Кркем дебиеттегі бейне жне бейнелілік
Жоспары:
І.І.дебиет теориясы — ылым. дебиет теориясы арастыратын мселерді 3 циклдан тратындыы.
1.2 дебиетті нер ретінде зге нер трлерінен басты екі айырмашылыы.
І.З. дебиетті коркем тану ралы екендігі. Кркем бейне, оны танымды мні.
дебиеттер:1. Белинский В.Г. деби-сын маалалар. Алматы, 1987.
2. дебиеттану терминдеріні сздігі .1998.
3. абдолов 3. Сз нері. 1992; 2002;
4.Тимофеев А. Основы теории литературы. М., 1977.
5.Нралиев Р. дебиет теориясы. А.,2003
Алдымен дебиет туралы ылымны дебиеттану аталатынын, оны бір-бірімен сабатас-байланысты ш салалары бар екеніне кіл аударайы. Олар: дебиет тарихы, дебиет сыны, дебиет теориясы. Блар Ю.В.Манн айтандай «дебиеттануды басты салалары» болып табылады. Ал, библиография, мтінтану болса, дебиеттану ылымыны жанама салалары саналады. дебиеттану мен тілтану осыла кеп филология ылымдарын райды. •
дебиет тарихы белгілі бір лтты, халыты сз неріні туу, дамуын, бгінгі кезеге дейінгі бел-белестерін, ай кезеце андай аын-жыраулар, аламгерлер болды, олар андай деби мра алдырды, оньщ кркемдік маызы андай деген мселелерді анытаса, дебиет сыны керісінше, з тсындаы, кезеіндегі деби процесс - деби даму ерекшеліктерін арастырып, дебиет керуені андай баыт алып барады, деби процесте андай басым тенденциялар, таырыптар бар деген мселелерді анытап, сондай-а кнделікті жары крген жаа туындыларды кркемдік жетістік-кемшіліктерін діл саралап, жазушы ебегін баалау, кпшілікке танытып отыру міндетін ала ояды.
дебиет теориясы осы екі саланы фактілерін, материалдарын саралап, тйіндеп, ылыми орытынды, тжырым жасап отыратын басты сала.
Бл саланы арастыратын мселелері те ауымды. Тйіп айтанда, олар мынадай 3 циклдан трады:
1) аламгерді мір шындыын образды-бейнелі трде суреттеп таныту ерекшеліктерін арастыру. Бл дегеніміз кркем туындыны бейнелік-суреттілік табиатын, аламгерді эстетикалы идеалы, деби шыарманы халытыы мен шыайылыын тану жне байыптау, жалпы сз неріні бейнелілік табиатын ыну.
2) Туындыны кркемдік рылымын, яни оны композициясы мен сюжетін, таырып пен идея бірлігін, тип пен характер жайын, ле рылысы, мазмн мен пішін бірлігі, тіл, стиль мселелерін арастыру.
3) нер дамуыны ары-бергі тарихын барлап, ондаы кркемдік дістер мен деби баыт- аымдар, мектептер ролін, жанрлар эволюциясы мселесін сз ету.
Адамзат оамымен бірге жасасып, оньщ рухани-эстетикалы таламына ызмет етіп келе жатан нер трлері саналуан. Сулет, саз, мсін, кескін, олнер дегендей. Соларды бірі-бірегейі - дебиет, яки сз нері. нер атаулыны масат-мраты орта боланымен, райсысы зіндік сипаттарымен ерекшеленеді. дебиетті зге нер трлерінен басты ерекшелігі - бейнелеу ралы - кркем сзге байланысты. Осы себепті де дебиет сз нері деп аталады.
дебиет неріне тн кркем бейне жне бейнелілік деген ымдар бар. Кркем бейне дебиеттегі Адам тласы болса, бейнелілік кркем сзді діретін танытатын суретті сз, айшыты тіл, бейнелі тіл деген маынада.
Суретті сз, бейнелілік деген ымдар тек дебиетке, сз олданыса атысты ерекшелікті танытатын ымдар.
