Оамды жйе ретінде леуметтік талдау

 

Э. Дюркгейм оамды жымды кзарастара негізделген индивидуалдыдан жоары рухани шынды ретінде арастырды. М. Вебер бойынша, оам – бл леуметтік, яни баса адамдара баытталан іс-рекетті німі. Американды социолог Т. Парсонс оамды байланыстыратын бастауы болып нормалар мен ндылытар табылатын адамдар арасындаы арым-атынастар жйесі ретінде арастырды.

Осылайша, оамды дет–рыптар, салт–дстрлер, задар кшіне сйенетін, оларды барлы негізгі ажеттіліктерін амтамасыз ететін, адамдарды лкен жне шаын топтары мен ауымдастытарыны леуметтік байланыстарды, арым-атынастар мен зара рекеттерді траты жйесі ретінде жне оларды йымдастыруды мбебап тсілі ретінде арастыруа болады; оам зіне-зі жеткілікті, зін-зі реттейтін жне зін-зі ндіретін жйе болып табылады.

оамды зерттеудегі жйелік тсілді негізгі масаты - оам туралы трлі ілімдерді оамны жалпы теориясы болатындай етіп бірттас жйеге біріктіру.

Жйе – бл зара байланысан жне бірттас бірлікті райтын белгілі бір трде ретке келтірілген элементтер жиынтыы.

оам жйелі, себебі, оны бкіл элементтері зара байланысты. Бл зара байланысты мні арапайым, біра сонымен атар крделі: адам топтары, леуметтік ауымдастытар, индивидтер жйеге ене отырып, жаа кшке ие болады жне іс-рекетті тиімді тсілін мегереді.

леуметтану ылым ретінде зіні зерттеу пніне азіргі жйелерді жалпы теориясыны негізгі ережелерін енгізеді. Бл бтін жйе - зара рекеті оны райтын бліктерге, компоненттерге тн емес, жаа интегративті асиеттерді алыптасуына міндетті трде келетін объектілерді жиынтыы деген сз. Жйелік асиет оама атысты оны міндетті трде бірттас болуын білдіреді.

оамны жйелік асиеттеріне оны салыстырмалы трде з бетінше жеке, жалыз ызмет ете алу абілетін, жйені райтын элементтерге тн емес жаа интегративті асиеттерді бар болуын жатызуа болады.

Бірттастылы – оамны жйелендіруші асиеті. Ол оамды ндірісте жатыр: материалды игіліктерді, идеяларды, адамны зін ндіру. Біра, е маыздысы, леуметтік жйені негізгі элементтері болып адамдар, сондай-а, оларды нормалары, байланыстары жне атынастары табылатындыы. леуметтік жйені негізінде жйені зін ндіруге баытталан іс-рекет жатыр. леуметтік жйе деп біз оамны зін тсінеміз. леуметтануды бл дегейін «социеталды» (лат. Societas – бл жадайда ауымдасты) деп атайды. Онда оамны зі райсысын, алайда, баса дегейде (леуметтік топ, леуметтік институт, тла) «леуметтік жйе» деп атауа болатын, шаын жйелерді жиынтыы ретінде болады.

Жйелер не гомогенді, яни біртекті, белгілі бір асиеттерге ие, немесе гетерогенді, яни, оларды субстраттарында адамдармен бірге индивидуалдыдан жоары элементтер енетін (мысалы, эколеуметтік – географиялы аудан, немесе леуметтік – техникалы – ала, агломерация, ксіпорын, т.б.) ртекті, гетерогенді бола алады.

оамды тани отырып, социологтар ондаы бірттастылыты креді, ондаы шаын жйелерді зара рекеттесетін элементтер ретінде арастырады. Сонымен бірге, олар тануды баса да маызды ерекшелігін ескеруі керек: шаын жйелерді райсысы салыстырмалы жекелікке ие болатындытан, леуметтану оны «дифференциацияланан таза» трде арастыруы керек.

оамны негізгі ерекшелігі – йымдарды сабатастыын, реттелуін жне басарылуын амтамасыз ету.

Басару – оамды реттеу мен жетілдіру масатымен оан атысты ерекше іс-рекет. Басару келесі кезедерден трады: апаратты деу жне талдау, оны жйелендіру, талдау жне оан диагноз ою, мны нтижесінде болжамдар жасалады жне масаттар аныталады. Содан со, іс-рекетті жоспарлау, йымдастыру жне оны баылау, мамандарды тадау мен пайдалану арылы шешімдерді алыптастыру жне оны натылау жзеге асырылады. Осылайша, басару жйесі алыптасады.

