АБЫЛАЙ - МЕМЛЕКЕТ АЙРАТКЕРІ ЖЭНЕ САЯСАТШЫ

АБЫЛАЙ ХАННЫІШКІЖНЕ СЫРТЫ САЯСАТЫ (1771-1781).

АБЫЛАЙ - МЕМЛЕКЕТ АЙРАТКЕРІ ЖЭНЕ САЯСАТШЫ

XVIII асырды 70-жылдарыныбасында Казакстанда жаа жалпы казак ханын сайлауа барлыкжадайлар калыптасты. Бірден-бір лайыкты кандида­тура ыкпалды Абылай султан болатын, ол 1740жылдыозінде-ак, Ш. Уэли- хановтын аныктауы бойынша, казакдаласыныебеделді міршісі болан еді. 1757 жылдыозінде Цин империясымен ресми жазыскан хаттарындаол озін хан деп атаан. 1770 жылы бден картайан білммбет кайтыс боланнан кейін Абылай Казакхандыынышын мніндегі бірден-бірбилеушісінеай­налды.

Абылайды сайлау арсанывдаы азак хандыгы.XVIII асырдыбО-жыл- дарынын аяына карай Казак мемлекеті Абылайды белсенді сырткы жне ішкі саяси кызметі аркасында біршама мыкты рі бірттас мемлекетке айнал­ды. 1770 жылы слтан кырыз жерлерінетаы бір жорык жасады. Шату асуы аркылы Кызылсу жне Шамси озендеріні аарына отіп, казактар кырыз жасактарын ауыр жеіліске шыратты. Кптеген тткындар Орталык Казак- стана кошіріліп, онда Абылайды жеке вассалдары - толегітгері ккыымен коныстандырылды. Ресей билігінен Жонарияа кашкан еділ калмактарын талкандааннан кейін слтаннын беделі брынысынан да артатсті. Ресейдін отаршыл кімшілігі казактардан калмактардын кайтарылуына жрдем корсетуді талап етгі, алайда Абылайды з ойлааны бар еді.

Сол кезде Абылай Кытай мен Ресейді колдауына кол жеткізуге тыры- сып, халыкаралык аренада белсенді рекеттер жасады. 1768 жылдыозінде- акол цин императорыныозін «барлык казактар мен слтандарды бастыы» деп тануына кол жеткізген еді.28 Сонымен бірге 1769 жылды аяында ол Ре- сейден озі шін 10 мын адамдык армия болуді срап, онын орнына аманатка оз балаларыныбірін сынды. «Егер... бізге жау шабуыл жасаса, бізге бірсан (10 мы. — Ред.) немесе кем дегенде мы немесе бес жз адам комек корсетілетін болады. Ал оны стіне жоарыда аталан бір сан скер, мені тірі кезімде болсын немесе менінбалаларымнынтірі кезінде болсын, былайша пайдала- нылар еді: алыстаы жаулар шін — бір сан, жакындаылары шін — мы, ал егер онша коп болмаса - мені ішкі жауларыма карсы — бес жз».29Сол кезде Абылай озіні аманат баласын генерал етуді срады, аманаттар слтанны оз

тандауы бойынша екі-ш жылдан сон, алмастырылып отыратын. Эрине бл талаптар ол кезенде іс жзінде орындалмайтыи талаптар еді, мны султан жасы тсінді. Бл ретте Абылай шекаралык кімшілікке зіні кытайлар- мен, тсініліп жргеніндей, сте де онша жакын еместігін жне Ресей протек- торатынан сте де бас тартпашы болып жрмегендігін білдірген еді.

