Жеке адамны леуметтенуі

Жеке адамны алыптасуы, индивидті леуметтік-мдени кйге тсуі - бл те крделі процесс. Оан кптеген озаушы кштер, факторлар атысады. леуметтану ылымы жеке адамны леуметтену процесін, леуметтік асиеттерді, ндылытарды, мрат-масаттарды, ережелерді жне леуметтік мінез-лы, білім алу, іскерлік пен дады принцитеріні алыптасу процесін талдауа ммкіндік беретін негізгі атарды белгілеуге тырысады. Сол арылы адам леуметтік байланыстарды жне ауымдастытарды рекет ететін мшесі болады. Ал оам з мірін сабатасты арылы жаартып отырады. Сонымен бірге, леуметтену процесіні трі жне лгісі оамны андай кндылыктара баынуына, леуметтік рекеттестіктерді андай тріні туындауына байланысты екенін ескеру ажет.

азіргі леуметтену концепциясы француз социлогы Г.Тардты шыармаларынан бастау алады. Оны теориясыны негізі - адамдар арым-атынасыны тбірі еліктеу аидасы болып табылады. Ал оытушы – оушы арым-атынасын ол типті леуметтік атынас деп атады. Американ социологы Т.Парсонс индивидті кпшілік малдаан беделді адамдармен араласу процесіне леуметтік жйені интеграциялануыны ережелерін тсіндіретін леуметтік теорияны жасап шыарды. Оны ойынша, жаня мен білімді оса аланда леуметтену институттары леуметтік рылысты тудыру ызметін атарады.

леуметтену процесіні бір маызды ерекшелігі – бл леуметтенуді тек балалы шапен жасты шата ана алыптасуы, оны жаа статустар мен рльдерді жне ажетті леуметтік касиеттерді есейген адамны бкіл мір бойы игеруі.

леуметтену процесіні екінші маызды ерекшелігі – бл жеке адамны дейі (мысалы, трбие институттары арылы) не дейі емес, жасырын (латентті) леуметтенуі. Бірінші жадайда адам иындытармен атыыса отырып, белгілі бір леуметтік рльге тікелей енеді. Екінші жадайда леуметтік ндылытар жйесіні наты ызметі жеке адамны алыптасуына дейі болмаса да шешуші сер беретіні мезеледі.

шіншіден, леуметтену процесі – бл жеке адамны з индивидуальдыын, зінді дара наты келбетін табуы екенін айрыша атап крсету керек. Ендеше, леуметтену процесі пассивті бейімделуден блек, жеке адамны леуметтік жадайлара кнуіні, оны белгілі бір стандартты айырмашылытара ие болуыны емес, сырты (леуметтік) жне ішкі (биогенетикалы жне рухани) факторлар ыпалымен жне жеке адамны зіндік белсенділігі ызметіні нтижесі.

леуметтік шындыа бейімделу, икемделу бл леуметтенуді масаты болып табылады, себебі, бл оамны функциялануыны міндетті шарты. Біра мнда деттегі леуметтену процесінен тыс, жеке адамны оамды атынастар жйесіндегі орнымен, оны леуметтік белсенділігімен байланысты шектен шыушылы болады. Бл шектен шыушылы бейімделуді жаымсыз трі болып табылады. Оларды бірі конформизм (лат.conformism - сас, трізді) деп аталады. Конформизм - з позициясыны жотыымен, белгілі бір лгіге ерумен, беделге баынумен сипатталады. Конформизмні леуметтік сипаттамасы – бл конформды саналы адамны р трлі мірлік жадайда зін атау масаты мен ателіктерін мойындамай тгелін жадай аымына жабуы.