оамды сипаттаудаы ерекше орынды «леуметтік институттар» алады. леуметтік институттар – бл леуметтік шындыты белгілі бір салаларыны йымдастырушылы формалары, ксіби топтарды жалпы рльдері. Осы арылы бкіл жйені тратылыы амтамасыз етіледі.

леуметтік институттар – бл басаруды белгілі бір ралдарына ие, оларды леуметтік функцияларды жзеге асыру шін пайдаланатын (мысалы, білім беру институты) мекемелердегі тлалар жиынтыы.

леуметтік институтты бізді тсінуімізге батыс социологтарыны анытамалары айшы келмейді. леуметтік институтты социологиялы сипаттамасы американды А. жне Дж. Теодорсондарды «азіргі социологиялы сздігінде» берілген. Онда ол маызды леуметтік ажеттіліктер мен функцияларды амтамасыз ету шін алыптастырылан жне ызмет ететін леуметтік рльдер мен нормаларды зара байланысты жйесі ретінде арастырылады.

леуметтану бойынша аылшын сздігінде «институт» термині леуметтік нормалар арылы траты айталанатын жне санкцияланатын леуметтік тжірибені бейнелеу шін пайдаланатындыы аталып тілген. Ол леуметтік рылымда маызды орына ие болады.

Авторлар негізінен 5 маызды институционалды кешенді бледі:

1) ндылытар мен ызметтерді ндіру жне блуге баытталан экономикалы институттар;

2) оларды пайдалануын реттейтін жне билікпен байланысты саяси инстиуттар;

3) позициялар мен ресурстарды блінуін амтамасыз ететін стратификациялы институттар;

4) неке, отбасы мен жастарды леуметтенуіне байланысты туысты институттары;

5) діни, ылыми жне шыармашылы іс-рекетке байланысты мдени институттар.

леуметтік институттарды ртрлісіне арамастан, олар орта типологиялы сипаттара жне е алдымен іс-рекетіні масатына ие. Масатты леуметтік институттар атаратын функциялар анытайды. Институттар монофункционалды (яни 1 функция атаратын) жне полифункционалды (яни біратар негізгі жне негізгі емес) болуы ммкін. Институтты оамды ортамен зара арым-атынасыны негізі болып оны негізгі функциясыны – наты леуметтік ажеттіліктерді амтамасыз ету шін барлы жадай туызуды жзеге асыру табылады.

леуметтану шін ылым ретінде леуметтік ажеттіліктер институтты іс-рекетінде бейнеленбейтін, яни институт оамды ажеттіліктерге сйкес келмейтін жадайды талдау маызды.

леуметтану пайда болатын арама-айшылыты бастауларын, кріну формаларын жне оларды шешу жолдарын табады.

леуметтік уаыт. оамны жйелілігіні социологиялы концепциясы леуметтік уаыт пен леуметтік кеістік туралы ілімдерді амтиды. леуметтік уаыт бізді оны елестетуіміз бен басымыздан кешуімізге туелсіз жзеге асатын, кез-келген оамды жйені наты озалысыны формасы болып табылады. Социологты назарындаы негізгісі - леуметтік уаытты тасымалдаушылар болады: индивид, леуметтік ауымдастытар, бірттас оам. Уаыт – озалысты санды болмысы, оны саны. Біра оамда ол іс-рекет трінде болады. Бл былысты затыы, затты жасаудаы саат саны, мір затыы. Сонымен, уаыт болмысты сапалы жаын да білдіреді, яни оамды процессті мазмнын (бседеу, жылдамды, жоарылау, лдырау, регресс, прогресс).

Уаытты социологиялы зерттеуді негізгі категориялары болып уаыт бюджеті, уаыт балансы, уаыт шыыны, уаыт крсеткіштері, т.б. табылады.

Уаыт бюджеттерін социологиялы зерттеуді пні – бл уаыт крсеткіштерімен бейнеленетін адамдарды мірлік рекетіні леуметтік задылытарын зерттеу, трлі леуметтік топтардаы уаытты лестіру тенденциялары мен задылытарын анытау.