1771 жылы Абылайды жалпы казак ханы етіп сайлау шін жадай жасалды. 1771 жылды кзінде зак уакыт бойы аылдасканнан кейін барлы ш жзді кілдері жаа ханды сайлау шін хандыты ежелгі астанасы Тркістан кала- сына келді. Абылайа ыкпалды жырау Бар Калкаманлы, білпейіз жне Болат слтандар,30 Нралы ханды коспаанда, Кіші жз казатарынын билеушілері,31 Орта жз бен лы жзді кілдері сзсіз колдау крсетті. Халык кп жиналан кезде каза дстрі бойынша Абылай ак киізге ктеріліп, ш жздіханы болып жарияланды. А. И. Левшинніайтканындай, ол «оан (атака) торауыттарды жеуі аркылы жне білммбет кайтыс боланнан кейін, барлы кырыз-казак. ордаларыны ана емес, тркістандыктар мен ташкенттіктердідесайлауы аркылы ие болды».32 Сйтіп Абылай азакхан- дыыны бірлігін калпына келтіре алды.

Абылай ханныц ішкі саясаты.Бкілхалыкты мойындауа жне ш жзді ханы атаына карамастан, Абылайды билігі шексіз билік болан жок. Слтан- дарды едуір белігі, сіресе Барак слтан мен білммбетханны рпата- ры Абылайды такты зансыз иеленді деп санады. Мселен, Дайыр слтан 1781 жылы Орынбор губернаторына Абылай «ханны кадір-касиетін млде ділетсіз иеленгенін, зіні бала кезінде бауырларымен Тркістанда бола- нын, хандыты барлык ділеттілік бойынша зіне тиесілі» екенін жазды.33 Наймандарды билеушісі білпейіз, иеліктері Обаан мен Есіл арасында ор- наласкан дайменде слтан туелсіз еді деуге болады. Тркістан мен Сырда- рияны ортаы аысында билікті бліскен Смекені баласы Есім мен білммбетті баласы Болат здерін хан деп атай берді. Хан билігіне наразы болан кейбір рубасылар оны тіпті скери кшпен клатуа да тырысты. Да- дылы ккыкпен шектеулі Абылай, Ш. Улихановтыайтуынша, слтандар мен рубасыларды бетімен кетуін ауыздыктауа мтылды. Абылайды ора- сан зор беделі казактарды хана баынышта стады. Абылай згерген сырткы саяси жадайда аман калу шін азакхандыынысаясижйесін кобірекор- талыктану жаына карай згерту кажет екенін те жаксы тсінді. Бан жету шін хан бірнеше баытга рекет жасады.

Біріншіден, Абылай билікті орталыктандырылуын ныайтуа мтыл- ды. XVIII асырдын бірінші ширегінде рбір ру бірлестігі іс жзінде авто- номиялы болды жне оларды здеріні билері, рубасылары баскарды. Бл жйе жадайында хан кп жаынан билерді еркіне туелді болды жне оны жекелеген рулар дегейінде шешім абылдауа ыкпал етуге лкен ммкіндіктері болмады. XVIII асырды 20—30-жылдарында бл жйе зге- Ре бастады, белгілі бір ру скербасы жне саяси кшбасшы етіп шакыран слтандарды рлі арта тсті. Абылай жздер мен лкен бірлестіктерді баскаруа дстрлі азакы кісілік рухы негізінде бір орталык буындары элементтерін енгізуге мтылды. Ханны кптеген балалары осындай билсушілер рліне кірісті. 1774 жылы діл слтан лы жзді бір блігіні билеушісі болып таайындалды, оан арнап Абылай Талас аарында ала салып, оан каракалгіактарды коныстандырды. Солтстік-шыыс Жетісуда оны баска бір баласы Сйік, Орталы азакстанда асым билік етті.

Орта жз бен лы жздін барлыкдерлік жері ханны балалары арасында блінді. Тек Кіші жзде жне Орта жзді батыс блігінде айып рпак- тары, Орталык Казакстанны кейбір аудандарында - Баракты рпакта- ры, ал Кытаймен шекара ніріне таяу жерлерде жне Сырдарияда білммбетті рпактары - слтандар билік етті.

