Ылмысты іс бойынша длелдеу пні жне длелдеу пніне кіретін мн-жайлар

ІЖК-ні117-бабында рбір ылмыс бойынша іс кезінде длелденуге тиісті мн-жайлар аталып крсетіл мн-жайларды білуді маызы олар ылмысты іс алдын ала тергеуді жне сотта іс арауды ай баыттажргізу. Ол бойынша «жргізуажеттілігін білдіреді. Сол мн-жайларды анытау арылы анаылмысты іс жргізу (органы аиата жету масатын орындай алады. Сондытан ол мн-жайлар ылмысты іс бойынша длелдеу пнін райды деп аралады. Яни, ылмысты іс бойынша длелдеу пні деп рбір ылмысты істідрыс шешу шін маызы бар жне сондытан аныталуа тиісті мн-жайларды жиынтыын айтамыз. Бл мн-жайларды анытау жне длелдеу ылмысты іс жргізу органдарыны міндетіне жатады. Тергеуші, анытаушы, прокурор жне сотта істі арау кезінде тараптар осы мн-жайларды анытауа кш салады.

Длелдеу пніні мні мен маызын толы тсіну шін оан кіретін мн-жайларды райсысына жекелеп тоталу ажет. Яни, ІЖК-ні 117-бабында крсетілген ол мн-жайлара мыналар жатады:

1.ылмысты оиасы, жасалу уаыты, болан жері, тсілі жне баса да мн-жайлары. Бл мн-жайлар алдымен ылмысты объектісі мен объективтік жатарын анытау ажеттігін крсетеді. Сол мн-жайларды негізінде оама ауіпті рекетті (рекетсіздікті) боландыына кз жеткізу жне оны ылмысты заыны бабы бойынша саралау ммкін болады. Яни, ылмысты жасалан уаытын, жерін, тсілін жне баса да жадайларын анытаудын бл рекетті (рекетсіздікті) наты трде талдап арастыру шін маызы бар. Мселен, млікті рлау жеке адам трын йге жасарын кіріп немесе адамдар тобыны алдын ала сз байласуы бойынша жасалан болуы ммкін. Осыан сйкес, жасалан рлыты ылмысты за бойынша саралануы жне оны жасаан адамдарды жауаптылы дрежелері де бірдей болмайды.

2.ылмысты кім жасаандыы, ылмыс жасаан адамны кінлілігі, кінсіні нысаны, ыдмысты андай ниетпен жасаландыы. Яни, бл топа жататын мн-жайлар ылмысты субъектісі мен субъективтік жатарын амтиды. Бл мн-жайлар брын айтылан ылмысты объективтік жатарымен байланысты боландытан, оларды біріні аныталуы істі баса мн-жайларын ашуды жеілдетеді. Мселен пара алу фактісіана жадайда (ылмысты оиасы), пара алушыны кім екендігі де де осы кезде белгілі болады.

ылмысты субъектісін анытау барысында оан бірнеше адамдарды атысандыы ашылан болса, оларды райсы-ылмыс жасаудаы рлін жне андай трде атысан-(йымдастырушы, орындаушы, айдап салушы немесекмектесуші) анытау ажет. Ал, ылмысты кейбір трлері бойынша арнайы суъбектіні белгілері бар боланда ана ол адам ылмысты жауапа тартылады (мысалы, ызмет жадайын пайдаланып жасалатын ылмыстар). Ондай ылмыстар ызмет атару міндеттерін жне ызмет жадайын пайдалану арылы жасалатын боландытан, оан сйкес келетін ызмет жадайы жо адамдар бл ылмыстарды субъектісі бола алмайды.