Бл кркем сз діреті арылы мір кріністерін, адамны іс-ректтерін, зат- былыстар сырын сырлы сзбен кестелеп, айшыты,суретті, жанды, серлі таныту деген сз. Блай бейнелеу зге нерді олынан келмейді, бл сз неріні еншісіндегі ерекшелік. Демек, бейнелілік (образдылы деп те айтады) авторды нені суреттесе де, сз діреті арылы сол былысты, затты айшыты, жанды, кркем бейнесін танытуы.
Аралбай (ХІХ .) аынны жалыз лы айтыс болып, айы жамылып отыранда замандасы ашаан аына айтан мына леіне кіл аударайы:
Мен – ботасы лген боз мая,
Тлыбына келіп аыраан.
Мен бір жрген а киік
Лаын тзде алдыран
Орнына келіп маыраан.
Мен – артайан арыстан
Елсізде алып аыраан.
Мен – жапана біткен бйтерек
Жапыраы жерге тгілген...
Осындаы боз мая (ботасыны тлыбына келіп аыраан), а киік (лаынан айрылан) деген метафоралы образдар андай серлі, оып отырып кз алдыа Аралбай емес, ботасы лген боз мая келбеті елестейді. Сзбен сурет салу, ойды айшыты, бейнелі кркем беру, яки бейнелілік дегеніміз осы!
.Мсірепов бір шыармасында «салпыетек жылауы кз» деп жазады. Кзді жабырлы, айнала-тіректі лайса сипатын аламгер осындай бейнелі жанды сзбен серлі береген.
Вольтерді «Сурет – мылау поэзия, ал поэзия – сйлейтін сурет» дегенні шындыы осы.
дебиетті ендігі бір басты ерекшелігі кркем бейнені таныту ерекшелігіне атысты. дебиеттегі адам - тірі бейне, ол сйлейді, алысады-жлысады, рекет етеді, крсінеді, кледі. Баса нер трлерінде де (сурет, мсін) адам бейнесі жасалады біра, олар жансыз, имылсыз, нсіз, бір алыпты, бір кйдегі адам келбеті. дебиеттегі адам, бейне жанды тірі тла, ол седі, згереді, сйлейді, рекет стінде крінеді т.б.
аламгер шін адам тласын сомдау, яки кркем бейне жасау – басты масат рі лкен жауапкершілік. Талантты тла ана шынайы бейнені мсіндейді.
Тегінде мір-болмыс, тіршілік сырын білу, тануды екі жолы бар. Ол ылыми тану жне кркем тану. Екеуі де адамзат оамы шін керек, маызды, ылыми тану дние болмыс сырын ылыми трыда тану, оны ролін ылым, трлі ылыми зерттеулер атарады. Біра бл тану жолы крделі, жалпы кпшілікке ыныты, тсінікті бола бермейді. Ал, кркем тануды жні де, жолы да блек. Бл оам, лем, табиат сырларын кркем нер діреті арылы тану.
аламгер алуан мінезді, трлі тадырлы адамдар бейнесін, іс-рекетін не шін суреттейді? мір, оам сырын кркем бейнелі таныту шін. Демек, кркем бейне аламгер шін кркем таныту ралы.
Адам тадырларын, оларды жасылы шін кресін, жаманды пен жасылы, арман шін арпалысуын, масаттарына жеткен-жетпегенін суреттей отырып, аламгер мір сырын, мір философиясын таныта алады. Яни, р кейіпкер белгілі бір танымды, кркемдік-эстетикалы маына-мнге ие. Бл толыанды кркем, яни типтік бейнеге атысты тжырым, талап-шарт.
Кейіпкерлерді тип, яни, типтік тла немесе эпизодты, екінші кезектегі бейне деп блу оны жасалуына, адамды болмысыны танылуына танымды, эстетикалы-кркемдік дегейіне байланысты.
Е алдымен мндай толыанды бейнені екі ырымен ерекшеленетінін білуіміз керек. Олар кркем бейнені жекелік (жалылы) жне жалпылы ырлары.
Бейнені жалылы (жекелік) ыры дегеніміз аламгерді оны згеге самайтын, тек зіне ана тн мінез, іс-рекет, танымымен даралай білуі. нанбай, Слмен, Жарасбай, Тірберген, Итбай... райсысы зіндік мінез, іс-рекеті, айла-лыы, тадыры жаынан згеге самайтын ошау бейнелер.