Орталык билікті кшейту шін Абылай колданан шаралардын екінші кешені - бір тланы кызметіне жне онын тла ретіндегі касиеттеріне сйену. Мселен, дадылы кыктыдстрлі тсініктеріне карамастан, Абы­лай хан кылмыскерлерді лім жазасына кесуге кім иіыару ккыын зі алды. Бл міндет брын билер казылыында ана болатын. Билер кеесі мен руба- сы-аксакалдар съезіні ккыктары едуір шектелді. Алайда дадылы ккыкты дстрлі болуы жне баскаруды накты тткаларындаы кемшілік Абылайа хандыкты саяси жйесіне реформаны акырына дейін жргізуге ммкіндік бермеді. Оны стіне бкіл баскару жйесін соыстар киратып кетгі деуге болатын еді. Федерализм элементтері рулыбаскару принциптерімен тыыз штасып жатты, хан билігін брынысынша билер мен слтандар едуір дрежеде шектеп отырды. Мемлекеттік машинаныорныктылыы тгелдей жне толыымен ханны з беделіне, онын крделі саяси проблемаларды шешу кезінде ымыраластыктаба білуіне байланысты болды.

Абылай ханныц сырткы саясаты.Абылайдын сырткы саясаты да икем- ділігімен жне ымырашылдыымен сипатгалды. Оны Ресей мен ытай сияк- ты кшті мемлектгермен катынастарынын Орта Азия мемлекетгерімен каты- настарынан едуір айырмашылыы болды. Отаршыл империяларды кш-куатын те жаксы ынан хан, бір жаынан, Ресей протекторатын тану- дан бас тартпай, екінші жаынан, з иеліктерінде екі державаны да ыкпалы кшеюіне жол бермей, олармен катынастарда барынша икемділдік крсетуге тырысты. «азактар уел бастан-ак екіжактылыкты станды, - деді цин им­ператоры зіні 1779 жылы жарлыында, — ...Абылай бізге баынан кезде Ресей Абылайды з боданы екенін, сондыктан бізді оны ез бодандыымы- за кабылдамауымыз керек екенін млімдеп, наразылык жіберді. Біз сонда былай деп жауап кайтарды: «Сіздер Абылайды озадамымыздейсіздер. Егер сіздер оны жаксылап баскарсаыздар, ол ешбір жадайда бізге баынуа тпе- ген болар еді... Ал сіздер, орыстар, бан калай кедергі жасай аласыздар?.. Егер болашакта мндай окиа бола калса, сактык жасау керек».34 Бір жаы- нан, Абылай кытайдыокіметорындарын озініадалдыына немі иланды- рып отырды, екінші жаынан, ол мселені «Ресей сарайына лдекайда ынта- лылыкпен... ал кытай ханымен хатжазысуды бір нрсе шін, оан баынышты кырыз-кайсатара кытайларды реніш корсетіп, кысым жасамауы шін жаластырып» отыран сиякты етіп корсетті.35 Хан ез иеліктерін агрессия- шыл кршілерінен осылайша кауіпсіздендіріп кана коймай, жекелеген пайда келтіругеде тырысты. Мселен, 1772 жылы ол Ресейден озінісырткы жне ішкі жауларына карсы кресу шін гаы да скер срады. Бл орайдаол озіні Кытаймен зара келісімі бар екенін былай деп хабарлады: «Кай жатан жне кандай да бір патша бізге дшпандык рекет немесе арсыздык жасайтын бол- са, оан карсы тратын болады жне егер сол богдыханнан (ытай им- ператорынан. — Ред.) кш срасам, ол мені талап етуім бойынша он мыа дейін немесе жиырма мыа дейін болса да скери адамдар берер еді...».36 Шынына келгенде, Абылайды адалдыына кмнді Ресей де, К,ытай да оан скер болуден бас тартатын.

