Таырып. Басты сот талылауынын жалпы шарттары. Соттылы.
Дріс масаты:Басты сот талылауынын жалпы шарттарын сипаттау. Соттылыты сипаттау.
ысаша мазмны:
1. Басты сот талылау сатысыны мні, маызы жне міндеттері. Басты сот талылау жалпы шарттарыны ымы мен маызы. Сот талкылауыны тікелей ауызша жне здіксіз болуы. Істі талылау кезіндегі сот крамыны згертілмеуі. Басты сот талкылауыны шегі. Басты сот талылауыны жалпы шарттарыны ымы мен манызы.
2. Басты сот талылауына сотталушыны катысуы, оны ытары мен міндеттері. Сотталушысыз істі талылауды негіздері. ораушыны басты сот талылауына атысуы, оны ытары мен міндеттері. ораушыны сот талкылауына келмеуді салдары.
3. Мемлекеттік айыптаушыны басты сот талылауына катысуы, оны ыатары мен міндеттері.Жбірленушіні басты сот талылауына атысуы, оны ытары мен міндеттері. Жбірленушіні сот талкылауына келмеуді салдары.
4. Азаматты талапкер мен азаматты жауапкерді басты сот талылауына катысуы, оларды ытары мен міндеттері. Оларды келмеуді салдары.
5. Басты сот талылауыны шегі. Басты сот талкылауын кейінге алдыруды негіздері мен іс жргізушілік тртіптері. ылмысты істі токтата труды негізі мен іс жргізушілік тртібі.Блтартау шарасы туралы жне оларды мерзімдері туралы мселелерді шешу.
6. Басты сот талылауында ылмысты істерді ысарту.
7. Басты сот талылауында аулылар шыару тртіптері. Басты сот талылауында тртіпті амтамасыз ету максатында олданылатын шаралар.
8. Басты сот талылауыны хаттамасы, оны мазмны мен маызы. Басты сот талылауы отырысыны хаттамасына ескерту жасау жне оларды арау тртіптері.
9. Соттылыты ымы, маызы жне трлері. Істерді пндік (тектік) белгіге байланысты соттылыы. Істерді ауматы (жергілікті) белгісіне байланысты соттылы. Істерді жеке дербестік субъект белгіге байланысты соттылыы. ылмысты істі соттылыы бойынша беру. Соттылы туралы дауларды шешу. ылмысты істерді біріктіру незіндегі соттылыты аныктау.
1.азастан Республикасы Конституциясыны 75-бабына сйкес азастан Республикасындаы ділеттілік тек діл сот арылы ана жзеге асады. ділетті сота жіберу мемлекеттік істі негізгі формасы болып табылады. Сот тек ана азаматтарды ыты оранысын жне мемлекетті ана орап оймайды, сонымен атар оамдаы демократияны (сз бостандыын), сот жне за алдында барлыы бірдей жауап беретінін, за негізінде рекет етеді. Сотты кімінсіз немесе засыз ешкім де бізді мемлекеттік конституциямызда ылмысты жазаа тартылып, негізсіз айыпталмайды.
Сот талылауында абылданан шешімні сапасы тек оны ылмысты істі жргізу зандарыны теориялы біліміне ана емес, сонымен атар алан білімін іс жзінде жзеге асыруа, жеке істерінде, алдын ала дайынды жмыстарын йымдастыру, басты сот процесін білікті ткізу, екі жаты тініштерін дрыс шешу, орытынды кезеде негізі аланан жне занды кім шыара білуі керек.
ылмысты сот процесін жргізу соттарды жмыс жасау уаыты шектелмейді.
Сот шешімі — ылмысты іс озау жне ылмысты іс жргізу, алдын ала тергеу жмыстары, алдын ала тыдауа арналан дайынды жне белгіленген жмыстарды тындау, бас сот талылауы, апелляциялы іс жргізу, кімді орындау жне адаалау жмыстары осыларды барлыы да ылмысты істі негізгі сатыларыны бірі.
