мінез-лына да байланысты. Сондытан бл адамны зіне тиісті міндеттер жктеледі. Мселен, «ылмысты процеске атысушы адамдарды мемлекеттік орау туралы» заны 26-бабында крсетілгендей, оралатын адама мынадай міндеттер жктеледі: ауіпсіздікті амтамасыз ететін органны нсаулары мен занды талаптарын орындау; зіне арсы ауіп тндіру немесе басалай ыка айшы келетін рекеттер жасалан болса, ол жнінде ауіпсіздікті амтамасыз ететін органа дереу хабарлау; ауіпсіздікті амтамасыз ету масатында зіне берілген млікті ыпты трде сатау; зіне атысты олданылан ауіпсіздік шаралары жнінде мліметтерді жарияламау; ажет болан жадайда ару жне жеке орану ралдарын олдануа йрену шін тиісті оуда ту.
оралатын адамны ытары да саталуа тиіс. Оан мынадай ытар берілген: зіне атысты андай ауіпсіздік шаралары олданылатындыын білу; зіне атысты ауіпсіздік шараларыны наты трін олдану немесе олданбау жнінде тінішін айту; ауіпсіздік шараларын жзеге асыратын лауазымды адамдарды засыз рекеттері мен шешімдерін жоары тран органа, прокурора немесе сота шаымдау.
ауіпсіздік шарасын олдануды ажеттілігі жойылан кезде оны тотату туралы ылмысты іс жргізу органы аулы шыарып, ол жнінде мдделі адама хабарлайды.
зін-зі баылау сратары:
1. Сот талылауына катысатын тлаларды кауіпсіздігін камтамасыз ету.
2. Судьялар, прокурорлар, тергеушілер, анытаушылар, ораушылар, мамандар, сарапшылар, сот приставтарыны ауіпсіздігін амтамасыз ету.
3. ылмысты процеске ытысушы жбірленушілерді, кулерді, айыпталушыларды жне баса да тлаларды кауіпсіздігін камтамасыз ету шараларын йымдастыру.
4. ауіпсіздік шаралары.
5. Сот талылауына атысушы тлаларды ауіпсіздігін амтамасыз ету.
Таырып. ылмысты іс бойынша іс жргізуге атысу ммкіндігін жоа шыаратын жадайлар. арсылы білдіру жне тініш жасау.
Дріс масаты:ылмысты іс бойынша іс жргізуге атысу ммкіндігін жоа шыаратын жадайларды сипаттау. арсылы білдіру жне тініш жасауды ашу.
ысаша мазмны:
1. ылмысты іс жргізуге атысудын шеттеуге тініш жасау жне арсылы білдіру. ылмысты іс жргізуге атысудан босату. Судьяа арсылы білдіру. Прокурорга арсылы білдіру. Тергеуші мен аныктаушыа арсылы білдіру. Кугерге арсылы білдіру. Сот отырысы хатшысы мен сот приставына арсылы білдіру. Аудармашы мен мамана арсылы білдіру. Сарапшыа арсылы білдіру.
2. ораушыны, жбірленушіні кілін, азаматты талапкерді немесе азаматты жауапкерді ылмысты іс бойынша ндіріске атысудан шеттету.
3. ылмысты іс жргізу атысушы ретінде тану ыы, ытары мен міндеттерін тсіндіру жне оларды ммкіндіктерін ылмысты іс жргізуді жзеге асыратын органдарды амтамасыз етуі.
4. тініш. ылмысты іс бойынша іс жргізуді жзеге асырушы мемлекеттік органдарыны жне лауазымды тлаларды шешімдеріне, рекеттеріне шаындану. сталан немесе камауа алынан тлаларды шаым беру тртібі.
5. Шаым беруді мерзімдері. Шешімдерді орындауды шаым берілуіне байланысты тотата тру. Прокурор шешіміне шаымды сотта арау тртібі.
1.Судья, прокурор, тергеушi, анытаушы, ораушы, жбiрленушiнi (жеке айыптаушыны), азаматты талапкердi, азаматты жауапкердi кiлi, кугер, сот отырысыны хатшысы, сот приставы, аудармашы, сарапшы, маман ылмысты iс бойынша iс жргiзуге здерiнi атысуын жоа шыаратын мн-жайлар болан кезде ылмысты iс бойынша iс жргiзуге атысудан шеттетiлуге мiндеттi не олара ылмысты процеске атысушылар арсылы бiлдiретiнiн млiмдеуi тиiс.
ылмысты процестi жргiзушi орган з зыретiнi шегiнде iс бойынша iс жргiзуден шеттету туралы млiмделген арсылы бiлдiрулер мен тiнiштердi шешуге немесе бл адамны ылмысты процеске атысуын жоа шыаратын мн-жайлар аныталан кезде тиiстi аулы шыару арылы з бастамашылыы бойынша оны iс жргiзуге атысудан шеттетуге ылы. Егер баса процеске атысушылара атысты арсылы бiлдiрулердi шешуге укiлеттi адама арсылы бiлдiрумен бiр уаытта процеске зге де атысушылара арсылы бiлдiру млiмделсе, онда бiрiншi кезекте осы адама арсылы бiлдiру туралы мселе шешiледi.
Егер ылмысты сот iсiн жргiзуге бiр мезгiлде бiрнеше адамны атысуы оларды туысты атынастарына немесе жеке байланысты баса да атынастарына байланысты жоа шыарылатын жадайда ылмысты iс бойынша iс жргiзуден процеске атысушы жадайына басалардан кейiнiрек ие болан адам шеттетiлуi тиiс. Егер туысты немесе жеке байланысты баса да атынастарымен байланысты адам сотты рамында болса, ылмысты iс бойынша іс жргiзуден шеттетiлуге траалы етушi тадаан адам жатады.
ылмысты iс бойынша iс жргiзуге атысуы осы Кодексте кзделген андай да болсын жадайлармен жоа шыарылмайтын сот отырысыны хатшысын, сот приставын, аудармашыны, маманды, сарапшыны оларды срауы бойынша оларды з iс жргiзу функцияларын орындауына кедергі келтiретiн длелдi себептерiнi болуына орай мндай атысудан ылмысты процестi жргiзушi орган босатады.