АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОРЫТ АТА АТЫНДАЫ ЫЗЫЛОРДА МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
ОУ БАДАРЛАМАСЫ
ТК АТ 4308, ДЕБИЕТ ТЕОРИЯСЫ
Мамандыы: 5В011700-аза тілі мен дебиеті
Кредиеттер саны - 3
Ызылорда, 2014 жыл.
АЛЫСЗ
ЗІРЛЕНГЕН ЖНЕ ЕНГІЗІЛГЕН
Оу бадарламасын жасаан аза тілі мен дебиеті жне журналистика кафедрасы
Филология ылымдарыны кандидаты, доцент Айман Айтбаева
РЕЦЕНЗЕНТТЕР
білов А – филол., . к., доцент орыт Ата атындаы МУ
Медетбаев Т – филол. .к., доцент ызылорда «Болаша» университеті
БЕКІТІЛГЕН ЖНЕ ОЛДАНЫСА ЕНГІЗІЛГЕН
орыт Ата атындаы МУ Гуманитарлы-педагогикалы факультетіні Оу жоспарлары мен бадарламалары бойынша комитетіні 2014 жылы «......»...................№........хаттамасы
ОУ БАДАРЛАМАСЫ
Оу бадарламасы азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі бекіткен мемлекеттік білім беру стандартына (2010ж.), 5В011700 – аза тілі мен дебиетімамандыына арналан «дебиет теориясы» пніні типтік бадарламасына (Бадарлама авторы: азПУ проф. С.Мапырлы), аза тілі мен дебиеті жне журналистика кафедрасыны ылыми-дістемелік семинары отырысында аралып, элективті курс ретінде сынылан (Хаттама№1. 17.09.2014ж.) .
АРАЛАН ЖНЕ СЫНЫЛАН
Оу бадарламасы «аза тілі мен дебиеті жне журнаилистика» кафедрасыны ыоыми-дістемелік семинары отырысында
2014 жылы «..... »................... №........хаттама
ТСІНІК ХАТ
Бл пн.соы курс студенттерін дебиет туралы ылымны негізгі семдік, кркемдік жайлы деби-теориялы тсінігін, кркемдік-эстетикалы танымын дамыту, кркем туындьшы талдау, баалау жолдарына машытандыру масатын кздейді.
Лекциялы жэне семинарлы сабатар барысында дебиет туралы ылымны тарихы жайлы, нерді оамды функциясы, нер трлеріні ерекшеліктері, нерді халытыы, кркем туындыны таырыбы мен идеясы, мазмны мен пішіні, композициясы мен сюжеті, тип, типтендіру, кркем шыарма тілі, образдылы-бейнелілік сырлары, ле рылысы, дебиетті тектері мен трлері (жанрлары), кркемдік дістер мен баыт, аымдар, стиль мселесі, т.б. жнінде жан-жаты млімет беріліп, студенттерді деби- теориялы біліміні тередей тсуіне ммкіндік жасалады.
Пннен саба (дріс, семинар) жргізу барысында тарих, тіл білімі, философия, эстетика, халыты педагогика, психология, т.б. ылымдармен пнаралы байланыс жзеге асырылады.
ПННІ МАЗМНЫ
Кіріспе
дебиет туралы ылым жне оны салалары: дебиет тарихы, дебиет сыны жне дебиет теориясы. дебиет тарихы саласыны масат-міндеттері. дебиет сыныны объектісі - з тсындаы деби процесс екендігі, сынны деби-эстетикальщ функциясы, міндеті, жанрлары. Сыншы тласы. дебиет туралы ылымны аталан ш саласыны зара бірлік-байланысы.
дебиет теориясы - дебиетті нер ретіндегі ерекшеліктері мен даму задылытарын, кркемдік діс, стиль, жанр мэселелерін, кркем туындыны рылысын, сюжетін, тілін, т.б. арастыратын сала.
дебиет туралы ылымны кркемнер теориясы, эстетика, философия, тарих, тіл білімі, т.б. зге ылымдармен байланысы мен зіндік ерекшелігі.
аза дебиеттану ьшымы мен сыныны туу, даму тарихына ысаша шолу.
дебиет, нер туралы ылымны даму тарихьшда маркстік-лениндік эстетика мен дебиет теориясьшы маызы жне оан азірі кзарас.
Кркем дебиет
дебиет - сз нері. мір мен нер. нерді туу себептері. нер жне оны трлері: мсін, сулет, саз, сурет жне сз нерлері, т.б. Бларды жеке нер ретіндегі зіндік ерекшеліктері, шынды болмысты таныту жолдары жне оамды-леуметтік орта функциясы. А.Байтрсынов сз нері туралы.