Істі жргізу сатысында кп ылмысты істер аралып шешіледі; жан-жаты орындалады; ылмысты іс объективті жне толы зерттеледі; кінсіздігі немесе кінсіні аздыы туралы; сондай-а сезіктіні, айыпталушыны атайтын не оларды жауаптылыын жеілдететін длелдерді бар екені аныталады. Крсетілген рекеттердін барлыы да ата конституциялы принциптер бойынша жргізілуі тиіс.
Сот тек сот талылауынан кейін ана айыпталушыны айыпты деп санап, оан сай жазасыен береді. Сотты кімі тек осы сатыда ана шыарылады. Сот шешімінде кім абылданып азастан Республикасыны атынан шыарылады.
азастан Республикасыны Р ІЖК-ні 40-тарауы, яни басты сот талылауыны жалпы шарттарында талылауды ба-сынан соы сатысына дейін арналан:
Басты сот талылауына мыналар жатады:
1) дайынды блімі;
2) сот тергеуі;
3) сот жарыссзі;
4) сотталушыны соы сзі;
5) кім шыару.
Басты сот талылауыны жалпы шарттары.Басты сот талылауыны жалпы шарттарымен, ылмысты замен бекітілген нормаларымен істі мн-жайын ашып, ерекшеліктерін анытайды, олар траты жне барлы ылмысты іс жргізуді алашы кезеін згеріссіз алдырады.
Р ІЖК-ні 40-тарауындаы сот талылауыны жалпы шарттарына мыналар жатады:
— сот талылауыны тікелей жне ауызша болуы (Р ІЖК-ні 311-бабы);
— сот талылауыны жариялылыы (КР ІЖК-ні 29-бабы);
— екі жаты тесіздігі (Р ІЖК-ні 21, 23-баптары);
— сот рамыны згертілмеуі (Р ІЖК-нін 312-бабы);
— запастаы судья (Р ІЖК-ні 313-бабы);
— траалы етушіні кілеттігі (Р ІЖК-ні 314-бабы);
— сотталушы адамны атысуы (Р ІЖК-ні 315-бабы);
— ораушы мен мемлекеттік айыптаушыны басты сот талылауына атысуы (Р ІЖК-ні 316, 317-баптары); Жбірленушіні басты сот талылауына атысуы (Р ІЖК-ні318-бабы);
— азаматты талапкерді немесе азаматты жауапкерді басты сот талылауына атысуы (Р ІЖК-ні 319-бабы);
— басты сот талылауыны шегі (Р ІЖК-ні 320-бабы);
— басты сот талылауын кейінге алдыру жне ылмысты істі тотата тру (Р ІЖК-ні 321-бабы);
— блтартпау шарасы туралы мселені шешу (Р ІЖК-ні 322-бабы);
— Істі осымша тергеуге жіберу (Р ІЖК-ні 323-бабы);
— басты сот талылауында істі тотату (Р ІЖК-ні 324-бабы);
— басты сот талылауында аулы шыару тртібі (Р ІЖК-ні 325-бабы);
— басты сот талылауыны тртібі (Р ІЖК-ні 326-бабы);
—басты сот талылауында тртіпті амтамасыз ету масатында олданылатын шаралар (Р ІЖК-ні 327-бабы);
— басты сот талылауыны хаттамасы жне ескертпелері (Р ІЖК-ні 328, 329-баптары);
—басты сот талылауыны хаттамасына ескертпелерді арау (Р ІЖК-ні 330-бабы);
Сотты талылауы ылмысты процесс принциптеріні негізінде рылан. Сот процесінде ылмысты процесті негізгі белігі орындалады. Бндай жадайда жалпы сот талылауыны трлерін арастырып, оны ысаша мінездемесін беру керек.
Сот талылауыны тікелей болуы сот іске атысы бар адамдарды барлыын тындап, длелдерді жариялауы тиіс. Сот отырысы кезінде келтірілген длелдерді негізінде ана сот кім шыара алады. Сот трешісі тек материалды длелдемелермен жне басада іс хаттамасымен танысып ана оймайды, сонымен оса ол міндетті трде оларды арауа, сотталушылардан, жбірленушілерден жауап алуа, сарапшыларды тындауа, хаттамалар мен зге де жаттарды тексеруі тиіс. Сотты зімен зерттелмеген жне хаттамада крсетілмеген длелдерге сот жгіне алмайды.