леуметтік дниені кеістіктік деп атауа болады, себебі, ол орта мен оамды субъектіні зара рекет ету облысы болып табылады. Адам шін кеістік е алдымен географиялы, табии орта болады. Сондытан ол белгілі бір маынада бкіл адамзат эволюциясыны негізгі себебі. Кеістік туралы объективті леуметтік шынды ретінде де, адамдарды кеістіктік рылымды белгілеуіні, яни байланыстарды орнату, коммуникациялар жасау, леуметтік-психологиялы ауымдастытара бірігу, баспана трызу, бір сзбен айтанда, мірлік ортаны алыптастыруды субъективті ммкіндігі ретінде де айтуа болады.

Сонымен, леуметтік кеістік – бл, азіргі кезде табиатты игерілген блігіне айналан, адамдарды мір сру ортасына, оларды іс-рекетіні кеістіктік-территориялы ареалына айналан, оамны табии ортасы кеістігі, «адамдандырылан» табиат кеістігі.

Социологиялы талдау шін маызды болып леуметтік кеістікті ашыты, леуметтік дистанция сияты крсеткіші табылады. Бл крсеткішті ылыми айналыма американ социологы жне психологы Дж. Морено жне американ социологы Э. Богардус енгізген. леуметтік дистанция – бл физикалы маынадаы «ашыты» емес, индивидтер, топтар жне баса да ауымдастытарды жаындыы дрежесі, оларды байланыстарыны «тыыздыы», сондай-а, леуметтік дистанция – бл психологиялы зара атынас (зара тсіністік, симпатия, антипатия, т.б.). Социологтар «барланан жаынды» метафорасын пайдаланады, оны мні – егер жаындыты белгілі бір клемі болмаса, леуметтік шынды та болмайтындыында. Мореноны пікірінше, оамда ерекше фактор - леуметтік зара атынас, «теле», сезімні арапайым бірлігі мір среді, ол бір адамнан екінші адама беріліп ана оймай, оларды арым-атынастылыын да анытайды. Егер метафораны таы да олданса ол – «леуметтік ала» болады.

Сонымен, оам жйелі. Социологиялы талдау шін маызды оамны жйелілік белгілерін бледі: бірттастылы (бл ішкі асиет оамды ндіріспен сйкес келеді); тратылы (леуметтік зара рекеттерді ритмі мен режиміні салыстырмалы траты ндірісі); динамизм (буындарды ауысуы, оамды субстратты згеруі, сабатасты, бседеу, арындылы); ашыты (леуметтік жйе зін табиатпен зат алмасуды арасында сатайды, ол оршаан ортамен тепе-тедік негізінде жне сырты ортадан заттар мен уатты ажетті млшерін алу арылы жзеге асырылады); зін-зі дамыту (оны кзі з ішінде, бл - леуметтік ауымдастытар мддесіне жне стимулдарына сйенетін ндіріс, лестіру, пайдалану); леуметтік болмысты кеістіктік-уаытты формалары мен тсілдері (адамдарды кпшілігі орта іс-рекетпен, масаттармен, ажеттіліктермен, мір нормаларымен біріктірілген. Біра уаыт зымырап тіп жатыр, буындар ауысуда, жне рбір жаалылы мірді алыптасан формасын табады, оларды айта жаыртады жне згертеді).

оамны ерекше белгісі – оны автономиялылыы жне зін - зі реттеуді жоары дегейіні болуы. оамны автономиялылыы оны кпфункционалдылыы арасында, яни индивитдтерді ртрлі ажеттіліктерін анааттандыруа ажетті жадай туыза алуы жне оларды зін-зі бекітуі мен жзеге асыруына ммкіншілік туызу арылы жзеге асырылады.

оамны автономиялыы мен з-зіне жеткіліктігі сырты йымдастыру импульстарыны болмауына байланысты. оам зіні ішінде пайда болатын жне алыптасатын институттар жне йымдармен, нормалар, яни принциптер негізінде реттеледі жне басарылады. зін-зі реттеу – оны млшеріне арамастан зінше жекелілігін іске асыра алатын оамны маызды асиеті.

оамды арастыруда е маызды аналитикалы тсілдерді бірі – детерменизм, яни оамны жалпы бейнесін крсететін оны негізін анытау.