Кейіпкерді жалпылы ыры оны жекелік ырынан туындайтын, осы сипатымен сабатасып жатан ерекшелігі. нанбай з тобынан-табынан анша асып туан аылды, айлаа бай жан, билеуші топты кшбасшысы, уезов оны осындай жекелік ырларымен жарыратып крсеткен десек те, оны зіні леуметтік тобынан блектемейтін, айта тонны ішкі бауындай байланыстырып-жаындататын орта жайлар да жетерлік. Ол анша з табыны ксемі, тежеусіз билікті иесі десек те, тптеп келгенде нанбай масаты, кзарасы жаынан солармен ндес, мдделес, ауыз жаласары да, кей-кейде билікке таласары да сол топ екенін креміз. одар мен аманы жазалау алдында нанбайды жалпы кпшілікпен емес, осы з зегілестерімен бірде (бату, бірде тату болса да) аылдасып-кеесуі оны осы топпен жаындыын, осы билеуші топты адамы екенін танытады. Демек, нанбай бейнесіні жалпы ыры дегеніміз оны жекелік мінезі, іс-рекеті, масаты арылы жалпы билеуші топа тн психология, дет, рекет, мддені танылуы. Билеуші, дмді топ кілдеріні іс-рекеті, масатыны нанбай кзарасымен, тсінігімен астасып жатуы.
М.Шолоховты «Адам тадыры» гімесі Соколовты соыста басынан кешкен хикметтеріне рылан, ол оиалар барысында солдатты зіндік айсар мінезі, тапырлыы тамаша сипатталан. Бл Соколов бейнесіні жалылы ырымен крінуі. Екінші жаынан аланда жазушы соншалы сйіспеншілік-тебіреніспен суреттеген Соколов тадырын соыса атысан солдаттар тадырынан, жалпы адамзат, адам тадырынан бліп арай алмаймыз. айта Соколовты жеке тадыры арылы майдан тауыметін тартан, біра жеілмеген, рухы биік мыдаан Отан жауынгерлеріні ерлігін, рлігін кріп, сезінгендей боламыз. Соколов ерлігі жалпы кеес солдаттарына тн орта ерлік, тадыр деп баалаймыз. Міне, бл осы бейнені жалпылы жаы, ыры. Сондытан да, автор гімесін «Соколов тадыры» демей, оны соыстаы адам тадырын танытатын жалпылы мнін ескере отырып «Адам тадыры» деп атаан.
Кркем бейнені жекелік жне жалпылы ырларыны байланыс-бірлігі осы.
рине, кркем бейнені шыы – тип, типтік тла дейміз. йткені тадыр-талайы, кресі суреттелген бейнені брі типтік дрежеде таныла бермейді. Белинский айтандай шынында да, «талантты жазушыны рбір образы – тип, «таныс-бейтаныс». Типтік бейне крделі адамды болмысы, алуан ырымен, арман-ойы, толаныстарымен, іс-рекетімен жан-жаты крініп, дараланан тла. Ол шін бейне шыармада суреттелген негізгі оиаларды жуан ортасында крініп, тартыс барысында зіні адамды барша жасылы-жаманды мінезімен, іс-рекетімен р ырынан танылуы ажет. Екіншіден, тип белгілі бір леуметтік топты, ортаны кілі ретінде алынып, бейнеленгендіктен, оны рекетімен ой-толаныстарынан зі кілі болып саналатын ортаны, ауымны шындыы, психологиясы, арман-асары аарылып труы, осылай суреттелуі міндетті. Бл типтік тланы жиынты бейне екендігін крсетеді.
аза, орыс дебиеттері тарихында мінез-болмысымен, іс-рекет ерекшелігімен з заманыны, тобыны, табыны шындыын танытатын леуметтік типтер галереясы мол. Мысалы, жібай, Тірберген, Обломов... т.б.