Сондай-а жбірленушіден, кугерден засыз алынан млімдемелері абыддауа жіберілуі ммкін, ал егер сот рамы згертілген жадайда сот отырысында алынан длелдер кім шыаруа негізсіз, себебі, сот талылауы сот рекетін жаадан, траалы етушіні, сот трешісін, прокурорды, ораушыны жне басаларын таныстырудан бастауы керек.
Ауызша трде жауаптармен тергеу жмыстарыны хаттамасы, тексеру актілері, зге де жаттарды тексеру жмыстары сот талылауыны басты шарттарыны бірі. Сот міндетті трде сотталушыдан, жбірленушіден, кугерден жауап алан кезде ауызша сра ойып, одан жауапты ауызша алып, оны ауызша талылайды. Сонымен атар процестегі жекеленген істер жазбаша орындалады.
Сот талылауыны тікелей жне ауызша болуы сот отырысына атысып отырандарды іс жнінде занда крсетілген, длелдеуге негіз болатын млімдемелер мен длелдерге аны болады. Бл — кугерлерді, айыпталушьшы, жбірленушіні жне басаларыны жауаптары. Тек ерекше жадайларда ана, яни Р ІЖК-ні 353-бабында крсетілген жадайда ана оларды айатары жария етілуі ммкін.
Жариялылы— бл сот талылауындаы сз бостандыы. Сот отырысына халыты атысуына, сот процесіні жруіне, естігендері мен кргендері жайлы баралы апарат ралдарымен блісуге болады. Сот кеесінен баса процесті барлыы да жариялылы принципі негізінде жзеге асады.
Сот талылауыны зілмеуі, басталан іс жнінде шешім абылдамайынша сот баса іске кшуі ммкін емес. Жан-жатылы — сот тергеуі істі барлы ммкіндіктерін, айыпталушыны шкерелейтін де атайтын да шараларды тексеруі тиіс.
Істі толытылыы істі дрыс длелдеуге ажетті жне жеткілікті мн-жайларды зерттеу шін шараларды олдануа міндетті.
Объективтілік — бл кні брын пішілген ой шыару, бейтарапты, айыптау немесе атау тараптарыны біржатылыы.
Сот рамыны згертілмеуі, істі бір соттрешісі немесе сот трешілеріні сол бір рамы арауы тиіс. (Р ІЖК 312-бап). Сот трешілеріні біріні сот талылауына атысуды жаластыруы ммкін болмаан кезде ол баса сот трешісімен ауыстырылып, істі айтадан бастайды. Тек Р ІЖК-ні 313-бабында арастырылан жадайларда ана сот трешісі ауыстырылады. Запастаы сот трешісі сот талылауында сот отырысы ашыланнан бастап атысуы шарт, егер сот трешілеріні бірі денсаулы немесе т.б. себептермен кету жадайларында сот трешісі алмастырылады.
Бл ретте істі талылау жаластырыла береді. Запастаы сот трешісін шаырту істі талылауды дайынды кезінде шешіледі. Сот отырысыны дайынды кезеінде запастаы сот трешісін шаыру не шаырмау мселесі шешіледі.
Траалы етушіні басты сот талылауындаы кілеттігі. Сот отырысын басынан аяына дейін траалы етеді. Траалы етуші барлы сот талылауында сратар ойып, жымды шешімге байланысты кеесті басарады. Траалы етуші кеесу блмесінде абылданан шешімді хабарлайды. Ол сот отырысында процесті жру тртібін хабарлайды жне де процесті за негізіндегі тртіп пен реттілікті сатауын амдайды.
Траалы етуші сот отырысына басшылы жасайды, діл сотты мддесіне объективтілік пен бейтараптылыты сатай отырып, істі жай-кйін жан-жаты жне толы зерттеу шін кажетті жадайларды жасап, сотты трбиелік серін амтамасыз етеді. Траалы етушіге сот отырысы залындаы тртіп міндеттеледі (РІЖК314-бап).
Траалы етуші сот талылауыны барлы атысушыларына оларды ытары мен міндеттері жне оларды жзеге асыруды тртібін тсіндіреді.