оам леуметтік байланыстарды тртіпке келтірілуі мен ныаюы арасында жне осы байланыстарды олдайтын жне дамытатын ерекше институттар мен нормалар туанда пайда болады. оам туралы ылымны басты масаты – з бетінше, автономды шынды ретіндегі оам міріні траты айталанатын, оан тн былыстарын алыптастыру жне талдау.

Мысалы, азіргі леуметтік дамудаы ылым мен техника рлін фетишизациялау технологиялы детерменизмні (У. Огборн, Л. Мэмфорд жне т.б.) жне сциентизмні теориялы негізі болып табылады. Оларды ойынша, бізді заманымызда леуметтік дамуды негізгі детерминантттары болып техника жне ылым табылады, сонымен атар леуметтік дауларды суі мен шиеленісуіне келетін техника прогресі мен оамны азіргі кездегі моральды дегейі арасындаы алшатыа мн береді. оамды арастыруда детерменизмні баса да трлері кездеседі: экономикалы (А.Хайт, О.Дункан), мдени (М.Вебер, П.Сорокин) жне т.б. оамды арастырудаы атал детерминацияланан тсілді кемшілігі болып оамды зерттеуде жне леуметтік атынастарды талдауда оамны бкіл шаын жйелеріні ызметіні зара байланыстылыы салдарынан белгілі бір леуметтік процестерді тпнегізін анытау иын болатындыы табылады.

Социологиядаы детерменистік тсіл функционалдымен толытырылады. Функционализм идеясы негізінен аылшын-америкалы социологияа тн. Функционализмні негізгі ережелері аылшын социологы Г.Спенсермен (1820-1903), оны «Социологияны негіздері» ебегінде жасалды жне аылшын этнографы А.Редклиф-Браунмен, американды социологтар Р.Мертонмен, Т.Парсонспен дамытылды.

Г.Спенсер бойынша функционалды тсілді негізгі принциптері тмендегідей:

1) жйелік тсіл жатастары сияты функционалистер де оамды кптеген блшектерден, мысалы, экономикалы, саяси, скери, діни, т.б. тратын бтін, бірттас организм ретінде арастырды;

2) біра, сонымен атар рбір блшек тек наты, ата аныталан функциялар атаратын бтіндік шеберінде ана мір сре алатындыын атап крсетті;

3) блшектерді функциялары белгілі бір оамды ажеттілікті амтамасыз ететіндігін білдіреді. Сонда да олар бірге оамны тратылыын амтамасыз ету мен адамзатты ндіруге баытталан;

4) оамны рбір блшегі тек зіне ана тн функцияны атаратындытан, осы блшекті рекеті бзылан жадайда, нерлым функцияларды бір-бірінен айырмашылыы кп болса, сорлым баса блшектерге бзылан функцияларды алыптастыру иын болады;

Спенсер леуметтік баылауа кп кіл блді. Оны ойынша, леуметтік жйе оны рамында леуметтік баылау компоненттері боландытан ана траты болады. Мнда саяси басару, тртіп орау органдары, діни институттар мен моральды нормалар кіреді.

Функционализм методологиясыны дамуындаы маызды кезеі болып Т.Парсонсты рылымды функционализмі табылады. Оны ойынша, негізгі 4 функционалды категория болады: бейімделу, масата жету, интеграция жне рылымды дайы ндіру. леуметтік жйені осы функциялары, Парсонс бойынша, трлі шаын жйелермен амтамасыз етіледі. Осылайша, леуметтік жйе ішіндегі бейімделу функциясын экономикалы шаын жйе, масата жету функциясын саяси шаын жйе, интеграция функциясын – ыты институттар мен дстрлер, рылымды дайы ндіруді – сенім шаын жйесі, мораль мен білім беру жйесі мен институттарын оса аландаы леуметтендіру органдары атарады.

Функционализм эмпирикалы ылыми зерттеулерде ке олданылады. Алайда баса методологиялы ережелерге сйенетін социологтар функционализмні 3 негізгі кемшілігін атап крсетеді:

- оамды зерттеудегі тарихтан тыс тсіл. оам функционализмде статикалы, яни даму динамикасынан тыс арастырылады;

- азіргі кездегі дау-жанжалдарды кптігіне арамастан, олара сипаттама жне талдау жасай алмау, тратылыа идеологиялы баыттылы;

- леуметтіктегі индивидуальдылыты ажетті дегейде бейнелей алмауы.

