Оамны леуметтік- демографиялы рылымы
оамны леуметтік рылымында елеулі орнын леуметтік-демографиялы «лшемдер» алады, оан келесі трындар рылымы жатады: жыныс-жасты, отбасылы жне генетикалы. Бл рылымдар блек территория бойынша, трындарды алыптасуы мен дайы су рдісіні нтижесі мен шарттары болып табылады. леуметтік-демографиялы рылым бл - туу, лу, некелесу, ажырасу, ала мен ауыл мекендері арасындаы трындарды миграциялы алмасу сияты былыстарды статистикалы параметрлері болып белгіленеді.
Белгіленген рылымны райсысы трындарды келесі белгілер бойынша рамын сипаттайды: жынысы, жасы, отбасы жадайы, туан жері, белгілі жерде тру уаыты. Трындарды рамын жне оны згеру задылытарын зерттеп білуді маызы те зор. Ол е алдымен оамны келешегін білу шін, экономикалы-леуметтік жоспар рып, салуатты саясат жргізу шін ажет. Трындарды даму келешегін алдын ала кре білу, демографиялы болжам жасау - рашан да ылымны алдында тран маызды міндеттеріні бірі. сіресе ол азіргі адамзат оамы зіні даму жолын зі айындап алуына мтылып отыранда те ажет. Демографиялы рдістерді задылытарын мен айатарын білу сындарлы демографиялы саясат жргізуге – кп балалы отбасылара кмек крсету жолдарын, адамдарды денсаулыын сатау, трын йлер салу, трындарды азыпен амтамасыз ету мселелерін шешуге кмек крсете алады.
Трындарды жынысты-жасты рылымы - екі «лшемні» осындысын айындайды: бірінші жадайда андай да бір территорияда (ел, район) немесе жым рамында (е алдымен ебек) еркек пен йелдер арасындаы араатынас, екіншіде - ртрлі жас адамдарыны арасындаы араатынас.
Бл рылымдар кейде биологиялы ретінде белгіленеді. Шынында да, бл айырмашылытар биологиялы негізге тіреледі. Біра, адамдар жиынтыыны жасы мен жынысы бойынша орныуы леуметтік дамуды бір салалары. леуметтік шарттар мен себептерден лем елдері трындарында йелдерді басым болып келуі туелді. Сондай-а, ртрлі елдер мен ртрлі кезедерде оларды араатынасы ртрлі болып келеді.
Жынысты-жасты рылымды белгілі бір белгі бойынша (жынысы немесе жасы), немесе екі белгі бойынша талдауа болады.
лкен ызыушылы трындарды ш топа ажыратылуы белгіленеді: 0-14 жас (балалар), 15-49 жас (жас жне орта жастаы), 50 жас жне одан жоары (ересек).
Осы топтар арасындаы араатынас трындарды жынысты, жасты рылымыны трін сипаттайды. Нерлым рылым прогрессивті, сорлым онда даму ммкіндігі жоары, ебек потенциалыны дамуы траты болып келеді.
Трындар саныны белгілі сімі мен оны прогрессивті згерісі негізіндегі жынысты-жасты рылым, елді леуметтік дамуыны, ебек жне демографиялы потенциалыны маызды сипаттамасын айындайды.
Трындарды отбасылы рылымы - келесі крсеткіштер: саны, клемі, отбасы рамы, блек мшелеріні зара атынасы негізінде сипаттайды жне дайы ндіріс, миграция, трындарды мір дегейі мен трмысы, жастарды леуметтенуі мен лкендерді зейнетке туін, трындарды леуметтік, этникалы, лтты рылымын сипаттау мен зерттеуде ке олданылады.
Трындарды отбасылы рылымын талдауда, отбасы некеден, туысандытан, ата-ана мен балалар арасындаы атынастардан туындайтын ытарымен жне міндеттерімен байланысан адамдар тобы болып белгіленеді.
Отбасы – оамны тірегі, оны алашы яшыы. Адам міріні мні алдымен оны отбасыны болуы немесе болмауымен лшенеді. Отбасыны бірнеше трі болады. Ата-анасы жне балалары бар отбасы толы деп аталады. Ата-анасыны біреуі ана бар болса, ол толы емес отбасына жатады. Ата-анасына мен балаларынан баса туысандары осылып мір сріп жатан отбасын крделі отбасы деп атайды.
Трындарды отбасы рылымымен неке жадайы тыыз байланысты. Неке - отбасын ру масатын кздеген ер мен йелді те одаы. Некеге отыран ерлі-зайыптылар бір-біріні алдында белгілі ытыра ие болады жне міндеттер орындайды. Неке міндетті трде тіркелуі керек. Тек тіркелген некеде трандарды ана рекеттеріні зады салалары болады. Отбасыны трлі тптары бар. Оларды ішінде азіргі заманды оамда ке тараланы кіндік отбасы ата-аналардан жне оларды балаларынан трады. Кіндік отбасыны екі нсасы болуы ммкін: балалы жне баласыз, ерлі-зайыптылардан ана тратын отбасылар. Кеейтілген отбасы ерлі-зайыптылармен, оларды балаларымен оса, зге туысандарын да біріктіреді. Мндай кіндік отбасымен ата мен же немесе йленген ересек балаларымен немесе аа-жеге, апа-жезде балаларымен бірігіп мір сруі ммкін.
Жынысты байланыстарына арай отбасылар негізінен моногамды жне полигамды болып блінеді. Бір йел мен еркекті некелік одаы моногамды отбасы делінеді. Бл некелік формаларды ішінде ке таралан трі.
Екі немесе одан да кп йел алушылыты полигамия дейді. Некені бл трі де зіндік нышандарымен дниежзілік мдениеттерінде де шырасады. Кейбір ислам елдерінде полигамияа рсат етілген. Кпшілік дамыан елдерді азаматтары некені бл формасын птамайды. Отбасыны атаратын функциялары:
- бала сіріп, трбиелеу арылы рпа жаластыын амтамасыз ету;
- баланы леуметтенуге, яни оамда мір сруге дайындау;
- отбасы мшелерін баспанамен, клікпен, киіммен, тамапен, й заттарымен, оуа, ебек етуге ажетті жабдытармен, таы баса материалды ндылытармен амтамасыз ету.
Генетикалы рылым – трындарды берілген мекенде тан, немесе баса ауматан кшіп келген адамдарды араатынасын белгілейді. Келушілерді арасында уаыт онысына байланысты топтар ажыратылады. Бл рылымны трі леуметтік-демографиялы дамуда , елеулі орын миграция ойнайтын, елдер мен район трындарыны басты сипаттамасы болып табылады.
Жастар социологиялы зерттеуді объектісі ретінде 16 жастан 30 жаса дейін жастаы ірі оамды топты белгілейді. Жастар леуметтануды пні болып, жастарды оамны леуметтік рылымында алатын орны мен рлін, айындалу формалары мен жастар ортасында леуметтік задылытар мен задарды іске асыру механизмдерін зерттеу болып табылады.
Спецификалы жастарды леуметтік мселелері: оамны леуметтік – тапты рылымында жастарды орны; жас шеберіні критерияларын орнату; жастарды сраныстарын, ызыушылытарын зерттеу; жастарды леуметтену рдісіні ерекшеліктерімен танысу; оларды леуметтік-прогрессивті баыты мен жымда бейімделуі; жастар йымдарыны рекетіні ерекшеліктері жатады.