Сз нері - дебиетті объектісі - мір шьшдыы, предметі - адам. «дебиет - адамтану ылымы» (М.Горький). дебиетті шынды болмысты суреттеу мен адам тласын таныту ерекшелігі, оны бейнелеу ралы тіл екендігі. Образдылы, сздегі сурет, мір болмысты кркем крінісі мен адамды наты имыл-рекет стінде жанды бейнелеу тек сз неріні діреті, еншісі болатьшдыы.
Кркем дебиет пен нердегі шарттылы мселесі.
дебиетті халытыы
нер жне оамды шынды. Суреткерді оамды мірге арым-атынасы. нер туындысын баалау критерийлері. нер мен дебиеттегі халыты ымы, оны тарихи категория екендігі. Халыты ымыны р кезедегі дебиеттегі крінісі. дебиетті халытыы, лтты сипаты жайлы ой-толамдар. Сыншы В.Г.Белинскийді дебиетті халытыы, лтты сипаты жайлы ой-тжырымдары. М.уезов Абайды халытыы жнінде. Кеестік дебиеттану ылымы нерді, дебиетті халытыы туралы. Мселеге бгінгі кезарас.
Кркем шыарма
Кркем шыарманьщ мазмны мен пішіні туралы тсінік. Мазмн мен пішін бірлігі
- кркемдік шарты. Кркем туындыны мазмн мен пішінні бірлігі трысынан арастыру - дебиет теориясыны негізгі принипі екендігі.
Кркем шыарманы таырыбы. Таырып туралы тсінік. Таырып тадау жне мір шындыын зерттеу. Басты жне осалы таырыптар, оларды зара бірлік-байланысы. Таырыпты кркемдік шешімін табуы. Таырыпты леуметтік мнділігі, проблемалылыы.
Кркем шыарманы идеясы жне оны автор дниетанымымен байланыстылыы. Шыарма идеясыны оиа дамуы, кейіпкерлерді іс-рекеті, тартысты шешімі арылы танылатындыы. Идеяны трлері, негізгі зекті идея жне объективті идеялар. Халыты мрат, лтты асыл асиет-мінездерді, адамды ізгі арман-асарды бейнелеу - шыарманы озы идеялылыыны белгісі.
Кркем шыармадаы таырып пен идея бірлігі.
Кркем бейне жне оны жасалу жолдары
Кркем бейне туралы тсінік, оан ойылатын талаптар. Кркем бейнені танымды, эстетикалы мні. Кркем бейне жне авторлы дниетаным, идеал. Кркем бейнені діс трысьшан (реалистік образ, романтикалы образ), тек (эпикалы образ, лирикалы образ, драмалы образ), тсіл (юморлы, сатиралы, трагедиялы, т.б.) трысынан жіктелуі жне оларды ерекшеліктері. Басты жне баса кейіпкерлер.
нердегі типтілік мселесі, типтендіру процесі. Тип жне прототип араатынасы. Типтік бейне ерекшелігі. Белинский, Горький тип туралы.
Кркем бейнені жасалуында олданылатын негізгі суреттеу тсілдері. Портреттік тсіл жне оны трлері. Психологиялы портрет сыры. деби мінездеуді трлері (тура жне жанама мінездеу) жне оларды характерді айындаудаы мні.
Кейіпкер тілі. Ішкі монолог пен диалог. Ішкі монолог - психологиялы талдау тсіліні бір трі. Кркем шыарманы композициясы мен сюжеті. Композиция туралы тсінік. Композииялы бтіндік. Композицияны кркем шыармада оиаларды жйелеудегі, образдарды ттастырудаы, мазмнды иыстырудаы атаратьш рлі.
Сюжет туралы ым.
Горький сюжет туралы. Сюжетті кркем шыарма мазмнын райтьш оиалар жйесі, характерлерді алыптасу тарихы екендігі.
Сюжеттік элементтер немесе сюжетке арау болан оиаларды даму кезедері: экспозиция, сюжеттік байланыс, ситуациялы жадай, оианы (тартысты) шиеленісуі, шарытау шегі, шешімі. Бларды сюжет дамуы мен тартысты рбуіндегі, шешіміндегі, характерді танытудаы маызы.
Композицияны сюжеттен тыс элементтері: пролог, эпилог, бларды шыарма идеясына атыстылыы. Композиция мен сюжетті бірлігі мен айырмашылыы.
Кркем шыарманы тілі
Тіл - адамдар арасындаы арым-атынас ралы. Тілді жалпы халыты асиеті. «дебиетті бірінші элементі - тіл» (Горький) екендігі, оны мнісі. Ауызекі тіл мен деби тіл. Кркем дебиет тіліні, яки поэтикалы тілді ерекшеліктері, оан ойылатын талаптар. Л.Толстой, М.Шолохов, .Мсірепов, т.б. жазушы тілі туралы.
Жазушыны тіл байлыын игеру жолдары.
