Длелдемелерді жіктеу жне оны практикалы маызы

Сипатына жне алыптасуына арай длелдемелер бірнеше топтара блініп жіктеледі.

1. (ылмысты оиасына атыстылыы бойынша длелдемеле) тікелей жне жанамалы болып блінеді.

Тікелей длелдемелер деп ылмысты оиасын, оны алай боландыын жне кім жасаандыын крсететін фактілідеректерді айтамыз. Мселен, жбірленушіні зіне арсы жасалан ылмысты алай боландыы жне оны кім жасаанды жнінде жауабы тікелей длелдеме болып табылады. Сол сияты, айыпталушыны айыбын мойындап, ылмысты алай жасаандыы жнінде жауабы немесе ылмысты алай боландыын з кзімен крген куні жауабы - блар тікелей длелдемелерге жатады.

Жанамалы длелдемелер деп ылмысты оиасын жне ылмысты кім жасаандыын тікелей крсетпейтін, біра іске маызы бар баса мн-жайлар жнінде фактілі деректерді айтамыз. Мселен, куні айыпталушыны ылмысты оиасы болан жерде кргендігі туралы жауабы жанамалы длелдемелерге жатады. Немесе, тінту жргізу кезінде рланан заттарды айыпталушыны йінен табылуы млікті рлау жніндегі ылмысты іс бойынша жанамалы длелдеме болып табылады. йткені, бл длелдемелер ылмысты алай жасаландыын жне оны кім жасаандыын тікелей крсетіп тран жо. Біра, мндай длелдемелердін, жиынтыын олдана отырып, ылмысты іске маызы бар мн-жайларды анытау ммкін болады.

Длелдемелерді тікелей жне жанамалы деп ажыратудын практикалы маызы ол длелдемелерді олдануды ерекшеліктеріне байланысты. Тікелей длелдемелерді олдануды маызды шарты алдымен оларды шындыа сйкестігін анытау болып табылады. Мселен, айыбын мойындаан айыпталушыны ылмысты ашан, ай жерде жне алай жасаандыы туралы жауабы тірік айтылмаан болса, бл жауап оны кінлілігін крсететін тікелей длелдеме ретінде олданылады. Жанамалы длелдемелерді де олдананда алдымен оларды шындыына кз жеткізу ажет. Біра, жанама длелдеме шындыа жататын болса да, ол ылмыстын, алай жасаландыын жне оны кім жасаандыын тікелей крсетпейді. Дегенмен, жанамалы длелдемелерді жиынтыын олдана отырып, длелдеу пніне кіретін мн-жайларды анытау ммкін болады. орыта айтанда, жанамалы длелдемелерді ылмысты іске маызы бар мн-жайларды анытау шін олдану бірнеше кезедерден теді:

1) алдымен оларды шындыына кз жеткізу;

2) оларды баса длелдемелермен бірге олдана отырып, іске маызы бар мн-жайларды длелденгендігі немесе длелден-бегендігі жнінде наты тжырыма келу.

2.Айыптау пніне атысты длелдемелер айыптау жне атау длелдемелері болып блінеді.

Айыптау длелдемелеі дегеніміз ылмысты оиасын, ылмысты кім жасаандыын, сондай-а айыпталушыны кінлілігін, оны жауаптылыын ауырлататын мн-жайларды»і крсететін фактілі деректер болып табылады.

Атау длелдемелеріне ылмысты болмаандыын, іс ылмысты жауапа тартылан адамны айыпты емес екендігін, сондай-а оны жауаптылыын жеілдететін мн-жайларды крсететін фактілі деректер жатады. Атау длелдемелеріні, ерекше трі «алиби» деп аталады. Яни, ылмыс жасалан кезде айыпталушыны баса жерде болуы — оны атауа негіз бола алады. Біра, айыпталушыны алибиі болуы оны барлы жадайларда да атауа сотырмайды. йткені, алибі бар айыпталушы бл ылмыса йымдастырушы немесе айдап салушы немесе кмектесуші ретінде атысан болуы ммкін.

Длелдемелерді айыптайтын жне атайтын деп блуді істі мн-жайларын жан-жаты, толы жне объективті зерттеу шін маызы бар. ІЖК 24-бабыны 4-блігіне айтыландай, ылмысты істі жргізу кезінде айыпталушыны шкерелейтін де, атайтын да, сондай-а оны жауаптылыы мен жазасын жеілдететін жне ауырлататын мн-жайлар аныталуы тиіс. Осыан сйкес, ылмысты іс жргізу органы сезіктімі жне айыпталушыны зіні кінсіздігі немесе кінсіні аздыы, сондай-а зін атайтын не жауаптылыын жеілдететін длелдемелерді бар екендігі туралы барлы млімдемелерін тексеруге міндетті болып табылады.