Ескерте кететін бір жайт, траалы етушіні шешімі сот талылауына атысушы адамдарды барлыына да міндетті. Осыларды бірі траалы етушіні іс-рекетіне арсылы білдірген жадайда бл арсылы білдіру сот отырысыны хаттамасына енгізіледі (Р ІЖК-ні 314-бабыны 3-блігі).
2.Басты сот талылауы сотталушыны міндетті трде атысуымен теді. Сотталушы келмеген кезде іс кейінге алдырылуы тиіс. Р ІЖК-ні 315-бабына сйкес сот длелді себептерсіз келмеген сотталушыны келтіруге, сондай-а оан атысты блтартпау шарасын олдануа немесе згертуге ылы, мысалы, ешайда кетпеу олхаты кзетпен стауа згертіледі. Кзетпен стаудаы сотталушы сот отырысына келуден бас тартан кезде сот істі ораушыны міндетті трде атысуымен ол болмаанда арауа ылы.
Бір ескере кететін жайт, мынадай ерекше жадайларда, сотталушы болмаанда істі талылауа жібере алады: егер сотталушы ауырлыы шаын ылмыс жасааны шін істі оны атысуынсыз арау туралы тініш берсе, сотталушы азастан Республикасынан тыс жерлерде болса немесе сота келуден бас тартан жадайларда ана жол беріледі.
ораушыны басты сот талылауына атысу тртібі мен шарты.азастан Республикасы Конституциясыны 16-бабында айтыландай айыпталушыны ыын орауа, Р ІЖК-ні 69-бабында крсетілгендей ттына аланнан немесе айып таыланнан бастап зады трде ораушы кмегіне жгінуге болады.
Р ІЖК-ні 316-бабында ораушыны басты сот талылауына атысу шарттары мен тртібі мынадай:
Сотталушыны ораушысы длелдерді зерттеуге атысады, сота айыптауды мні жне оны длелдегені жнінде, сотталушыны жауаптылыын жеілдететін немесе оны атайтын мн-жайлар туралы, жазалау шарасы туралы, сондай-а сот талылауында туындаан баса да мселелер бойынша з пікірін айтады.
ораушы келмеген жне оны осы сот отырысында ауыстыру ммкін болмаан кезде істі талылау кейінге алдырылады, оны ауыстыру тек сотталушыны рсатымен ана жзеге асады. Егер сотталушы шаыран ораушыны атысуы за уаытты ішінде ммкін болмаса, сот басты сот талылауын кейінге алдырылады. Айыпталушыа баса ораушыны тадауды сынады, ал ол бас тартан жадайда жаа ораушыны таайыдайды.
Іске жаадан кіріскен ораушыа сот талылауына дайындалу шін ажетті уаьіт беріліп жне ол іске езі кіріскеннен кейін сот талылауы жаадан басталады.
3.Р ІЖК-ні 317-бабына сйкес мемлекеттік айыптаушыны (прокурор) басты сот талылауына атысу шарты мен тртібіне мыналар жатады:
прокурорды басты сот талылауына атысуы міндетті;
жеке айыптау ісіне прокурорды атысуы міндетті емес;
крделі жне кп эпизодты істер бойынша мемлекеттік айыптауды бірнеше прокурор олдауы ммкін;
егер сот талылауы кезінде прокурорды одан рі атысуыны ммкін еместігі немесе денсаулыына байланысты баса прокурормен ауыстырылуы ммкін.
Прокурорды тініші бойынша сот оан істі материалдарымен танысу шін уаыт бере алады, біра ол осы уаыта дейін сотта жасалан іс-рекетгерді айталауа кеп сотырмайды.
Айыптауды олдай отырып, прокурор:
длелдерді сынып жне оларды зерттеуге атысады;
айыптауды мні бойынша зіні пікірін баяндайды;
сот талылауы кезінде туындаан баса да мселелер бойынша зіні шешімін береді;
сота ылмысты занды олдану жне сотталушыа жаза олдану туралы сыныс айтады;
Егер мны азаматтарды ытарын, мемлекетгік немесе оамды, мдделерді орау талап етсе, прокурор іс бойынша азаматты талап ояды немесе оны олдайды.