ылмысты субъективтік жатарын ашу шін де зара байланысты болып келетін р трлі мн-жайларды анытау жне длелдеу ажет болады: айыпталушыны кінлілігін, кінсіні нысанын (тікелей немесе жанамалы кінлілік, абайсызда жасалан ылмыс), ылмысты андай ниетпен жне масатпен жасаландыын. Бл мн-жайлар ылмысты субъективтік жа-ынан сипаттап, олар ылмыс жасаан адамньщ жауаптылыына серін тигізеді. Соны ішінде, ылмысты занда крсетілген жадайларда ниет пен масат ылмысты жауаптылыты жеілдететін немесе ауырлататын мн-жайлар ретінде аралды (мысалы, ажетті орану шегінен шыу жадайында ылмыс жасау жауаптылыты жеілдететін болса, баса ылмысты жасыру немесе оны жасауды оайлату масатында ылмыс жасау жауаптылыты ауырлататын мн-жайлара жатады).

3. Айыпталушыны жауаптылыыны дрежесімен сипатына сер ететін мн-жайлар. Бл топа жататын мн-жайлар ылмысты кодексте кзделген жауаптылыты жеілдететін жне оны ауырлататын жадайлара сйкес арастырылады. Мселен, ылмысты кодексті 53-бабына сйкес жауаптылы пен жазаны жеілдететін мн-жайлар ретінде танылады: жадайларды кездейсо тоысуы салдарынан алаш рет кішігірім ауырлытаы ылмыс жасау; айыпталушыны кмелетке толмауы; айыпталушыны жас балалары болуы; ылмысты жауапа тартылан йел адамны жктілігі; ылмыс жасааннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналы жне зге де кмек крсету; ылмысты салдарынан келтірілген мліктік залал мен моральды зиянны орнын з еркімен толтыру; ылмыспен келтірілген зиянды жоюа баытталан зге де пайдалы іс-рекеттер жасау жне т.б. Ал, ылмысты кодексті 54-бабына сйкес, жауаптылы пен жазаны ауырлататын мн-жайлара жатады: ылмыстарды лденеше рет жасау; ылмыспен ауыр зардаптар келтіру; алдын ала сз байласан адамдар тобыны, йымдасан топты немесе ылмысты ауымдастыты (ылмысты йымны) рамында ылмыс жасау; ылмыс жасаанда айрыша белсенді роль атару жне т.б.

Айыпталушыны жауаптылыына ылмысты кодексті 53 жне 54-баптарында аталып крсетілмеген баса да жадайлар серетеді. Мселен, ылмысты кодексті 53-бабы 2-блігінде айтыландай, жаза олдану кезінде осы бапта кзделмеген жадайлар да жауаптылыты жеілдететін мн-жайлар ретінде ескерілуі ммкін. Ал, ылмысты кодексті 26-бабы 3-4 бліктерінде былай деп крсетілген: ылмысты йымдастырушы мен ылмыса айдап салушы, егер бл адамдар мемлекеттік органдара хабарлау немесе зге де шаралар арылы орындаушыны ылмысты аырына дейін жеткізуіне жол бермесе, ылмысты жауапа тартылмауа тиіс; егер ылмысты йымдастырушыны немесе ылмыса айдап салушыны жоарыда аталан іс-рекеті ылмысты орындалуын болдырмауа келмеген болса, оларды олданан шаралары жаза таайындау кезінде жауаптылыты жеілдететін мн-жайлар ретінде аралуы ммкін.

4. Айыпталушыны жеке басын сипаттайтын мн-жайлар. Бл мн-жайларды айыпталушыны оама ауіптілігі дрежесін анытау, оан діл жаза немесе замен кзделген зге ыпал ету шарасын олдану жне осыан байланысты ылмысты істі сотты дрыс шешуі шін лкен маызы бар. Сондытан, за бойынша тергеу жргізу барысында жне басты сот талылауында айыпталушыны жаымды-жаымсыз жатарын амтитын деректерді барлыын анытау талап етілді (жасы, денсаулыы, отбасы жадайы, ксібі, трмыстаы мінез-лы, мемлекеттік наградалары, брын сотталан ба жне т.б.) Егер айыпталушыны дене мшелеріні немесе психикалы кемістіктері жнінде мліметтер бар болса, ылмысты іс жргізу органы ол деректерді ертерек анытап, сол кезден бастап іске міндетті трде ораушыны атыстыру амтамасыз етілуге тиіс. Айыпталушыны есі дрыстыын жоа шыармайтын психикалы ауыруы бар немесе брын ол маскнем не нашаор деп танылан болса, оан сотты шешімі бойынша ылмысты жазамен атар медициналы сипаттаы мжбрлеу шарасын олдану ммкін (емханалы мжбрлеп адаалау жне психиатрда емдеу).