Поэтикалы тілді кркем шыармада кейіпкер тілі жне автор (баяндаушы) тілі лгісінде олданылуы. Шыарманы жанрлы ерекшелігі жне тілі.
Тілді тура жне ауыспалы маынада олданылуы.
Троптар. Оны эпитет, тееу, метафора, символ, т.б. трлері. Бларды жасалу жолдары мен кркемдік ызметі. Поэтикалы фигуралар: инверсия, арнаулар мен айталаулар. Бл тсілдерді идеялы- кркемдік ызметі, трлері.
дебиетті тектері мен трлері
дебиетті пі текке (эпос, лирика, драма) блінуі, мны мір шындыын бейнелеу тсіліні ерекшелігіне байланысты екендігі.
«Тек», «тр», «жанр» терминдеріні маына-мні. Жанрлы жіктеуді шарттылыы. Эпосты шыармалардаы лиризм, лирикада сюжет болу ммкіндігі, драмадаы лирикалы жэне эпикальщ сипаттарды атар крінуі, т.б.
Аристотель, Гегель, Белинский, Байтрсынов дебиетті текке, трлерге (жанрлара) блінуі жайлы.
Эпикалы текті жанрлы трлері: ертегі, мысал, гіме, новелла, поэма, повесть, дастан, батырлар жыры, роман, роман-эпопея. аза дебиетіндегі роман жанры. Роман-эпопеяны жанрлы ерекшеліктері.
Лирикалы тек. Лирикалы бейнелеу тсіліні ерекшелігі. Белинский, Байтрсынов лирика туралы. Лирикалы аарман сыры.
Лирикалы текті кейбір жанрлы трлері: ода (мада), элегия, сонет, сатиралы лирика, н леі, мадригал, т.б. Бларды таырыпты-идеялы, жанрлы ерекшеліктері. Лирикалы шыармаларды таырыпа арай блуді шарттылыы.
Драмалы тек. Драмалы бейнелеу тсілдеріні ерекшеліктері. Драматургия жне театр. Белинский драмалы поэзия жайлы. А.Байтрсьшов, М.уезов драма ерекшелігі хаында.
Драмалы жанрлар: трагедия, комедия, драма. Бларды нер тарихындаы туу, алыптасу жайы жне зіндік ерекшелігі. Драмалы туындыдаы тартыс жне кейіпкер. Трагедиядаы асірет, комедиядаы клкі, драмадаы тартыс сыры. аза драматургиясында бл жанрларды туу, алыптасу тарихы. Аралас жанрлар ерекшелігі.
деби процесс
нер дамуыны оамды мірмен байланыстылыы. деби дамуды тарихи сипаты. деби проесті здіксіздігі жне лтты ерекшелігі.
деби проестегі крнекті жазушы мен талантты сыншыны рлі. .
деби даму задылытары. нердегі дстр жаластыы, оны ш салада: идея мен таырып, образ, кркемдік шеберлік трысьшан дамытылуы.
Дстр жне жаашьшды мселесі. лем жэне орыс эдебиеттеріндегі озы дстрлерді азаэдебиетіне ыпал-сері. аза дебиетіндегі дстр жаластыы.
Кркемдік діс. деби баыт, аымдар
Кркемдік діс туралы ым. Кркемдік дісті негізі дниетаным екендігі. Аристотель, Белинский кркемдік діс жайлы. нер дамуыны р кезедерінде туьш, алыптасан кркемдік дістер жне оларды арасындаы сабатастытар мен айырмашылытар. Классицизм аымыны тууы (ХІІ .). зіне тн ерекшеліктері. Шектеулілігі. Сентиментализм аымы (ХІІІ . II жартысы - XIX . басы), гуманистік, баралы сипаты, классицизм аымын сынауы, т.б.
Романтизм дісі. Оны туызан оамды-леуметтік жадайлар. Романтизмні мір шындыы мен адамды бейнелеуде станан зіндік кркемдік принциптері. Энгельс, Горький романтизм туралы. аза дебиетіндегі романтизм.
Реализм дісі. Энгельс реализм жайлы. Реализмні мір шындыын бейнелеудегі ерекшеліктері. Реализм дісіні тарихи формалары.
XIX асыр дебиетіндегі сыншыл реализм дісі. Оны гуманистік, халыты- демократты, шынайылы сипаттары мен буржуазиялы оам болмысын айыптап- шкерелейтін сыншылды пафосы. Абай реализміні ерекшеліктері.
Социалистік реализм дісі жэне оан азіргі кзарас.
деби баыт-аымдар ерекшелігі. Орыс жне аза дебиеттері тарихындаы деби баыт-аымдар мен мектептер, оларды деби процестегі маызы.