Функционализмні сынаушылары тіркеген соы мселені шешуді индивидуализм методологиясыны кілдері Дж. Хоманс, Дж.Мид, Г.Блумер, т.б. алды. Индивидуализм методологиясыны негізгі идеясы келесі: рбір леуметтік былыс, соны ішінде оамды мір де индивидуалды рекеттер жиынтыы негізінде тсіндірілуі ммкін. Сондытан, социология ылымыны масаты индивидуалды рекет дегеніміз не жне индивидуалды рекет жиынтыы деген не екендігін тсіндіру болып табылады.

Социологияны негізгі мселелеріні бірі леуметтік згерістер мселесі, оларды механизмдері мен баыттылыы. леуметтік згеру – бл леуметтік жйелерді, йымдарды, институттарды жне жымдарды бір алыптан екінші алыпа кшуі. “леуметтік згеру” тсінігі даму тсінігімен аныталады. Даму – бл материалды жне идеалды объектілерді айталанбас, баытталан згерісі. Даму арапайымнан крделіге, тменнен жоарыа, т.б. ауысуды білдіреді.

Социологтар леуметтік згерістер мен дамуды эволюциялы жне революциялы трлерін бледі, кбінесе, оларды арама – арсы процесс ретінде арастырады. Эволюциялы процестер біртіндеп, баяу, жмса, санды згерістер, ал революциялы процестер жылдам, тбегейлі, сапалы згерістер.

леуметтік эволюционизм тарихи процесті жалпы, шексіз ртрлі жне белсенді, арышты, планеталы жйені, Жерді, мдениетті эволюция процесіні блігі ретіндегі аламды ойлауа мтылыс болып табылады.

леуметтік эволюционизм, сіресе аылшын социологы Г. Спенсерді жйесінде айын крсетілген. Оны социологиясында 19 асыр леуметтік эволюционизмні негізгі идеясы іске асырылан - арапайымнан жіктелгенге, дстрліден рационалдыа, надандытан білімділікке арай дамитын адамзат оамыны тарихи кезедері болу идеясы.

леуметтік эволюционизм идеясыны дамуына француз социологы Э.Дюркейм зор лесін осты. Ол бірінші болып, ебек блінісі оамны крделенуіне сер ететіндігін айтты.

леуметтік эволюционизм шеберінде индустриялды оам теориясы алыптасты. Индустриялды оама келесі тн:

- басару мен ндірісті наты салаларындаы оамны специализациясы жадайындаы ондаы ебек блінісіні дамыан жне крделі жйесі;

- тауарларды ке рынока жаппай ндіру;

- басару мен ндірісті механизациялау мен автоматизациялау;

- ылыми-техникалы революция.

XX асырды 60 – жылдары танымал болан индустриялы оам теориясы 70 – жылдарда «постиндустриялды оам» теориясында з жаласын табады. Аталан теорияа сйкес, оам зіні дамуында 3 негізгі кезенен теді: индустриалдыа дейінгі (аграрлы), индустриалды жне постиндустриалды. Бірінші кезеде экономикалы іс-рекетті алашы саласы - ауыл шараушылыы, екінші кезеде - ндіріс, шінші кезеде – ызмет крсету орын алады. Индустриялдыа дейінгі оамны кздеген масаты – билік, индустриялды кезеде – аша, постиндустриялдыда - білім. Аталан кезедерді рбіреуіне леуметтік йымны ерекше формалары тн: аграрлы оамда – шіркеу мен скер, индустриялдыда - корпорация, постиндустриялдыда - университет.

леуметтік эволюционизм концепциясымен атар оамны революциялы трлену теориясы дамыды, оны негізін алаушылар - К.Маркс пен Ф.Энгельс. Марксистік теория тарихты талдауды формациялы тсіліне сйенеді жне оан сйкес адамзат зіні дамуында бес кезенен туі керек: алашы ауымды, лиеленушілік, феодалды, капиталистік, коммунистік. Бір оамды-саяси формациядан екінші формацияа ту леуметтік революция негізінде іске асады.