Дала мен аланы еркін кезген, йелді йірлеп алып, отбасынан безген, талайды тадырын талан еткен жібайды (С.Торайыров «Кім жазыты») даланы Дон Жуаны десе де боландай. Тасболат байды тежеусіз скен баласы жібай шін з мддесі, з ызы-марлыынан баса мірде асиетті, ардаты ештее жо. Ермегі – крікті ыз, ажарлы келіншекті айналдыру, зінше сал, зінше сері. жібай - леуметтік тип, оны осылай арамза, асыр лыты етіп алыптастыран рі олдайтын леуметтік топ, дмді орта бар. Ол орта асауса жібайды, байлы пен билік, иянат пен зорлы иелері жібайларды трбиелеп, ескі аза оамыны семпазды, азынды дерті – «жібайшылыты» (акад. С.ирабаев) задастырып отыран леуметтік орта. жібай осы ортаны жемісі. Оны намсыз ылы-мінезі, ой-арманы, содыр-сойанды іс-рекеті, барша «серілік» болмысы осы зін тудырып, тоышарлы алыбынан шыаран озбыр орта, тыйымсыз топты шындыымен, таным тсінігімен, тонны ішкі бауындай байланысып жатыр.
шіншіден, типтік бейне негізінен бас немесе негізгі кейіпкерлер санатындаы тла. Оны тадыры, крес-тартысы, жеісі, жеілісі арылы автор идеясы танылады, лайыты кркемдік шешімін табады.
мір шындыын кркем жинатау, яни типтендіру, адам мінезін даралау реализмге, жалпы реалистік нерге тн задылы. Мны кезінде Гегель де, Белинский де айтан болатын.
Автор кейіпкерін немесе кейіпкерлерін тек з алауы бойынша суреттей алмайды. Онда жасандылы, штамп туындайды. Энегльс айтандай «типтік характерді (яни типтік бейнені – С.М.) типтік жадайлара сай суреттеу» реализм неріне тн ерекшеліктерді бірі. Кейіпкер типтік мінезбен кріну-танылу шін оны тласы белгілі бір леуметтік ортаны типтік жадайларына етене, лайыты болып крініс табуы жн. ай кейіпкер де скен орта шындыына сай суреттелсе, іс-рекеті, танымы уаыты, заманыны шеберінде крінсе, сол шынайы, сол наыз тип. Энгельсті айтпаы осы талап.
1.2. дебиет те зге нер трлері сияты оама ызмет етеді. Ол уаыты, дуірі кн тртібіне ойып отыран оамды мрат-масаттардан алыс ала алмайды. Оны нерлік сипаты мен мн- маызы да осы леуметтік шындыты таныту арылы оама, адамзата ызмет етуімен айындалады. Шынайы нер туындысы мірді крделі мселелерін алуан характерлі адамдарды арманы мен крес-тартысын белгілі бір уаыт пен кеістік аясында суреттей отырып, оамны, адамдарды мір-тіршілікті сырын тереірек ынуына, кзарас-танымдарыны алыптасуына ыпал жасайды.
“Аындар (бл сзді жалпы суреткерлер деген маынада ыну ажет) адамдарды мір жайлы ізгілік ымдара, ізгі сезімдерге бастаушылар; оларды туындыларын ои отырып, біз пасыты пен жаманды атаулыны баршасынан жиренуге, жасылы пен демілік атаулыны баршасыны кереметтігін тсіне білуге, сйтіп жалпы ізгілік атаулыны сюге йренеміз, оларды ои отырып біз брыныдан лдеайда жасыра, тазара, айырымдыра жне ізгі ниеттірек бола тсеміз”, - дейді XIX асырды лы эстеттеріні бірі, аламгер .Г.Чернышевский.
Кезекті бір конерті аяталан кезде аылшын композиторы Гендельге бір лорд:
- Сіз бізді кілімізді сондай ктердііз! - деп ошемет сз айта бастаанда:
- Жо, милорд! Мен сіздерді кілдеріізді ешандай да ктерген жопын. Мен сіздерді жасыра еткім келді! - депті композитор сзді ыса айырып.