Ал енді жеке адамны леуметтенуіні механизмі леуметтік баылауа тоталайы. Бл терминді ылыма енгізген француз социлогы Г.Тард. Басында ылым оны ылмыскерді оамды ызметке айтару ралы ретінде арастыран. Кейіннен, бл терминні мнін кеірек арастырып, Г.Тард леуметтік баылауды жеке адамны леуметтенуіні бір факторы деп арады. Г.Тард кзарасыны ыпалымен американ социологы леуметтік тртіпті орнату масатымен оамны индивидке масатты трде сер етуі жне индивидтті мдениетті игеруі мен оны рпатан – рпаа тапсыру рдісін амтамасыз ететін рал ретінде, леуметтік кш пен адамзат табиаты арасындаы белгілі бір атынасты йлестіруші деп тсінді.

леуметтік баылау - бл нормативті жнге келтіру арылы рамындаы элементтерді атынасын, леуметтік жйелерді реттеуші рал. леуметтік баылау жйесін тратандыру функциясы - леуметтік атынастардын, леуметтік (топты, класты, мемлекеттік) рылыстардын стем типтерін тудыру болып табылады. леуметтік баылау жйесіні масатты ызметі, оны баыттылыы жне маныздылыы берілген леуметтік жйені, ондаы бір-бірін ауыстыратын оам типтеріні тарихи дамудаы тарихи – шартты, леуметтік – экономикалы, леуметтік – саяси, леуметтік – ыты сипатына байланысты.

леуметтік баылау – бкіл леуметтік институттар: саясат, білім, мдениет, мораль баытындаы индивидтерді леуметтік тртібін реттейді.

леуметтік баылау механизмі – оамны р трлі санкциялар арылы (оамды кзарас серінен репрессияа дейін) леуметтік топтар кмегімен жеке адамны белгілі бір рльді нормалара сйкес леуметтік рльді орындауын адаалаумен жзеге асады.

леуметтік іс-рекет пен жеке адамны мінез-лыны механизмдері.

леуметтік іс-рекет, жеке адам мінез–лы социологиясыны мні адамны оршаан ортаа деген реакциясын емес, баса адамдарды ажеттіліктері, ызыушылытары жне рекеттерін жне оамдаы леуметтік нормаларды ескере отырып, саналы трде жасалан масатты рекеттерді баылайды. Адамны ысты шйнекке тигендегі немесе екі асыыс адамны кенеттен сотыысуына деген инстинктті реакция леуметтік рекетке жатпайды. Ал баса адамдармен арым-атынас жне жеке адамны ебек ызметі, оны леуметтік институттар арылы ажеттіліктерін теуі - бл леуметтік іс-рекет трлері.

леуметтік іс-рекет адамны леуметтік ортамен атынасын, оны ажеттіліктерді теу масатымен оамды атынасты белсенді олдану немесе згерту рдісін сипаттайды.

Мотиві бар жне леуметтік статуса реакциясы бар жеке адамны з ылытарыны жне баса леуметтік рекеттеріні жинаы адамны мінез-лын райды. Жеке адамны мінез-лы мен іс-рекетіні объективті негізі болып оны ажеттіліктері мен ызыушылытары табылады.

ажеттіліктер адамны сырты лемге, леуметтік ортаа деген туелділігін крсетеді. ажеттіліктер екі трлі болады: табии жне леуметтік (оаммен рылан).

ажеттіліктер мір сру жадайын сипаттайды. мір жадайларына анааттанбаушылы мір жадайларын олда бар ммкіндіктер жне ебек арылы, леуметтік институттар арылы згертуге тырысатын адамны іс-рекетіні сипаттамасына айналады. Ммкіндіктеріне арай индивид масатты трде белгілі бір леуметтік жйедегі белгілі бір ажеттілікті анааттандыру масатымен рекет етеді. Енді осы кезде жеке адамны мдделері, оны мні крініс табады. Мдде ретінде, е алдымен, адамны оамдаы орны, екіншіден, оны баса адамдар ызметіне туелділігіні сипаттамасы, шіншіден орнаан леуметтік атынастардан туындаан ажеттіліктерді анааттандыру жолдары жне тсілдері крінеді. Адам наты рекетке кірісу шін ажеттіліктер мен мдделерді ішкі озаушы мотивтерін тануы керек. Мотивтер - рекетке ішкі наты озаушы, белгілі бір жадайда адам мінез-лын сипаттаушы. Мотивтер – белгілі бір игіліктерді немесе тілектерді, ызмет жадайларын орындаудаы объективті ажеттіліктеріні жне мдделерді адам санасындаы крінісі. Мотивтер, индивидтерді белсенділігіні ішкі озаушысы. Оларды сырты озаушы кші – стимулдардан адама сырты жадайларды объективті серімен ерекшеленеді. Стимул жеке адам ызметіні себебіне айналуы ммкін, егер де ол объект пен субъект ажеттіліктеріне жауап беретін субъективті ндылы болып табылса.