Длелдемелерді алыптасуы ретіне арай, олар алашы жне туынды болып блінеді.

Алашы длелдемелер деп іске маызы бар мн-жайларды тікелей здері абылдаан айнар кздерден алынан фактілі деректерді айтамыз. Мысалы, куні немесе жбірленушіні з кздерімен крген немесе тікелей здері естіген істі мн-жайлары туралы наты жауаптары алашы длелдемелер болып табылады.

Туынды длелдемелер деп тікелей здері абылдауды негізінде емес, біра алашы айнар кздер арылы пайда болан фактілі деректерді айтамыз. Мысалы, куні баса адамнан естен білген істі мн-жайлары туралы жауабы немесе жатты кзшірмесі,сондай-а ылмысты оиасы болан жерде табылан істерді кшірмелері туынды длелдемелерге жатады.

Длелдемелерді алашы жне туынды деп блуді оларды олдану шін маызы бар. йткені, туынды длелдемелер алашы длелдемелермен салыстыранда олара длме-дл болмай, згерістерге шырауы ммкін (объективтік жне субъективтік себептерге байланысты). Мселен, баса адамнан естіп білген істі мн-жайлары туралы ку жауабыны ол мн-жайларды зі крген адамны жауабынан айырмашылытары болады. Сондытан, ылмысты іс жргізу органы процессуалды шешім шыаранда негізінен алашы длелдемелерге сйенуі тиіс. Осыан байланысты, туынды длелдемелер бар болан жадайда бл длелдемелерді олдана отырып, алашы длелдемелерді зін табуа шаралар олдану талап етіледі.

орыта айтанда, ылмысты іс бойынша туынды длелдемелерді олдауды мынадай жолдары бар:

1)туынды длелдемелер алашы длелдемелерді табу масатында олдануа жатады;

2)туынды длелдемелер ажет болан жадайда алашы длелдемелерді тексеру шін олданылады (мысалы, іске маызы бар мн-жайларды з кзімен крген ку жауабыи згертіп айтан болса, бл ку мен одан естіген куні арасында беттестіру жргізу арылы);

3)алашы длелдеме жойылып кеткен жадайда, туынды длелдеме оны орнына олданылады (мселен, ауыр дене жарааттарын алан жбірленуші айтыс болан жадайда, оны айтанын естіген адамны ку ретінде берген жауабын олдану). Мндай жадайда туынды длелдемені мият тексеріп, оны шындыа жататындыына баса длелдемелер арылы кз жеткізу ажет болады.Длелдемені асиеті— бл мліметтерден згеше длелдемелерді ерекшелігін райтын белгілер. Оларды мазмны мен нысаны іс жргізу заымен аныталады.

Длелдемені асиетіне жататындар: атыстылы ммкіндік жне шынайылы. ылмысты за ылмысты іс бойынша оларды атыстылыы трысынан аланда длелдемелерді ба-алау кезіндегі негізгі шарт болып табылады.

Длелдемелерді атыстьшыы длелдемелерді мазмнын сипатгайды жне іске маызы бар мн-жайларды бар екендігі туралы орытындыа кмн келтіретін немесе растайтын болмаса теріске шыаратын наты мліметтермен іске атыстылыы танылады (Р ІЖК 128-бап).

Длелдемелерді атыстылыы — бл оны іс бойынша сйкесті іс жргізу шешімдерін негізге оятын жне мні бойынша баалайтын, істі материалды ыты мн-жайлары мен длелдемелер арасындаы себептік байланысты объективті трде керсететін фактілерді анытаудаы жарамдылыы.

ылмысты іс бойынша длелдеу затына енетін андай да болмасын мн-жайды бар не жо екенін анытау шін олдананда ана тек сонда ана длелдеме бл іске атысты болып табылады.

Длелдемені атыстылыын анытау іс бойынша длелдеу процесі кезінде жргізіледі, длелдеме жинаудан бастап мселе шешіліп жатанда андай да бір тергеу рекетін жргізгенде жне істі мн-жай трысынан аланда андай нтиже ктуге болады.

Длелдемені атыстылыын баалау мен тергеуді жоспарлау тергеу мліметтерін тергеу тртібі, длелдемелерді жинау жне оларды іске тігу жніндегі процеске атысушыларды сынысын шешу байланыстырылады.