деби стиль жайлы ым. Стиль жеке жазушыа тн шыармашылы ерекшелік екендігі. Стильдік ерекшелікті композиция мен сюжеттен, адам тласын даралау мен мір шындыын жинатаудан, тіл мен суреттеуден танылатындыы. .Жмалиев стиль туралы.
Гете стильді алылтасу кезедері жайлы. Стиль мен дісті бірлігі мен згешелігі. дісті згеруіні стильге сер-ыпалы. рбір кркемдік дісті, баыт, аымны зіне тн стилі болатындыы. Стиль эволюциясы жне шеберлік.
Студентті оытушымен бірлесіп атаратын жмысыны (СОЖ) таырыптары
Лирикадаы сюжет мселесі (пікірталастар)
Аралас жанрлар ерекшелігі
Кркем бейне трлері
азіргі аза леіні бадары
аза дебиеті тарихьшдаы «зар заман» аымы
Социалистік реализм дісі жайлы сыни кзарас
Кеестік дуірдегі дебиет пен нер туралы аулы-арарлар: азіргі кзарас. А.Байтрсыновты тл дебиеггану терминдерін альштастырудаы ебегі («дебиеттанытыш» бойынша)
Студентті зіндік жмыстарыны таырыптары
1. Кркем шыарма тілі. Троптар, поэтикалы фигура трлері
2. аза драматургиясыны бгінгі жайы
3. Лирикалы жанрлар трлері
4. Кркем бейне жасау жолдары
5. Композицияны сюжеттік элементгері
Студенттерге ыркйек айыны соында тапсырма беріледі. Аталан таырыптар бойынша студенттер кркем эдебиет туындыларьшан мысал іздеп, арнайы мысал дптере жазуы керек. Мысал дптер желтосанны аяында - сессия арсаында тексеріледі.
Пайдалануа сынылатыи дебиет
Оулытар мен оу ралдары:
1. Ахметов 3. ле сзді теориясы. - Алматы, Мектеп, 1973.
2. Байтрсынов А. дебиеттанытыш.// Шыармалары. - Алматы, 1989.
3. Жмалиев . дебиет теориясы. - Алматы, 1969.
4. абдолов 3. Сз нері. - Алматы, 1992; 2002.
5. дебиеттануа кіріспе. Хрестоматия. растыран: С.Мапыров. - Алматы, 1991.
6. Джунышбеков Н. Введение в литературоведение. КазНУ им. Аль-Фараби. - Алматы, 2005.
осымша дебиеттер:
1. Ахметов З. Абайды аынды лемі. - Алматы, Ана тілі, 1995.
2.Ахметов З. Казахское стихосложение. - Алматы, 1964.
3.Атымов М. Кркем шыарма композициясы туралы. - Алматы, 1969.
4. Белинский В.Г. Шыармалары. Сын маалалары. - Алматы, 1987.
5. Добролюбов Н.А. дебиет туралы маалалары. - Алматы, 1955.
6. Дстр жне жаашылды. Екі томды. - Алматы, ылым, 1980-1981.
7. Жмалиев . Стиль - нер ерекшелігі. - Алматы, 1966.
8. Горький М. дебиет туралы. Алматы, 1954; 1984.
9. абдолов 3. Кзарас. Талдаулар мен толаныстар. - Алматы,1996.
10. Кенжебаев Б. аза леіні рылысы. - Алматы, 1955.
11.Майтанов Б. Суреттеу мен мінездеу. - Алматы, 1991.
12. Мапыров С. дебиетті тектері мен трлері. - Алматы, РБК, 1994.
13. Мшр Жсіпов . ле - сзді патшасы. - Алматы, 1991.
14. Негимов С. ле рімі. ылым, 1970; Аын-жыраулар поэзиясыны бейнелілігі. - Алматы, Гылым, 1991.
15. Нргалиев Р. Трагедия табиаты. - Алматы, 1972.
16. Пірлиева Г. Ішкі монолог. - Алматы, Ер-Дулет, 1994.
17. Стиль сыры. Жина. - Алматы, ылым, 1991.
18. Ысалы Д. Сын жанрлары. - Алматы, Санат, 1999.
19.дебиеттану. Терминдер сздігі. - Алматы, Ана тілі. 1998;2006.
20. дебиеттану. Сз неріні сырлары. Мектеп оушыларына дебиетті тередеп оытуа арналан кмекші рал (раст. .Дайырова, .Бітібаева, С.Мапырлы, Г.рманбаева). - Алматы, Мектеп, 2003.
21. Волков И.Ф. Творческие методы и художественные системы. Изд. 2-е. - Москва, 1978.
22. Виноградов В.В. О языке художественной прозы. - Москва, 1980.
23. Словарь литературоведческих терминов. Сост.Л.Тимофеев, С.Тураев. - Москва, 1974.
АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОРЫТ АТА АТЫНДАЫ ЫЗЫЛОРДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