ндылыты баыттар жеке адамны луметтік станымы бола отырып, оны мінез-лын реттейді. луметтік стамдар – бл жеке адамны луметтік белгілі рекеті нысанына сйкес рекет етуі. ндылыты баыттар жоары дегейдегі луметтік станымдар бола отырып, жеке адамны мір сру жадайымен, ндылытарымен, индивдті жеке луметтік объектке жне жадайа деген станамдарымен, жеке іс-рекетті реттейтіндігімен ерекшеленеді. ндылыты баыттар жеке адамны негізгі луметтік мдделерін кздеп, оны ызметіні стратегиялы баытын анытайды. ндылыты баыттар индивидті мірлік позициясы, оны кзарасы, адамгершілік аидалары трінде болады.

Адама жеке адам ызметін атару бір жаынан аурытпалы туызса, екінші жаынан – бл баыт. Ауртпалы болады, себебі, леуметтік ызметтерді орындау оай емес. Мысала, жауапкершілік ызметін алайы. айсібір луметтік ауымдастыты мшесі бола трып жеке адамны бл функцияны орындамауы ммкін емес. Ол дегеніміз, индивидті арасында байланыс орнату, жне екі жаты міндеттер абылдау. Басаа деген жауапкершілігі бар жеке адам ауымдастыты зіне де осы талапты оюа ылы. Біра жауапты болу адамны кптеген оамды міндеттерді орындауында талап етеді. Соны нтижесінде з ызметін, ажеттіліктерін жне мдделерін шектеу.талаптарына сай болуа мжбр.

Ебек социологиясы

 

Ебек социологиясы – ебекті луметтік процесс, луметтік ебекті арындылыын арттыру факторлары, техника жне технологиялы, ызметті, жадайларды, адамны ебекке деген кзарасына сері тріндегі ебекті мселелерді зерттейтін леуметтануды бір саласы. Ебек социологиясыны ш басты аспектісін бліп крсетуге болады.

Біріншіден, ебек социологиясы – бл адамдарды ебек ралдарымен жне заттарымен зара рекеттестік задылытары жне сол задылытарды ебек жымдарында жне жеке адам ызметіндегі рекеті жне кріну белгілері. Мнда адамны жымны жаа технологиялы рдістеріні даму жадайындаы жне экстремалды ебек жадайындаы (шахтерлар, атомды электростанциялар жне таы да баса жмысшылар) ызметімен байланысты мселелер жиынтыы талданан.

Екіншіден, ебек социологиясы – бл адамны жне жымны ебекке, оны сипатына, мніне, жадайына деген кзарас жиынтыы. Мнда адамны жне жымны ебекке байланысыны материалды мддесі, ебекті мні, ебекті бтіндей маынасыны себептері талданады.

шіншіден, ебек социологиясы – ксіпорын, жымны леуметтік йымы, яни позициялар, рльдер, ндылы жне жымдаы жмысшылар арасындаы байланыс жиынтыын тудырушы ерекше атынастар жйесі. Мнда ебек социологиясыны зерттеу саласына ртрлі ебек рылымына байланысты, оны функцияларына байланысты (жымны луметтік-психологиялы мселелеріне, ондаы атыыстар, жымдаы басару тсілдері, басарушылар мен лидерлер арсындаы атынас жне т. б.) мселелер кіреді.