Наты іс бойынша длелдеу затына енетін мн-жайларды анытау шін маызы бар мн-жайлар шегін алдын ала анытау ммкін бола бермейді. Бндай мн-жайлар шегін е алдымен тергеуші болан оианы арап, мліметтер тексере отырып анытайды, белгілейді. Олар процеске атысушыларды сынысы бойынша да аныталуы ммкін.

Длелдемелерді атыстыы негізінен осы длелдемені кмегімен іс бойынша длелдеу затына мн-жайларды енетіндігі ммкін боланда, сондай-а бл мн-жайды анытауа зіні мазмны бойынша длелдеме абілетті боланда аныталады.

Длелдемені ммкіндігі деп длелдеме кзіні задылыын, алыну тсілдерін жне наты мліметтерді анытау тсініледі. Бл оны длелдемені бекітілуі, зерттелуі, табылу тртібі, шыу кзімен салыстыранда за талаптарына жауап беретін, іске маызы бар мн-жайларды анытау кезіде пайдалану шін жарамдылыы.

Длелдемені ммкіндігі — бл длелдемелерді шыу кздеріні, дістері мен тсілдеріні оларды алынуына кмектескенні за трысынан аланда толыктылыы.

За бойынша длелдеуді міндеті айыптаушыа, анытаушыа, тергеушіге, прокурора жне сота жктелген (Р ІЖК 124-бап).

Зада кзделгендей длелдемені шыу кзі іс жргізу кодексіні 115-бабыны 2-бліміне сйкес кдіктіні, айыпталушыны, жбірленушіні, куні жауаптарымен, сарапшыны орытындысымен, заттай длелдемелермен, іс жргізу рекеттеріні хаттамаларымен жне баса жаттармен аныталады.

Длелдемелерді ммкіндігіні келесі белгісі тергеу, ндірісіні жне сот рекетіні нтижесінде оларды алынуыны зады тсілі болып табылады. Длелдемелерді ммкін еместік ымы зады трде бірнеше ыты актілерде бекітілген. Бл е алдымен азастан Республикасыны Конституциясында, оны 77-бабыны 9-тармаында «засыз тсілмен алынан длелдемелерді ешандай занды кші болмайды» делінген. азастан Республикасы Конституциясыны ережелерін ылмысты іс жргізу кодексі айталайды, оны 116-бабында былай деп натыланан: «Длелдемелер ретінде наты деректер ммкін емес деп танылады, егер олар ылмысты іс жргізу кодексі талаптарын бзу жолымен алынан болса». Олар:

1) инау, кш олдану, орыту, алдау, сондай-а зге де засыз іс-рекеттер арылы;

2) олара тсіндірмеуді толы немесе дрыс тсіндірмеуді салдарынан туындаан ылмысты процеске атысушы адамдарды з ытары міндеттеріне атысты жаылуын пайдалану арылы;

3) іс жргізу туындаан рекетін осы ылмысты іс бойынша іс жргізуге ыы жо адамны жргізуіне байланысты;

4) іс жргізу туындаан рекетіне арсылы білдіруіне жататын адамны атысуына байланысты;

5) іс жргізу іс-рекетін жргізуді тртібін айтарлытай бзу арылы;

6) белгісіз кзден немесе сот отырысында анытала алмайтын кезден;

7) длелдеу барысында осы заманы ылыми білімге айшы келетін дістерді олдану арылы.

ылмысты іс жгізу кодексіні 116-бабында тізілгендер длелдеме алуды тиісті кздері длелдеме ммкіндігіні критерийлері болып табылады. Блар:

1) кдіктіні, айыпталушыны жауаптары;

2) жбірленушіні, куні жауаптары;

3) сарапшыны жауабы мен орытындысы;

4) заттай айатар;

5) тергеуді жне сот рекетіні хаттамалары;

6) баса да жаттар.

Длелдемені шынайылыы. Бл оларды сипаттамасы сондай тексеру нтижесінде аныталандай, ондаы мліметтер шынайы аиата, мір шындыына сай келеді. Аиаттыы ешандай кмн келтірмейтін, негізделген, длелденген білім шынайы болып табылады.

Сонымен, кез келген шынайы білім аиат болып табылады, алайда кез келген аиат шынайы болып табылмауы ммкін.

Жеткілікті деп тиісті іс жргізу шешімін абылдау шін, іс бойынша аиатты анытайтын, ммкін болатын жне шынайы длелдемелерді жеткілікті клемде жне бір жинаа тгел жиналуын атайды.

Длелдемені атыстылы, ммкіндік, шынайылык, жне жеткіліктілік сияты асиеттерін зерттей отырып іс бойынша аиат аныталуы ммкін, демек ылмыс жасаудаы адамны кінсі де аныталады деген сз.