Айыптауды олдай отырып, прокурор за талаптарын жне істі барлы жадайларын арау нтижелеріне негізделген зіні ішкі кзарасын басшылыа алады. Сотталушыны жадайын нашарлатпайтын жне оны коралу ыын бзбайтын болса, прокурор айыптауды згерте алады немесе егер айыптау сот талылауында олдау таппады деген орытындыа келсе, айыптаудан бас тартуа міндетті, ол шін оны себептерін тсіндіруі керек.
Прокурор айыптау сот талылауында олдау таппады деген орытындыа келсе, айыптаудан бас тартуа (толы немесе ішінара) міндетті. Бл жадай сот талылауын жаластыруа негіз бола алады. Мемлекеттік айыптаушыны айыптаудан бас тартуына сот тергеуі немесе сот жарыссзі кезінде жол беріледі. Прокурор айыптаудан толы бас тартан жадайда, егер айыптаудан жбірленуші де бас тартса, сот з аулысымен істі ысартады. Бл жадайда сот істі тотатыланы жайлы кім шыаруы керек. Ал егер жбірленуші айыптауды талап етсе, сот Іісті талылауды жаластырып, оны жалпы тртіппен айыпталушыны айыптыны айыпсыз деп шешеді. Бл жадайда прокурор процеске одан рі атысудан босатылады, ал айыптауды жбірленушіні зі не занды кілі арылы олдайды.
Прокурор мен жеке айыптаушы айыптаудан ішінара бас тартан кезде сот айыптауды тарап айыптаудан бас тартан блігінде істі тотатады. Айыптауды алан блігінде іс жалпы тртіппен аралады.
Егер прокурор айыптауды згертсе жне жбірленуші брыны айыптауды талап етпесе, сот істі жаа айыптау бойынша арайды.
Жбірленушіні басты сот талылауына атысуы. Егер длелсіз себептермен жбірленуші сот талылауына келмеген жадайда сот істі жаластыруы немесе кейінге алдыруы ммкін. Ол шін жбірленушіні сот талылауына атыспауы істі барлы жадайларын толы анытауды жне оны ытары мен занды мдделерін орауа сер ешеуі керек.
Жбірленушіні тініші бойынша сот оны айа беру шін белгілі уаытта келуге міндеттей отырып, сот отырысына атысудан босата алады. Бндай жадайда жбірленуші сота келу уаытын белгілеуі міндет. Жеке айыптау ісі бойынша жбірленушіні сот отырысына себепсіз келмеуі істі ысартуа кеп соады. Ал егер сотталушыны тініші бойынша іс мнісі жнінде жбірленушіні атысуынсыз аралуы ммкін.
4.Сот талылауына азаматты талапкер, азаматты жауапкер немесе оларды кiлдерi атысады. Азаматты талапкер немесе оны кiлi сота келмеген кезде азаматты талап аралмауы ммкiн. Азаматты талапкердi азаматты сот iсiн жргiзу тртiбiмен талап ою ыы саталады. Сот азаматты талапкердi немесе оны кiлiнi тiнiшi бойынша азаматты талап оюды азаматты талапкердi атысуынсыз арауа ылы. Сот ажет деп тапан жадайда немесе талап оюды прокурор олдаанда сот азаматты талапты азаматты талапкердi немесе оны кiлiнi келу-келмеуiне байланыссыз арайды. Азаматты талапкердi немесе оны кiлiнi келмеуi азаматты талап оюды арауды тотатпайды.
5.За бойынша сот талылауыны шегі тек ана сот тараптарыны атысуымен айыптау бліміде шыарылан кіммен шектеледі.
Р ІЖК-ні 320-бабыны 1-блігінде крсетілгендей басты сот талылауы тек айыпкерге атысты жне сота берілген айыптауды шегінде ана жргізіледі.
Басты сот талылауыны шегі згертілугс болмайды. Сот тек сотталушыларды ісін арап (айыпты немесе айыпсыз) кім шыарады.