Айыпталушыны жеке басын сипаттауа оны ылмыс жасааннан кейінгі мінез-лын жне зі жасаан ылмыстырекетке алай арайтындыын білудіде маызы бар. Сондытан айыпталушыны шын жректен кініш білдіруі, айыбын мойындап келуі, ылмысты ашуа, ылмыса баса атысушыларды шекерелеуге белсенді жрдемдесуі болан жадайларда, ондай деректер айыптау орытындысында, сондай-а сотты кімінде бааланып крсетілуге жатады. Ал, айыпталушыны брын ылмысты жауапа тартылып сотталандыына байланысты оны рекеті ылмысты ауіпті немесе аса ауіпті айталануы деп танылатын болса, оан негіз болатын наты деректерді айыптау орытындысында жне кімде крсету міндетті болып табылады. орыта айтанда, айыпталушыны жеке басын сипаттауа жататын аталан жне баса да жадайларды анытау істі мн-жайларын толы, жан-жаты жне объективті зерттеу принципінен туындайтындыын ескеру ажет.

5.ылмысты зардаптары, ылмыспен келтірілген зиянны сипатымен млшері. ылмысты зардаптары онымен келтірілген зиянны трімен жне млшерімен аныталады. Сондытан зиянны ш трге (моральды, дене жне мліктік) блінетіндігіне сйкес оны андай трі немесе трлері келтірілгендігін, зиянны млшерін жне ылмысты рекетпен (рекетсіз-дікпен) зиянны арасындаы себепті байланысты бар екендігін анытап длелдеу ажет етілді. Мселен, меншікке арсы ылмыстар бойынша ылмыспен келтірілген мліктік зиянны млшерін толы анытау ылмысты дрыс саралауды маызды шарты болып табылады. Сондытан ондай ылмыстар бойынша зиянны мелшерін анытамай трып, ылмысты рамын да анытау ммкін емес. Жеке адама арсы ылмыстар бойынша жбірленушіге келтірілген дене жарааттары ауырлыыны дрежесі жне оны денсаулыына заым келтіруден туындаан шыындар (емделуге, оны баып-ктуге жне т.б.) аныталуа жатады. Егер жбірленушіні длелі бойынша оан ылмыспен моральды зиян келтірілген болса, ондай зиянны болуына байланысты мн-жайларды да анытау длелдеу пнімен амтылады. Ондай жадайда, мселен, жбірленушіні ар-намысына тиетін, абыройын тмендететін мн-жайларды боландыын немесе жбірленушіні, оны жаын туысандырын айыма салуа сотыран мн-жайларды боландыын анытау талап етілді.

6.рекетті ылмыстылыын жоа шыаратын мн-жайлар.Ондай мн-жайлар ылмысты кодексті 32-37-баптары негізінде аралады. Осы баптара сйкес:

-ажетті орану жадайында баса адама зиян келтіру, егер бл орайда ажетті орану шегінен асып кетушілікке жол берілмеген болса, ылмыс болып табылмайды (32-бап);

-ылмыс жасаан адама оны мемлекеттік органа жеткізу жне оны жаа ылмыс жасау ммкіндігін тыю шін стау кезінде зиян келтіру, егер бл адамды зге амалдармен стау ммкін болмаса жне бл орайда ажетті шаралар шегінен шыуа жол берілмесе, ылмыс болып табылмайды (33-бап);