Ресейді кімет орындары Абылай ханды зінін ыкпал рісінде стауа мтылды, сондытан да 1777 жылы хан жазбаша тініш жасаан жадайда оны хан атаын тануа зір екенін ресми трде хабарлады. Мндай дип- ломатиялы кадам зіні сырты саяси аренадаы беделін ныайта тсетінін тсінген Абылай Петербургке зіні баласы Тоым бастаан елшілік жіберді. 1778 жылы ана 11 Екатерина оны хан деп жне,Орта жзді ана ханы деп бекіту туралы грамотаа ол койып, оны Кіші жз бен ¥лы жзге билігін таныысы келмеді. Бан ызаланан Абылай Орын- борда, Троицкіде, тіпті Петропавлда да антберуден бас тартты. Отаршыл- дыккімет орындары хан ордасына шенеунік жіберуге де келісті, алайда хан «мен оз дрежеме халыктысайлауымен лдекашан-акбекітілгенмін» деп млімдеп, ант беруден зілді-кесілді бас тартты.37 Ханны мндай мінез корсетуін оны 1773—75 жылдардаы Пугачевтін ктерілісінен кейін Ре- сей империясыны кш-куатына шблана карауымен тсіндіруге бола- ды, ал ол котерілісті барысында Абылай жалан атак жамылушыны кол- дап, тіпті онымен бірлесе отырып орыс бекіністеріне шабуыл жасауа да ниеттенген еді.38 Хана ыпалын млдем жоалтудан корып, Ресейді окіметорындары 1779 жылы оан 300 сом жне 200 пт н молшерінде жыл сайыны жалакы таайындады,39бірак 70-жылдардыаяына карай Абы­лай Ресеймен кандай да болсын катынастарыны брін млде зді.

Абылайдын отстіктегі коршілерімен катынастары баскаша болды. Абылайды кш салуы аркасында кайтадан казааймаына айналан Жетісуда кырыздармен кактыыстары жаласа берді жне Абылай олара арсы ара- тура жорытар жасап трды. 1774 жне 1779 жылдары сондай жорытар жасалды. Соысы кырыз руларыны бір болігіні аза хандыына баынуынажеткізді. Ташкентпен жне Ходжентпен соыста Сайрам, Шымкент, Созак жне Ташкент казактара кайтарылды. Сонымен Абылай ханны XVI11 асырды 70-жылдарындаы сырты саяси кызметі азак мемлекетінібірлігін уакьггша алпына келтіруге, оны халыкаралык аренадаы жадайыны ныаюына жеткізді.

Абылайа дейін де, одан кейін де бірде-бір казак ханыны мндай шексіз билігі болан емес. Бл еалдымен оныбилігінісозсіз кдірет- тілік сипатына байланысты еді. Ш. Улиханов былай деді: «крмет(хана) лдебір мистикалыксипатта болды... Бл хан уакыт кастерлі еткен еркін жеілдіктсрге карсы ракымсыздыкпен рекет ете отырып, оз рекеттеріне рпактары оны улие деп санайтындай сипат бере білді».40 Кореген сая- сатшы жне шебер дипломат Абылай зіне ергендерді сйіспеншілігіне жне карсыластарыны крметіне лайык бола білді. Бан ханны жеке касиеттері де едуір дрежеде себепші болды. Текті улеттен шыканына карамастан, балалык шаында оны бакташы да, тйеші де болуына, жо- арлара арсы соыска атардаы жасашы ретінде катысуына жне шай- каста батыр атаын алуына тура келді. Абылай мсылманша жаксы сауат- ты болды, окып, жаза білді. Ол сирек кездесетін саясатшы, тамаша кол- басшы жене дипломат болды. Дегенмен де, ол тарих кошін згерте де, кшпелі оркениеттібрыны кш-куатын кайтадан алпына келтіре де алмады. Ол кайта тлеткен бірттас Казак хандыы ханнынзі аншаомір срсе, соншамірсрді. 1781 жылы шамамен 70 жасында Абылай Ташкен- ттен Тркістана келе жатанда дние салып, Кожа Ахмет Йасауи кесе- несіне жерленді.