Эволюциялы жне революциялы теориялармен атар П.А.Сорокинні мдени – тарихи типтер теориясы бар. Бл теорияда Сорокин бкіл адамзатты біріктіретін жаадан алыптасып жатан ркениетті негізгі сипаттамаларын атайды. Бгінгі кн бл дние жзінде бырыай ркениетті алыптастыру идеясы ке таралып, дамуда. Оны ылым мен оамды санада бекітілуі азіргі лемдегі леуметік жне мдени процестерді жаандану рдісіне келіп соты. этимологиялы «жаандану» термині «глобус», яни Жер, жер шары деген латын сзімен байланысты жне белгілі бір процестерді жалпы планеталы сипатын білдіреді. Жаандану дегеніміз бкіл адамзатты леуметтік – мдени, экономикалы, саяси атынастар мен зара рекетті бірттас жйесіне енуін білдіреді. Сол себептен де социологтар трлі мемлекеттерді, халытарды леуметтік – мдени, экономикалы жне саяси сипатыны ртрлілігіне арамастан, бырыай ркениет пайда болу керек деп есептейді.

оамны апараттануына байланысты азіргі технологиялы ткерісті ерекшелігі – ол адамдар арым-атынасын мбебаптандыру мен жаандандыруа тбегейлі жаа алышарттар жасайды. Микроэлектрониканы, компьютерленуді ке таралуы, коммуникация ралдарыны жне апарат ралдарыны дамуы, ебек пен мамандандыралуды тередеуіні арасында адамзат бырынай леуметтік – мдени бтіндіке бірігеді. Техникалы ндіріс пен бкіл адамзат ызметіні денгейі жоарылаан сайын, адамны зіні даму дрежесі, оны оршаан ортамен арым – атынасыны денгейі жоарылауы тиіс.

Алайда азіргі лемдегі леуметтік, мдени, экономикалы жне саяси процестеріні жаандануыны жаымды жаымен оса «азіргі заманны жаанданды мселері» аталатын біратар крделі мселер туызып отыр: экологиялы, демографиялы, саяси, т.б. Бл мселелерді жиынтыы адамны алдына жаанды «тіршілік шін крес» мселесін ойды. А.Печчен адамазатты азіргі аламды мселелер арасындаы болашаын зерттейтін «Рим клубы» атты орталыын ашты.

Оны сынысымен жне «Рим клубыны» тапсырысымен ке ауымды зерттеулер жасалып, оам мен оны тіршілік ету ортасы арасындаы зара рекетті дадарысты тенденциясыны дамуыны аламды моделі рылды. (“лем – 2” Д. Форрестер (1971), “лем – 3” Д. Медоуз (1978) т.б.).

Жаандану модельдерінде “лем бтіндей” алынады. Жйелік динамика кмегімен бкіл лемге жалпы есептеу жргізе отырып, Форрестер мен Медоуз жер ресурстарыны шектеулілігі, сіресе, ауыл шаруашылыына жарамды аудандарды шектеулілігі мен крт сіп отыран халыты ттынуыны жоарылауы арасындаы арама-айшылы бкіл лемді ХХІ асырды ортасында аламды апата келуі ммкін деп болжайды: оршаан ортаны апатты ластануы, лімні крт суі, пайдалы азбаларды азаюы жне ндірісті лдырауы, т.б.

Форрестер мен Медоуз жасаан модель бкіл адамзатты зіні дамуыны жолдарын ойлауа мжбр етті. Алайда осы модельдердегі кейбір методологиялы крсеткіштерді кемшіліктері ондаы тжырымдарды дрыстыына кмндануа алып келді. Атап айтанда, модельді растыран кезде параметрлерді іріктеу математикалы деуді ммкін ететін таза наты-ылыми жне олданбалы критерийлер бойынша жзеге асты, ндіру мен ттыну орташа шамалары, ызметтер мен таматану халыты 1адама шаандаы млшерімен есептелді делінеді. Бл параметрлерді барлыы «здеріні наты леуметтік мазмнынан арылды».

Месарович - Пестель моделі осы сынды белгілі бір дрежеде есепке алуа тырысты. Алдындаы зерттеуден айырмашылыы олар здеріні «лем-3» зерттеуінде дадарыстарды дамуын шектей алатын, оларды жою ммкіндігін зерттей алатын, оларды алдын алу ммкіндіктерін іздеуге абілетті факторлар санына талдау жасауа мтылды. Месарович - Пестель моделі лемді тек біртекті бтіндік ретінде емес, ал бір-бірі арасындаы байланыс халыты экспорты мен импорты жне миграциясы арылы жзеге асырылатын зара байланысты 10 айматар жйесі ретінде арастырды. Айма - бл леуметтік-мдени параметр, аламды оамды жйедегі шаын жйе.