-аса ажеттілік жадайында зиян келтіру, яни баса адамдарды міріне, денсаулыына, ытары мен занды мдделеріне, оамны немесе мемлекетті мдделеріне тікелей атер тндірген ауіпті жою шін зиян келтіру, егер бл ауіпті баса амалдармен жою ммкін болмаса жне аса ажеттілік шегінен шыып кетушілікке жол берілмесе, ылмыс болып табылмайды (34-бап);

-укілетті мемлекеттік орган ызметкерлеріні не осы органны тапсырмасы бойынша зге адамны жедел-іздестіру шараларын орындау кезінде замен оргалатын мдделерге зиян келтірген рекеті, егер бл рекет ылмыстарды болызбау немесе ашу, тергеу масатымен, сондай-а ылмыс жасауа кінлі адамдарды шкерелеу зге тсілмен жзеге асыру ммкін болмаан жадайда жасалан болса, ылмыс болып табылмайды (34-1 бап);

-оама пайдалы масата ол жеткізу шін орынды туекел еткен ретте зиян келтіру ылмыс болып табылмайды (35-бап);

-егер кштеп мжбрлеуді салдарынан адам зіні іс-рекетіне (рекетсіздігіне) ие бола алмаса, ондай жадайда оралатын мдделерге зиян келтіру ылмыс болып табылмайды (36-бап);

-зі шін міндетті бйрыты немесе кімді орындау жнінде іс-рекет жасаан адамны оралатын мдделерге зиян келтіруі ылмыс болып табылмайды, мндай зиян келтіргені шін засыз бйры немесе кім берген адам ылмысты жауапа тартылады (37-бап).

7. ылмысты жауаптылы пен жазадан босатуа кеп сотыратын мн-жайлар. Ондай мн-жайлар ылмысты кодексті65-69-баптарын олдана отырып аныталуа жатады. Атап айтанда:

—65-бапа сйкес, ылмысты жауапа тартылан адамны шын кінуіне байланысты (бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлытыы ылмыс жасаан болса) ол ылмысты жауаптылытан босатылуы ммкін; сондай-а ылмыс жасаан адам (жеке адама арсы ауыр немесе аса ауыр ылмыстарды оспаанда) йымдасан не сыбайластытоп (ылмысты йым) жасауа дайындаан ылмыстарды болызбауа, олар жасаан ылмыстарды ашуа, баса да атысушыларды анытауа белсенді трде жрдемдессе, ылмысты жауаптылытан босатылуы ммкін;

—66-бапа сйкес, ажетті корану шегінен асан адамды сот істі мн-жайын ескере отырып ылмысты жауаптан босатуы ммкін;

—67-бапа сйкес, ылмыс жасаан адамны жбірленушімен татуласуына байланысты ол ылмысты жауаптылытан басатылуы ммкін;

—68-бапа сйкес, ылмыс жасаан адамды; егер істі сотта араан кезде жадайды згеруі салдарынан ол жасаан рекет оама ауіпті емес деп танылса, сот ылмысты жауаптылытан босатуы ммкін; сондай-а бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлытаы ылмыс жасаан адамды, егер Ол кейінгі млтіксіз мінез-лына байланысты сотта іс аралан уаытта оама ауіпті емес деп танылса, сот ылмысты жауаптылытан босатуы ммкін;

—69-бапа сйкес, ылмысты жауапа тартуды мерзімі ткен болса, тиісті адам ылмысты жауаптылытан босатылады.

Бл аталан жадайларда ылмысты жауыптылытан босатуды тртібі жнінде ІЖК 38-бабыны 1-блігінде былай деп крсетілген: сот, прокурор, сондай-а прокурорды келуімен тергеуші немесе анытау органы тиісті жадайаттар бойынша адамды ылмысты жауаптылытан босата отырып, ылмысты істі ысартуа ылы; сондай-а сот ылмысты жауапты-лытан босата отырып, айыптау кімін шыаруа да ылы.

