Оамны леуметтік рылымы
ылыми жне леуметтік-саяси дебиеттерде леуметтік рылым тсінігіні бірнеше маынасы бар. Ке маынада бл – оамны жалпы рылысы, оны бкіл негізгі элементтері арасындаы байланыстар жйесі. Сондай-а, бл ым ртрлі леуметтік ауымдастытарды трлері жне оларды арасындаы арым-атынасты: леуметтік-тапты, леуметтік-демографиялы, леуметтік-этникалы сияты трлерін сипаттайды. леуметтануда “леуметтік рылым” ымы “леуметтік жйе” ымымен тыыз байланысты. “леуметтік рылым” тсінігі “леуметтік жйе” тсінігіні бір блігі болып табылады жне 2 компоненттен трады - леуметтік рам жне леуметтік байланыстар. “леуметтік рам” – бл осы рылым амтитын элементтер жиынтыы. Екінші компонент – осы элементтер байланысыны жиынтыын білдіреді. Осылайша, “леуметтік рылым” ымы бір жаынан оамны леуметтік рылымын немесе ондаы леуметтік ауымдастытарды трлеріні жиынтыын амтиды, екінші жаынан – мні мен сипаттамасы бойынша іс-рекеттіні лестірілуі клемімен ерекшеленетін бкіл рамдас бліктерді леуметтік байланыстары болып табылады.
леуметтік рылым оамды жекелеген, бір немесе бірнеше белгілер белгілер негізінде біріккен абаттара, топтара объективті блуді білдіреді. Бл – элементтерді леуметтік жйедегі траты байланысы. леуметтік рылымны негізгі элементтері болып леуметтік ауымдастытар (таптар, лттар, ксіпкерлік, демографиялы, территориялы, саяси топтар) табылады.
леуметтік ауымдасты - бл белгілі бір зара рекет ететін индивидтер тобына орта болып табылатын, мір рекеті жадайымен (экономиялы, леуметтік жадай, ксіби дайындыы мен білім, ажеттіліктер мен мдделер денгейі) сипатталатын индивидтер жиынтыы; тарихи алыптасан территориялы ауымдастытара (ала, ауыл), белгілі бір леуметтік институттара (отбасы, білім, ылым) енуі.
леуметтік ауымдасты леуметтік байланыс арылы біріккен адамдар топтарын ана білдіреді. ауымдастытарды негізгі екі трін блуге болады: леуметтік орта, яни адамдарды белгілі бір арым-атынастарды жзеге асыруы. Мндай ауымдастытар байланысты тратылыы мен осы арым-атынастар жзеге асырылатын саланы маыздылыына байланысты лкен немесе кіші ынтыматасты импульсына, конформизм элементтеріне ие болады. зара рекет тріндегі (мысалы, жіктелген, реттелген рекеттер жйесімен алмасу сияты) бірігу, ынтыматасты, бірлесе ебек етуді келісілгендігі сияты байланыстар негізінде жатан ауымдастыты леуметтік топ деп атауа болады.
леуметтік рылымны болу мен даму механизмдері адамны іс-рекеті жйесінде жасырулы. Адамдар тіршілік ету шін белгілі бір оамды, е алдымен ндірістік атынастара тседі, топтара блінеді, кооперацияланады, функцияларын бледі. Топтарды алыптасу процесі шін леуметтік айырмашылытарды тере кзі ретіндегі ебекті оамды блінуі маызды болып табылады. леуметтік рылым – бл адамдарды беделіндегі, мір сру жадайындаы жне мір сру тсілдері ретінде бейнеленген жйе.
леуметтік рылымны дамыандыыны крсеткіші болып оны ртрлілігіні дрежесі, яни байланыс тсілдеріні ртрлілігі табылады.
Сонымен, андай да болмасын рылым немен сипатталады? Осыан байланысты трлі кзарастар бар, біра е алдымен, ндірістік атынастар стемдік ететін атал детерминацияланан леуметтік рылым туралы айтуа болады. Біра леуметтік рылымдар ндірістік кштермен де сипатталатындыын айтуа болады, техникалы прогресс німі болып табылады. азіргі социологиялы теория леуметтік рылымны адамдарды мамандыына, жасына, біліміне байланысты ие болатын ртрлі леуметтік позицияларына туелділігін анытайды. Сондытан, белгілі бір оамны леуметтік рылымын анытайтын факторлар те кп, социолог оларды барлыын леуметтік процесс диагностикасы кезінде ескеруі керек.
