Тла социологиясы
леуметтану, баса гуманитарлы ылымдардан айырмашылыы, жеке адамды зерттеуді бір ракурсы – жеке адам - леуметтік мірді айнар кзі, оны шынайы рі жалыз айраткері жне дамытушысы, леуметтік мірді, леуметтік рекеттестікті, институттарды жне таы басаларды блінбес блшегі ретінде арастырады. Жеке адам жне оам мселесі леуметтануда салыстырмалы туелсіз, біра бір-бірімен тыыз байланысты 2 ракурста зерттеледі.
Біріншісі леуметтік институттар, ауымдастытар, жалпы оам алай растырылан, жеке адамны ажеттіліктерімен андай атынаста болатындыыны мнін ашуа; біріншілері оны мдделерін аншалыты бейнелей алатындыына жне бейнелеуі керектігіне немесе олар туелсіз, тек з даму логикасына байланысты екендігін ашуа баытталан.
«оам жне жеке адам» мселесіні екінші ракурсыны мні - бірнеше мселеден трады: белгілі бір социуммен жеке адам аншалыты зара рекет етеді, аншалыты з туелсіздігін, автономдылыын крсете алады; немесе оам, оамды байланыстар, институттар жеке адамны ндылытарын, оларды иерархиясын, мір жолын атал реттейтіндігін зерттейді.
леуметтану шынайы рекет ететін, тадайтын, талайтын субъект ретіндегі жеке адамды зерттейді. Сонымен атар, тланы шынайы мір рекетіні траты, айталанбалы элементтеріне, оны оаммен зара байланыстарына кп кіл бледі. Жеке адам социологиясыны басты проблемасы болып леуметтік жадайлар (байланыстар, леуметтік жне билік институттары, леуметтік ауымдастытар) мен адам іс-рекетіні зара ыпалы табылады. Бл мселелерді шешуге талпыныс болып жеке адамны трлі леуметтік концепцияларыны (ХХ асырды екінші жартысынан) пайда болуы саналады: Чарльз Кули, Джордж Мидті айнадаы Мен теориясы, Райт Линтон, Талкотт Парсонс жне т.б. рльдік теориясы, социологиядаы необихевиоризмны жекелеген салалары, референтті топтар теориясы жне станымдар теориясы т.с.с. Теорияларды орта асиеті - адам даралыын спецификалы фактор жне белгілі бір факторлардан: индивидтер рекеттестігі, оамда оларды белгілі бір рльдерді атаруы, леуметтік стимулдар, ажеттіліктер, баыттардан тікелей пайда болатын туынды ретінде мойындау. Жеке адаммен, оны леуметтік атынастаы орнымен байланысты мселелер жиынтыын талдай отырып, жеке адам социологиясы кптеген категорияларды (бейімделу, белсенділік, трбие мдделер, мотивтер, ажеттіліктер, ндылытар, жеке адам трлері, станымдар, т.б.) олданады. Айнадаы «Мен» теориясында (Ч.Кули, Дж.Мид) тла толыымен адамны леуметтік шартталан «Меннен» туындайтын функция ретінде арастырылады. Жеке адамны негізі, оны зіндік санасы – бл леуметтік рекеттестікті нтижесінде индивидті зіне объект ретінде, баса адамдар кзімен арауды йренуі нтижесіндегі леуметтік зара рекеттестігі ретінде бейнеленді. Осылайша, жеке адам – адамны леуметтік мір рдісінде жинаан объективті асиеті трінде тсіндірілді.
Рльдер теориясын жатаушыларды ойынша, жеке адам дегеніміз, индивидті оамда атаратын леуметтік рльдері жиынтыыны функциясы болып табылады, сондытан, леуметтік рль – индивид пен оам рекеттістігі механизміні маызды элементі. Адамдар арасындаы леуметтік байланыстар оларды оамды атынаста белгілі бір жмыс трін (малім, инженер, ке, бала жне т.б. функциялар) орындау тапсырмасы трінде болатын леуметтік функциялар негізінде рылады. Атарылан функциялар оамдаы леуметтік рылымдаы адамны жадайын сипаттайды. Осылайша, студентті басты функциясы ксіби жне жалпы азаматты мдениетті танып білу. Индивидті функциялары жне одан туындайтын міндеттер мен ытар жеке адамны леуметтік статусын белгілейді. Жеке адамны леуметтік статусы - бл индивидті леуметтік топтардаы жне бтіндей оамдаы позициясы. Ол табии (жынысы, жасы) жне леуметтік сипаттамалар (маманды, ксіп трі, табыс, ызмет жадайы жне т.б.) арылы аныталады, сондай-а, туа біткен (лтты, леуметтік тегі, туан жері) жне ол жеткізілген (білім, маманды, біліктілік) статустар болады.