Жоарыда арастырылан мн-жайларды анытау барлы ылмысты істер шін орта бола трып, сонымен атар ылмысты істерді топты немесе жекелеген ерекшеліктеріие байланысты баса да мн-жайларды істі жргізу кезінде длелдеуажет болатындыы ескерілуте тиіс. Соны бір крінісі, мселен, кмелетке толмаандарды жасаан ылмыстары бойынша длелденуге жататын осымша мн-жайлар болып табылады. Бл жнінде ІЖК 117-бабыны 2-блігінде ІЖКті 481-бабына сілтеме жасалан. Мнда кмелетке толмаандарды істері бойынша алдын ала тергеу жне сот талылауын жргізу кезінде арнайы аныталуа тиісті мн-жайлар аталан: кмелетке толмаанны жасы (туан кні, айы, жылы), оны трмысы мен трбие жадайы жнет.б.

ІЖК 117-бабыны 3-блігіне сйкес, длелдеу пніне ылмыс жасауа ыпал еткен мн-жайлар да жатады. Ол мн-жайлар брын арастырылан ылмысты объективтік жне субъективтік жатарымен байланысты болып келеді жне соларды негізінде аныталады. Мселен, млікті рлауа ыпал еткен мн-жайларды бірі кзетшіні з ызметін атаруа салын араандыы болуы ммкін. Оны анытау ылмысты объективтік жатарын ашумен байланысты болып табылады. ылмыс жасауа ыпал еткен мн-жайлар аныталан жадайда тергеуші (анытаушы) тиісті мемлекеттік органдара, йымдара немесе оларды басару ызметін атаратын лауазымды адамдара ондай мн-жайларды жою шін ажетті шаралар олдану туралы сыныс енгізуге ылы (ІЖК-ні 204-бабына сйкес) ал сотта істі арау кезінде сот бл туралы жеке аулы шыаруа ылы (ІЖК-ні 387-бабына сйкес).

Длрлдеусіз аныталатын мн-жайлар. ІЖК-ні 118-бабында длілдеусіз аныталатын мн-жайлар туралы айтылан. Бл бапа сйкес, егер тиісті ыты тртіппен керісінше длелденбесре, мына мн-жайлар длелдеусіз аныталан болып саналады: жалпыа бірдей белгілі фактілер, занды кшіне енген сотты шешімімен айындалан мн-жайлар, адамны занды білуі, адамны зіні ызметтік жне ксіби міндеттерін білуі жне т.б.

Длелдеу шектері.ылмысты іс жргізу ытаы іс бойынша длелдеу процесінде аныталан мн-жайларды барлы жиынтыы шін «длелдеу шектері» ымы олданылады.

Длелдеу шегі деп іс шін маызды болып табылатын мн-жайды анытау шін ажетті жне жеткілікті длелдемелер жиынтыы тсініледі.

Длелдеу заты длелдеу масатын айындайды, ал длелдеу шектері — оан ол жеткізу ралдары.

Сонымен длелдеу шектері длелдеуге жататын мн-жайларды длелдеу дегейі дегенді білдіреді. Длелдеу шектері бл длелдеу субъектілері негіздеген шешім абылдау шін негіз болып табылатын длелдемелерді жеткілікті жиынтыы жне олар кп реттерде субъективті сипата ие.

 

4.За талаптарыны саталуы жадайында алынан жедел iздестiру ызметiнi нтижелерi длелдемелердi жинауды, зерттеудi жне баалауды реттейтiн ІЖКтi ережелерiне сйкес ІЖКтi 53-бабында жне 21-тарауында, сондай-а "ылмысты процеске атысушы адамдарды мемлекеттiк орау туралы" азастан Республикасыны Заында кзделген талаптар сатала отырып, ылмысты iстер бойынша длелдеуге пайдаланыла алады.