Айтылан аиат пікірлер дебиетті, нерді (саз нері) оамды функциясын, танымды- трбиелік мнін крсетеді. Шынында да, шынайы, кркем туындыдан немесе слу сазды музыкадан алатын бізді рухани лззат-серіміз кп ой, жаманды деген не, жасылы-ізгілік деген не, адамды мрат, оамды мдде, слулы, араулы, томойын топасты... мны толымды жауабын кркем шыармадан, жалпы озы нер лгілерінен, ондаы талай-тадыры, ой- рісі сан трлі алуан типтерді бейнелерінен табамыз. Мселен, “озы Крпеш - Баян слу” жырын ои отырып, арабай тласынан оны алуан намсыз іс-рекеттері арылы араулыты, атігездікті сырын, ал ос кгершіндей екі жасты (озы, Баян) млдір сезімдері арылы шынайы сйіспеншілік, тратылы, адамгершілік, жан слулыы деген ым-асиеттерді мнін натылы сезініп, тсінеміз. Міне, осындай сезіну мен тйсіну - бізді жоарыда Н.Г.Чернышевский айтан “пасыты пен жаманды атаулыны баршасынан жиренуге” бет алып, “жасыра, тазара, айырымдыра жне ізгі ниеттірек бола тсуімізді” алышарты, крінісі. Гендельді “Мен сіздерді жасыра еткім келді!..” деген сзінде де нерді адам баласына зор ыпалын, оны таламы мен трбиесіне серін анартатын лкен мн жатыр. Тегінде озы нерді (ай трі болса да) міндеті ашанда адамзатты асатыа, ізгілікке, жасылыа жетелеу ой.
“дебиет деген адамгершілікке сйіспеншілік деген соз. йткені шын мніндегі кркем дебиет - азаматты тере ойдан, адамгершілік асыл идеялардан, биік парасаттан туады” (.Мсірепов). Сондытан да дебиетті адамгершілікке трбиелеу ілімі десек те орынды болмашы...
“Табии оттегі адам шін аншалыты маызды болса, адамгершілік оттегісі де соншалыты мнді” деп жазады орысты белгілі аламгері Ф.Абрамов. Ал “адамгершілік оттегісін” тарататын басты азына - дебиет, аиат шындыа рылан шынайы нер туындылары емес пе?!
Ж.Ж.Руссо “лт - лыс халыны санымен емес, рухыны биіктігімен йгіленеді” десе, рух биіктігіне трбиелеу миссиясын дебиет, нер атаратынын естен шыармауымыз керек. дебиет - азаматтыа трбиелейтін нер.
От жректі батыр аын Махамбет жырларын оып отырып біз оны “ара азан, сары бала” амы шін “ылыш сермегеніне” сенеміз, орындалмаан “лы арманына” ортатасып, кінішін блісеміз, сахараны лы ойшыл перзенті Абай туындылары бізге “алы елім, азаымны” мын ойлап, “мымен жалыз алысан” азамат аынны жрек сырын танытады. Екі аынны ‘жырларынан тйіп айтанда, ерлік, батырлы сырын, елдікке, бірлікке шаыран азаматты ндерін ынамыз.
дебиет - семдік, слулы лемі. Ол бізді ару Жібек пен балын Баянны нзіктігіне сйсіндіріп, айран амар мен тлімді Тожанны аылы мен ажарына табындырып, таы шытай млдір сезімдері мен жан слулыына тнті етеді, осынысымен бізді демілік, слулы туралы таламымызды алыптастыруа ыпалын тигізеді. нер, дебиет туындыларыны трбиелік- таылымды, эстетикалы, танымды мн-маызы дегеніміз осы. дебиет, яки сз нері, тжырып айтанда, алуан бедерлі, пия-алтарысы да кп, жасылы-жамандыы да аралас лы мір-тіршілікті лп-лп соан жрек тамырларынан нр алатын жне оны сырлы сурет, жанды бедерлі бейне арылы танытатын кркем моделі боландытан, оам шін де, адамдар шін де сол мірді зіндей соншалыты ымбат та ажет, мнді де снді нер болмашы. дебиет немесе сз нері дегеніміз не? А.Байтрсынов оны былай байыптайды: “Сз нері деп асылында нені айтамыз? Бір нрсе турасындаы пікірімізді, яки иялымызды, яки кілімізді кйін сз арылы жасылап айта білсек, сол сз нері болады. Ішіндегі пікірді, иялды, кілді кйін тртіптеп исынын, ырын, кестесін келістіріп сз арылы тыса шыару - сз шыару болады. Шыарма дегеніміз осылай шыаран сз”.