Р ІЖК-ні 320-бабыны 2-блігінде сот талылауыны шегі сотты айыпты деп таныан белігімен шектеледі. Айыптауды згертуге бл арылы сотталушыны жадайы нашарламаан жне оны орауа деген ыы бзылмаан жадайда ана жол беріледі.
Сот талылауыны шегі сот отырысында таайындалан айыптаумен шектеледі. Егер айыптау сот аулысымен згертілген болса, онда сот айыптау орытындысы бойынша сотты айта арауына ыы жо.
Басты сот талылауы барысында алдын ала тындау сатысында бастапы айыптауды нерлым ауыр айыптауа згерту сотталушыны жадайын нашарлатуы ммкін. Мнымен атал жазаны таайындалатыны тсінікті болады. Біра ылмысты за арастыратын айыптаудын тым ауыр жазасын олдануа жіберілмейді. ылмысты кодексті айрыша бліміні е жоары жне е тменгі шегінде жасалан іс рекетті, жоарыда арастырылан осымша жаза немесе ауыр жаза олданылан кезде айыптауды згерту ммкін емес.
Барлы жадайда айыптауды згерту шін ылмысты істі осымша тергеуге жібереді.
Егер айыптау жне ылмысты кейбір жадайларын ескеріп, сотталушыны жазасын жеілдететін жадайлар болан кезде сот сол бойынша кім шыарып, сотты рі арай жаластыруа ылы.
Басты сот талылауын кейінге алдыру жне ылмысты істі тотата тру.Сот отырысына шаырылан адамдарды, сотталушы, жбірленуші, ораушы, кугерлер жне т.б. шаырылан адамдарды біріні келмеуі салдарынан не жаа длелдер алдыру ажеттігіне байланысты істі талылау ммкін болмаан кезде сот істі талылауды кейінге алдыру туралы аулы шыарады.
Бндай жадайларда істі тотатаны, келмеген адамдара олданан шаралар жне жаа длелдер ажеттігіне байланысты сот аулысында крсетілуі тиіс (Р ІЖК-ні 321-бабы).
Басты сот талылауын кейінге алдыру негіздері алдын ала тындау жне алдын ала тергеу сатысындаыдай, жалпы барлыына сйкес істі тотату Р ІЖК-ні 50-бабыны 1 жне 2- тармаында крсетілген.
Сотталушыны амауа алу мерзімі (арест) істі сота тскен кнінен бастап кім шыарылана дейін алты айдан аспауы тиіс. Алайда, ауыр ылмыстар туралы істер бойынша сот зіні аулысымен амауа алу мерзімін он екі айа дейін зартуа ылы.
Істі он екі айды ішінде істі бітпеген, амау мерзімдері аяталаннан кейін сот сотталушыа блтартпау шарасын йде амауда стау немесе ешайда кетпеу туралы олхат беруге ауыстыруа тиіс. Тртіп бойынша бл жаза ауыр ылмыс жасаандара олданылмайды. (Р ІЖК-ні 322-бабы).
Басты сот талылауында істі тотату алдын ала тындау негіздеріндегідей. Бл негіздер Р ІЖК-ні 37-бабыны 3—12-тарматарында айыпталушыны айыптаудан бас тартуа Р ІЖК-ні 317-бабыны 6-тармаында жне КР ІЖК-ні 38-бабыны 1-тармаында крсетілген.
Басты сот талылауыны аулы шыару тртібі.Басты сот талылауы кезінде сот шешетін барлы мселелер бойынша сот аулы шыарады, ол сот отырысында жариялануа тиіс.
Оан оса Р ІЖК-ні 325-бабыны 2-тармаында істі осымша тергеуге жіберу туралы, істі ысарту туралы, іс бойынша іс жргізуді тотата тру туралы, блтартпау шарасын тандау, згерту немесе оны кшін жою туралы, бас тарту туралы, сараптама таайындау туралы аулылар жне жеке аулылар кеесу блмесінде шыарылады жне жеке жат трінде жазылады.
Барлы зге аулылар сотты алауынша, кеесу блмесінде, не сол орнындасот отырысы залында аулыны сот отырысыны хаттамасына енгізе отырып шыарылады.