Жедел-iздестiру ызметiн жзеге асырушы орган ызметкерi жедел-iздестiру шараларын жргiзу кезiнде тiкелей абылдаан наты деректер аталан ызметкерден ку ретiнде жауап алынаннан кейiн длелдемелер ретiнде пайдаланылуы ммкiн. Жедел-iздестiру ызметiн жзеге асырушы органа жасырын негiзде кмек крсетушi адам тiкелей абылдаан наты деректер аталан адамнан ку, жбiрленушi, сезiктi (айыпталушы) ретiнде жауап алынаннан кейiн длелдемелер ретiнде пайдаланылуы ммкiн.
Жедел-iздестiру iс-шаралары нтижесiнде аныталан iстi мн-жайларын ылмысты процестi жргiзушi адам тiкелей абылдауы ажет жне ммкiн болан кезде iстi бл мн-жайлары ІЖКте кзделген ережелер бойынша жргiзiлетiн тергеу не сот iс-рекеттерiнi хаттамаларында крсетiледi. Жедел-iздестiру ызметi барысында алынан заттар мен жаттарды заттай айатар жне жаттар ретiнде пайдалану тиiсiнше ІЖКтi 121 жне 123-баптарында кзделген ережелерге сйкес жзеге асырылады. Жедел-iздестiру ызметi материалдарын заттай айатар мен жаттар ретiнде iске осу оларды пайда болуы туралы аны деректер болан ретте ана ІЖКтi 53 жне 100-баптарыны талаптары сатала отырып жргiзiледi. Анытау органыны бастыы ылмысты процестi жргiзушi органны талап етуi бойынша не з бастамасы бойынша жедел-iздестiру ызметi материалдарын табыс ету туралы шешiм абылдай отырып, ІЖКтi 202-бабыны ережелерiне сйкес тиiстi аулы шыарады. аулыда: талап етуi бойынша жедел-iздестiру ызметiнi нтижелерi табыс етiлiп отыран, ылмысты процестi жргiзушi орган; андай жедел-iздестiру шарасыны андай нтижелерi жне андай клемде табыс етiлетiнi; аталан нтижелердi алу шiн пайдаланылан техникалы ралдар; адамдарды ауiпсiздiгiн, сондай-а мемлекеттiк пияларды орауды амтамасыз ету жнiндегi сынылатын шаралар крсетiледi. Анытау органыны бастыы ылмысты процестi жргiзушi органа жедел-iздестiру материалдарын з бастамасымен табыс еткен жадайда, аулыда жедел-iздестiру ызметi нтижелерiн ылмысты iс бойынша длелдеуде пайдалану ажеттiгiне негiздеме де келтiрiледi. Жедел-iздестiру ызметiнi материалдары олардаы наты деректердi оларды тергелiп (аралып) жатан ылмысты iске атыстылыы, пайдалануа болатындыы жне дрыстыы трысынан баалауа ммкiндiк беретiн клем мен нысанда табыс етiлуге тиiс.

 

зін-зі баылау сратары:

1. Таным теориясы – длелдемелер теориясыны негізі. ылмысты іс бойынша аиатты тсінігі, мазмны жне сипаты.

2. ылмысты іс бойынша аиатты аныктауды іс жргізу кепілдері.

3. Длелдеудегі практиканы тсінігі мен маызы.

4. Длелдемелерді айнар кздері.

5. Длелдемелерді жіктелуі, оны теориялы жне практикалы маызы. Длелдемелерді асиеттері.

6. Длелдемелерді атыстылыы, іске жіберілуі жне растыы.

7. ылмысты іс бойынша длелдеуді пні: тсінігі, мазмны жне маызы. ылмысты іс бойынша длелдеу шегіні тсінігі мен маызы.

8. Длелдеусіз аныталатын мн жайлар.

9. Длелдемелерді жіктелуі.

10. Длелдеу пні мен шектері.