дебиет яки сз неріні ана мір-болмысты, адамдарды, тіршілік-табиатгы бейнелеуде ре- рісі ке, шексіз де шетсіз, ммкіндігі орасан мол. Бл ммкіндік дебиетті мірді бейнелеу ралы - сз екендігіне байланысты. Белинский сзімен айтанда “поэзия (бл жерде кллі дебиет деген маынада ) адамны еркін тілімен берілгендіктен, онда н де, сурет те жне байымды, айын айтылан тсінік те болма. Сондытан зге нерді барлы элементтері поэзияда бар, сйтіп, ол рбір нердегі жеке-жеке тсілдерді брін бірінен-бірін блектемей, бірден пайдаланатын сияты. Поэзия тгас нер, соны бкіл йтысы болып табылады. Жне оларды барлы жаын амти отырып, бкіл згешеліктерін айын, аны трде бойына жинатайды”. “нерді алды - сз нері” деп саналады. “нер алды - ызыл тіл” деген аза маалы бар. Мны аза сз баан, сз кйттеген халы болып, сз адірін білгендіктен айтан. Алдыы нерді бріні де (яни баса нер трлеріні ) ызметін шама адырынша сз нері атара алады. андай сулетті сарайлар болсын, андай сымбатты, кескінді сгіреттер болсын, андай демі н-кй болсын, сзбен сйлеп суреттеп крсетуге, танытуа болады. Бл зге нерді олынан келмейді...”. Бл лтты лы тласы, филолог, дебиетші алым А.Байтрсынлыны тжырымы. Екі тжырымда да дебиетті сз нері ретіндегі барша ерекшелік-ыры аны сипатталан.
Демек, дебиетті зге нер трлерінен зіндік басты бір ерекшелігі - бейнелеу ралына - кркем сзге байланысты. Осы себепті де дебиет сз нері деп аталады.
Суретті сз, бейнелілік деген ымдар тек дебиетке, ондаы сз олданысына атысты ерекшелікті танытады. Кркем сзді діреті, оны маыналы аясыны кедігі, шексіздігі, сіресе бейнелілік - суреттілік секілді сиырлы, сазды сипаты аламгерге мір-болмысты алауынша амтып, шындыты кеінен жинатап, оны абілет-дарынына сай лпырта, кркем кестелеп, жанды да наты танытуына ммкіндіктер береді. Блай мір-болмысты, былыстарды, заттарды бейнелеу зге нер трлеріні олынан келмейді, бл тек сз неріні еншісіндегі ерекшелік. Бейнелілік (образдылы деп те атайды) авторды нені суреттесе де, сз діреті арылы сол затты, былысты т.б. айшыты, жанды, кркем бейнесін танытуы. скен орта шындыына сай суреттелсе, іс-рекеті, танымы уаыты, заманыны шеберінде крінсе, сол шынайы, сол наыз тип. Энгельсті айтпаы осы талап.
жібайды немесе Тірбергенді алыыз. жібайды бар сораы іс-рекеті (крсеызарлыы, озбырлыы, зімшілдігі, білімсіздігі, матансйгіштігі, клкілілігі т.б.) зін алыптастыран орта шындыымен (типтік жадайа сай) тыыз байланыста алып суреттегендіктен де ол типтік мінезімен толыанды, жан-жаыты крінген.
Тапсырма:
1..Кркемнерді андай трлерін білесі, оларды зіне тн ерекшеліктерін жне орта оамды функциясын еске тсіріп, жауабын ойлану.
2.дебиетті зге нер трлерінен андай басты ерекшеліктері бар? Оларды атап, іштей тсіндіруге тырысу.
3. Кркем бейнені танымды, кркемдік-эстетикалы мні дегенді алай тсінемін?
4.Бейнелілік-образдылы сыры неде?
Дріс.