Сонымен леуметтік рылымды анытайтын негізгі, шешуші белгі, критерий андай?
Бізді ойымызша леуметтік рылым рашан бір де біріні басымдылыы жо кптеген факторларды нтижесі болады. Наты жадайларды кейбір белгілер алдыы шетке шыады, немесе, маыздылыынан айрылады. леуметтік рылымды алыптастыруда е маызды ретінде ндіріс тсіліні басымдылыын мойындай отырып, біз оны абсолюттендіре алмаймыз.
Социологиялы ойды жетістігі болып, леуметтік рылымды озалмайтын рылыс ретінде емес, динамикалы бтіндік ретінде арастыруа кшу табылады. Бл леуметтік рылымны теориялы концепцияларын трлі критерийлер негізінде алыптастыруа ммкіндік берді.
Бізді дебиеттерімізде оамны келесі леуметтік жіктелуі ке таралан:
- адамдарды блінуі нтижесінде алыптасатын леуметтік–тапты рылым (таптар, касталар, сословиелер, леуметтік топтар, оларды абаттары);
- леуметтік–этникалы рылым, яни адамдарды белгілі бір территорияа, экономикаа, мдениетке, дстрлерге, психологиялы ерекшіліктері жне т.б. арылы бірігуі негізінде пайда болан адамдарды тарихи ауымы – тайпа, ру, халы, лт, этностар.
- мекендерді негізгі трлерін райтын (ала, макрополис, агломерация, ауыл, т.б.) территориялы рылым;
- жаспен, жыныспен белгіленетін (ерлер, йелдер, жастар, балалар, «жмыс жасындаы» адамдар, зейнеткерлер) демографиялы рылым;
- отбасылы-трмысты рылым, крші ауымдастытар, ата-аналар мен балалар, сондай-а, некелік пен некесіз байланыстар мен атынастар. Сондай-а, леуметтік-ксіби, білім беру, діни жне т.б. рылымдарды блуге болады.
Сонымен, рылым адамдарды белгілі бір тобын - оларды жіктелуі мен интеграциясын білдіреді. Осылай “леуметтік ауымдасты”, “леуметтік топ” категориялары алыптасады жне олар келесіні білдіреді:
1) біріккен рекет;
2) біріккен кеістіктік–уаытты болмыс, атынас (жалпы орта, территория, коммуникация);
3) топты баыттылы пен ережелер.
оамды ебек блісіні нтижесі болып келесі леуметтік-экономикалы топтар табылады:
1) зіні жеке меншікке арым-атынасы бойынша емес, атаратын жмысыны тріне байланысты ксіпкерлік топтар;
2) белгілі бір территорияда - ала немесе ауыл –
3) рангты топтар – басшы мен баынушы арасындаы атынастар (негізінде тік зара байланыс).
андай леуметтік топтар жетекшілік орын алады, андай мамандытар кп екендігіне оамны трі де, оны леуметтік-саяси рылысы да туелді.
Сонымен, леуметтік «леуметтік ауымдасты» категориясы оамны леуметтік рылымындаы негіз болып табылады. леуметтік топтарды кптрлілігін зерттеу шін, оларды салыстыру шін лемдік социологияда «леуметтік стратификация» ымы енгізілді.
леуметтік стратификация теориясы леуметтік теорияны нерлым мыты дамыан бліктеріні бірі болып табылады. леуметтік стратификацияны зерттеуді азіргі тсілдеріні негізін М. Вебер салды жне оны рі арай Т. Парсонс, Э. Шилз, К. Девис, У. Мур жаластырды.
леуметтік стратификация теориялары страта (латынша stratum – абат), леуметтік топ белгілі бір орта позициялардаы немесе орта істері бар адамдарды біріктіретін наты эмпирикалы тіркелетін ауымдасты болып табылатындыына негізделеді. Бл берілген ауымдастыты леуметтік оамны рылымында бекітілуіне жне 6 статусты белгілерге арсы труына ммкіндік береді: билік, меншік, ксіби, білім, т.б.
Батыс германиялы социолог Р. Дарендорф леуметтік стратификация негізіне “бедел” саяси ымын оюды сынды. Оны ойынша бедел билікке атынас пен леуметтік топтар арасындаы билік шін кресті наты сипаттайды. Осы ым негізінде Р. Дерендорф бкіл азіргі оамды басарушылар мен баынушылара бледі. з кезегінде басарушыларды да екіге бледі: жеке меншігі бар басарушылар жне жеке меншігі жо басарушылар, яни бюрократ-менеджерлер. Ал баынушы топ та ртектес болып табылады: онда да кем дегенде екі топты блуге болады – жоары – «жмысшы аристократиясы», тменгі – тмен квалификациялы жмысшылар. Осы екі леуметтік топты арасында аралы «жаа орта тап» болады – жмысшы аристократиясы мен ызметкерлер жне басым тап – басарушыларды ассимиляциясы німі.