леуметтік статустар иерархиясы оамдаы немесе леуметтік ауымдастытаы, абаттаы, топтаы адамдарды белгілі бір позициясыны маыздылыын бейнелейтін «престиж» ымымен бекітіледі. Маманды, лауазым, ызмет трлері престижді болуы ммкін. Престиж – адам тілектерін, ниеттерін, рекеттерін озаушы, ал престиждік баалау – ксіби жмыс бастылыты, леуметтік орын ауыстыруды, ттыну рылымын анытайтын т.б. адам мінез-лын реттеуші болып табылады.
Рльдік теория негізін алаушыларды бірі Р.Линтон леуметтік рльді – адам статусымен байланысты ктілетін мінез-лы ретінде анытайды. Бл рльдік кту адамны леуметтік статусынан туындайтын белгілі бір мінез-лы ережелерді немесе нормаларын орындау жне игеру жадайында іске асады. р статуса кптеген рльдер ызмет ететіндігін атап айту маызды. Зауыт директоры жоарыдаы басарушылар алдында бір рльде, ол астындаыларыны алдында екінші рльде, ке трінде – шінші рльде болады. Біра барлы жерде ол зауыт директоры болып ала береді, бл оны басты статусы. Алайда, барлы рльдерде, сонымен бірге, директор, ке рльдерінде де ол ртрлі ракурста крінеді. Р.Мертон берілген статустан туындайтын рльдер осындысын рльдер жиынтыы деп атады.
Адам бір уаытта бірнеше статуса ие болуы ммкін жне кптеген шексіз рльдерді атарады. детте, рльдер жиынтыы сйкес статуса бекітілген ресми жне бейресми рльдерді амтиды. Осылайша ЖОО оытушысынан тек жоары ксіптік ылыми дегейді жне т.б. ана емес сонымен бірге, бейресми ылыми ортада алыптасан арым-атынас стилін жне мдениет дегейін игеру талабы ойылады. Мнда р жеке адам тек зіне тн рльдер йлесімділігіне ие екенін айта кету керек, бл оны индивидуальдылыын білдіретін негізгі асиет.
Рльдерді кптігі рльдік атыыстар деп аталатын жеке адамны ішкі атыыстарын туызады. Олар кбінесе іс-рекет мотивтеріні кресі трінде болады. Бл мотивтер негізінде белгілі бір функцияларды дрыс, малданан орындалуы туралы кзарастар жатыр. Бл рльдер атыысында индивид шін берілген жадайда маыздыраы жеіске жетеді. Басаша айтанда, рльдер статустар сияты иерархиялы болып келеді жне р жеке адам зіні талам пирамидасын райды. леуметті функциялар, леуметтік статустар жне леуметтік рльдер зіндік бір тйіскен механизмді райды. Осы арылы р адам кейбір оамны блшегі, оны мдениетін, сапасын станушысы болады. Жеке адамны орындайтын леуметтік рльдер жиынтыы ол осылан оамды жйедегі байланыстар мен атынастарды бейнелейді.
Жеке адам мір шарттары мен оамдаы мінез-лыты игерген адамны нтижесі екендігі туралы ой необихевиоризмде пайда болан, мнда тла ретті трде талданан жне леуметтік стимулдар жиынтыына деген леуметтік олайлы жауаптар жиынтыы деп тсіндірілген. Жеке адам кейбір аралы, леуметтік емес сипаттаы айнымалылармен байланысты болатындыы ммкін болды, біра олар шынайы ылыми талдау пні ретінде мойындалмады.
станымдар теориясында жеке адам индивидке кнделікті ыпал жасау арылы оамды тудыратын, кейде саналы емес станымдар трінде арастырылады. Трлі станымдарды жинатай отырып, адам жеке адам болуа деттенеді. Оны санасында жеке адам болу аидалы станымы пайда болады.
Жеке адамны леуметтік концепцияларыны бір тобы жеке адама социогендік ажеттіліктер жиынтыы жне оам тудыратын баыттар трінде араумен байланысты. оам жеке адамны дамуына серін тигізетін ртрлі ажеттіліктерді тудыра отырып, дамиды.
Жеке адама деген кзарастарды даму диалектикасы жеке адамды ышамдайтын схемаларын жеу, оны жйелік тсінуге ту жолымен іске асады.