Ебек ызметті себептері

Адамны ндірістегі ызметінде басты рльді ебекті белсенділігіні стимулдары мен себептері атарады. Стимулдар – объективті факторларды серінен пайда болатын саналы озаушы кш. Ол бір жаынан адамны белсенділігін анытайтын кптеген факторларды амтыса, екінші жаынан, р трлі адамдара рилы сер етеді.

азіргі леуметтанушыларды бірі Ф.Херцбергті ойынша, батыс луметтануы жмысшыларды мінез-лын ндірістік реттеуге баытталан жне ол осындай зерттеуді ш е манызды тсілін талдады.

Бірінші тсіл.

CC асырды басында Ф. Тейлор теориясыны негізінде американ инженерлері жасап шыаран ылыми менеджмент. Оны теориясы бойынша ебекті арындылыы ндірістік тапсырманы крделі ебек дадыларын ажет етпейтін кдімгі операциялармен штастыран кезде артады. Бірліктік келісімді прогрессивті сыйаы тлеу жйесі, тіпті, арт жне міндетіне жауапсыз арайтын адамдарды да ебек арындылыыны жоарлануына себеп болды. озалысты экономдау жне ебек функцияларын ышамдау масатымен мият инструктаж, саатты тлем жне бонус жйесі, растырмалы конвейер, т.б. арылы ебек операцияларын хронометрлеу - бны брі ндірісті ылыми йымдастырылуы. Жмысшыларды ндірістегі тртібін реттеуді екінші амалыны бастауы CC асырды 20–30 жылдарында американды алым Э. Мэйоны белгілі хоторнды тжірибелерінде крсетілген. ндіріс арындылыын жоарылатуа сер ететін р трлі факторларды зерттей отырып, Э. Мэйо адамды жне топты факторлар рлін крсетеді. Бл амал адамдар атынасыны менеджменті деп аталады. азіргі жадайда ол ебекті маызды мселелерін тжірибе трінде деп, зерттейді.

Жмысшыларды ндірістік тртібін реттеуді шінші амалы американ алымы Б. Скиннер есімімен байланысты жне жадайлы менеджмент деп аталады. Мнда материалды, луметтік озаушы факторлары олданылады. Ебек шін марапаттау ебек рдісіндегі белгілі бір масата жетуге байланысты, ал менеджерді басты міндеті жмысшылар ызметіні нтижесін баалау жне материалды жне моральдік стимулдарды млшерлеу болады. Ебек себептеріні азіргі леуметтік концепцияларында А.Маслоу, Ф.Херцберг жне т.б. ебек мотивтері теориялы ережелері, концепциялары пайдаланылады. Американ психологы жне социологыны ебек мотивтері теориясы адам ажеттіліктерін анытайды. Адам ажеттіліктерін класификациялай отырып, А. Маслоу оларды базистік (таматану, аупсіздік жне т. б. ажеттіліктер) жне туынды немесе мета–ажеттіліктер иерархиясы принципі бойынша су ретімен тменнен жоарыа, яни материалдытан руханиа арай орналастырады: біріншіден, физиологиялы жне жынысты ажеттіліктер – дниеге адам келу, ас, тра, демалыс т.б.; екіншіден, экзестенционалды ажеттіліктер - з міріні ауіпсіздігіні, ертегі кнге сенімділікті, мір жадайларыны жне ызметіні тратылыыны ажеттілігі, ал ебек саласында – кепілді жмыс бастылы, айылы оиалардан амсыздану жне т. б.; шіншіден, леуметтік ажеттіліктер – штарлы, жым атарында болу, арым-атынас, біреуге амор болу, зіне деген ыылас, ебекке атысу; тртіншіден, беделді ажеттіліктер – беделді адамдарды сыйластыы, ызмет сатысында су, бедел, адір жне жоары баа;бесіншіден, рухани ажеттіліктер – шыармашылы арылы з ойын білдіру. А. Маслоу теориясыны маныздылыы - факторларды рекеттестігінде, оларды озаушы негізін ашуда, оны индивидке алдыылары телгеннен кейін ана соыларыны амтамасыз етілуі.

А.Маслоуды концепциясы Ф.Херцбергті мотивациялы-гигиеналы теориясында рі арай дамытылды. Мнда жоары ажеттіліктер (жетістік, сыйлау, шыармашылы сім ммкіндігі) жне тменгі ажеттіліктерге он мотивациялы факторлар ыпал етеді: компания саясаты, техникалы баылау, басарушымен арым-атынас, жым арасындаы жекелік атынас, жалаы, ауіпсіздік жне жмыс кепілі, жеке жне отбасылы мір, ебек жадайлары жне статус. Ебек себептеріне зерттеу жргізе отырып, Ф. Херцберг адамдарды жмысымен анааттанбаан кездерінде орта туралы, ал анааттанан кезде жмысты зін айтатынын байаан. Бдан р индивид бір ана ажеттілік жйесін емес, бір-бірінен сапа жаынан ерекшеленетін, бір-бірінен туелсіз жне адам тртібіне рйлы ыпал ететін екі жйесі бар деген нтижеге келді.

Бірінші топ – гигиеналы факторлар. Олар ебекті жне болмысты жаымды жадайларын, ебекті жне ебек режиміні ретті йымдасуын, жмыскерлерді трлі жеілдіктермен жне трапен амтамасыз етуде олданылады. арынды ²гигиеналы² ебек жадайлары персоналды тратылыына келеді. Біра ебек німділігін міндетті трде арттырмайды.

Факторларды екінші тобы – мотивтер – Ф. Херцбергті ойынша, ішкі (рухани) ажеттіліктерді амтамасыз етеді жне жмыста жетістікке жеткізеді, жне танымалдылыты, оны мніне ызыушылыты жне т.б. тудырады. Олар жмыспен анааттанушылыты жне ебек белсенділігін анытайды.Сондытан да Ф. Херцберг анааттанушылы – ебек мніні функциясы, ал анааттанбаушылы – ебек жадайыны функциясы деп санайды. Осыдан, гигиеналы шараларды профилактикасы, ортаны жетілдіру арылы жмысшыларды анааттанбаушылыын жоюа болады. Біра з жмысына деген атынасты тек біршама нльдік денгейіне дейін. Адамны ебеке деген талшынысын жоарлату шін ебекті зін байытатын осымша шаралар ажет.

Эмпирикалы длелдей отырып, Ф. Херцбергті бас назар аудараны материалды марапатты - жалаы, сыйаы – немі тиімді фактор деп санамау керек, себебі, адамдар аша шін, здерін сенімді санау шін тек белгілі бір уаыт аралыында ана жмыс істейді. Егер баса жерде жмысшыа кем тленсе, онда жалаыны сімі оны ндіріске бекітеді, біра немі жмыс арындылыын жоарылатуа кеп сопайды.

Мотивациялы–гигиеналы теорияны негізгі нтижесі болып Ф.Херцбергті жеті элементтен тратын ебекті байыту теориясы саналады: клиентпен тікелей байланыс, тауар ндірушіні персоналды жауапкершілігі жне есептесу, кері байланыс, тікелей атынас ыы, ерікті график, ресурсты баылау, квалификацияны жоарлату жне ерекше тжірибеге ие болу. Осы концепцияларды негізінде батыс компанияларымен ш басты ебекті йымдастыруды луметтік жобалары рылды. Бл, біріншіден, АШ-таы ²атысу менеджменті², екіншіден ²социотехникалы жйе² (Швеция) жне шіншіден, ²сапа йірмелері²(Жапония).