Француз социологы А.Турэнні пайындауы бойынша, азіргі оамдаы леуметтік дифференциация жеке меншікке, престижге, билікке, этноса емес, апарата ие болу ммкіндігіне байланысты. Кп апарата ол жеткізу ммкіндігі бар адамдар е жоары орына ие болады.
леуметтік стратификация теориясыны негізгі принциптерін блейік:
1) лкен немесе кіші, траты немесе трасыз, оамда басты немесе осымша рль атарса да, оамны барлы абаттарын тгелімен зерттеу;
2) топтарды бірдей критерийлер бойынша лшеу жне салыстыру;
3) бл критерийлер р абатты толыымен жне тере суреттеу
шін жеткілікті болуы ажет.
Наты оамны леуметтік рылымы рашан эволюция нтижесінде пайда болан, ртрлі леуметтік рльдермен, позициялармен ерекшеленетін стратификациялы жйе болып табылады. Бл жйе ебек блінісі мен осы оамдаы ндылытар мен мдени стандарттар жйесімен аныталады.
леуметтік стратификация теориясында реттелген белгілер (критерийлер) болады. Мнда оларды райсысыны леуметтік маызы ескеріледі. Оны атарына жеке меншік формасы, табыс млшері, билік клемі, бедел, лтты белгілер, білім, мдениет трлері жне т.б. кіреді.
рбір асиетті маызы згеріп отырады. Осылайша, стратификация келесі трде болады:
1) белгілер жйесі;
2) наты оамны леуметтік рлымы;
3) топтарды клдене жне тік орын ауыстыруы. Элементтерді клдене тізілуі бізге кптеген критерийлер береді – лтты, ксіптік, білімдік, мдени, тік – жеке меншік арым-атынасы, табыс млшері, престижді крсетеді.
Стратификация – бл тиісті абаттарды блу тсілі ретінде де, оамны бейнесі ретінде де болады. Белгілі топтарды ажырату дісі ретінде жне оамны крінісі болады.
Стратификация – бл жадай мен рдістер, мнда индивидтер, жанялар бір-біріне те емес атынаста болады жне бедел, меншік, билік, маманды пен мдениет туралы з кзарастары бар иерархиялы ралан страталара топтасады.
Стратификация тек адамдарды, топтарды, оамдаы абаттарды ртрлі жадайын ана бейнелеп ана оймайды, сондай-а, оларды те емес кйін бейнелейді.
Стратификацияны леуметтік теориясы оамды леуметтік топтара, абаттара блуді бірнеше критерийлерін ала оя отырып, леуметтік мобильділік немесе леуметтік озалыс теориясыны алыптасуына методологиялы негіз болып саналады.
леуметтік мобильділік – оамны леуметтік рылымындаы индивидті немесе топты алатын статусын, орнын згертуі. Бл термин социологияа 1927 жылы П. А. Сорокинмен енгізілген болатын.
Стратификация Сорокин бойынша – бл белгілі бір адамдар жиынтыыны (халы) иерархиялы рангтегі кластара жіктелуі. Бл тменгі жне жоары абаттарды болуымен сипатталады. Ол стратификацияны 3 трін бледі: экономикалы, саяси, ксіби.
ртрлі елдерде осы проблемаа кптеген социологиялы зерттеулер арналады. леуметтік мобильділік оамны ашытыы дрежесін, оны демократиялылыын, индивидтер мен буындара белгілі бір оам тменгі категориядан жоары жылжуына аншалыты ммкіндік беретіндігін, оамны басшы элитасы андай жолмен алыптасатындыын, баса топтардан басшы элитаа ту ммкіндігін адамдар білгісі келеді.
Стратификацияда кластар ерекше жне маызды орын алады. Бізді дебиеттердегі батыс оамны ылыми класты дифференциациясын жоа шыаратын тжырымдарды негізі жо. Социология туралы шетел оулытарында осы тжырым кездеспейтін блім жо деуге болады. М.Веберді ойынша, стратификацияны ру шін топты леуметтік мселелері маызды болып табылады. .
леуметтік топ – бл экономикалы, саяси жне ксіби статустара, позициялара ие адамдар ауымдастыы.
Біз класс леуметтік рылымны блшегі болатындыын негізге аламыз. Себебі, ол экономикалы, саяси, идеологиялы атынастарды траты тасылмалдаушысы болып келеді. Класты рылуы – крделі тарихи процесс, оамды абаттара блінуді нтижесі.
леуметтік абаттар бл трыдан белгілі бір жеке мдделер негізіндегі адамдарды біріктіретін леуметтік ауымдастытарды білдіреді.
Мдделер – бл тлаларды, топтарды жне баса да ауымдастытарды леуметтік жйедегі леуметтік жадайын белгілейтін жне олар з рекеттерінде негізге алатын наты мірлік мтылыстары. леуметтік мдделер арылы белгілі бір леуметтік ауымдастытар кілдеріні зекті ажеттіліктеріні жалпыланан крінісі бейнеленеді. Мдделерді ыну оамда траты жзеге асатын леуметтік салыстыру процесі, яни ртрлі леуметтік топтарды мірлік жадайларын салыстыру нтижесінде болады.
леуметтік мірде маызды орынды леуметтік зара атынас алады – бл бір-біріне баытталан, партнері тарапынан аны (ктілетін) реакцияны туызуа баытталан жне осы реакция жауап ретінде баса реакцияны туызатын партнерларды жйелі, траты леуметтік рекеті.
рбір леуметтік айраткер з ажеттіліктерін анааттандыруа талпынады. Дж.Хоманс зіні леуметтік алмасу теориясында рбір айраткер леуметтік зара рекет барысында марапаттауды (материалды та, моральды та – олдау, келісу, малдау) максимизациялауа жне шыынды минимизациялауа мтылатындыын атап крсетеді. зара марапаттау тратылы тенденцияны танытады, саталады. Осы трыдан зара кту пайда болады.
леуметтік жанжал – бл трлі леуметтік топтарды з ажеттіліктерін амтамасыз етуге талпыну, сйкес келмейтін жне тіпті арама-айшы мдделерді жзеге асыру жолындаы атыыстар. Жанжалдарды шешу жолдары: атыысты шешуді сырттай белгісі болып, оны аяталуы табылады (уаытша тотату емес). Бл дегеніміз атыысушы жатар арасында жанжалды зара рекет аяталады. Алайда леуметтік атыысты тбірлі шешілуі атыысты жадайды згеруі кезінде ана жзеге асады. Атап айтанда тиімді болып атыыс себебін жою табылады – арсыластарды бір-біріне деген кзарасын згерту. Сондай-а, леуметтік атыысты бір жаты талаптарын згертуі арылы шешуге болады: арсыласты бірі з мінез-лыны масатын згертеді.
азіргі азастан оамындаы леуметтік рылымны дамуы кездейсотылыымен, анысыздыымен, аморфтілігімен сипатталады. Алы шетке меншіктік жне леуметтік тесіздік мселесі ойылады. Ол класты арама-айшылы жне атыыстармен сипатталады.
Экономиканы тратануы жне экономикалы задылытар еркіндігін задастыру, лемдік нарыа ту негізгі леуметтік ауымдастар арасындаы атынастар рамы мен сипатына маызды згерістер келеді. азіргі оамны негізгі сипаттамасы болып оны леуметтік поляризациясы, кедейлер мен байлара блінуі табылады.
Дстрлі леуметтік топтарды жойылуы, меншік, табыс, билік рылымына ену, перспектива сезімі, топты леуметтік мобильділік формаларына байланысты жаа топшылык интеграция жріп жатыр. Жаа леуметтік рылымды алыптастыру рдісі ш жол бойынша жргізілуде:
Жеке меншік формаларыны плюрализациясы негізінде жаа леуметтік ауымдастытарды алыптасуы;
Мемлекеттік меншік формаларыны трансформациясы жне дстрлі класты-топты ауымдастытарды жадайыны, шекараларыны, санды-сапалы сипаттамаларыны згеруі мен шекаралы, маргианалды абаттарды алыптасуы;
ртрлі жеке меншік формаларыны зара атынасы негізінде абаттар мен страталарды алыптасуы.
азір жаа абаттар зіні рамы, іс-рекет трлері, даму перспективасы трысынан ртрлі. Оларды болашатаы дамуы, мінез-лы, мір сру салты меншікті жаа формаларын задастыруа байланысты болады.