Кркем шыармадаы мазмн мен пішін мселесі 1 страница

Жоспары:

3.1Тр мен мазмн туралы ымдар тарихы

3.2 Тр мен мазмнны элементтері

3.3Трді мазмна, мазмнны трге айналуы. Жаа мазмн жаа тр.

 

дебиеттер: 1. Ахметов З. ле сзді теориясы. Алматы, 1973.

2. Байтрсынов А. дебиет танытыш //Шыармалары, 1989.

3. абдолов З. Сз нері. 1992; 2002;

4.Тимофеев А. Основы теории литературы. М., 1977.

5. Гуляев Н. Теория литературы, М., 1977.

6. Хализев В. Теория литературы. М., 1999.

 

Кркем дебиет - нерді е биік те мртебелі трі. Ол – кркемдік лемі. Сырлы, нрлы, ажайып лем, таылым - негесі, шуаы мол рухани лем.

Кркемдік дегеніміз іргелі ым. Оны мн – маынасы кркем бейне, суретті, айшыты тіл арылы ана танылмайды. Кркемдік нер туындысыны ішкі, сырты болмысын тгел амтитын, сол екеуіні жарасым – бірлігі арылы танылатын ерекшелік, сапа.

Кркем туындыны ішкі мні жне сырты рылым, рнегі дегеннен нердегі е крделі де аса маызды мазмн мен пішін мселесі келіп шыады.

Кркемдік ымы мазмн мен пішін бірлігі мселесімен тыыз сабатасып жатыр. Мазмн мен пішін бірлігін тсінбей трып, кркемдік, шынайылы жайын ыну иын.

Мазмн мен пішін мселесі нерге, дебиетке ана атысты кркемдік-эстетикалы ымдар емес, жалпы болмыс, мірге де тікелей атысты ымдар, философиялы категориялар. йткені, дние – тіршіліктегі, табиаттаы андай бір болмасын жаратылысты, затты, былысты зіне тн сырты трі, крінісі, яки пішін, сондай-а ішкі асиеті, яки мазмны болатыны даусыз. Сырты пішіні – трімен крінбейтін, ішкі мн-мазмнымен танылмайтын зат, былыс болмайды (Мысалдар келтіріледі).

Пішін, демек, кез келген былысты, затты сырты трі, крінісі. Ол мнсіз, маынасыз р пішін, крініс емес. Пішін белгілі бір мазмнды танытушы. Оны осы белгілі бір мазмнды крнекі, наты танытуы зіні пішін ретінде крінуіні, мір сруіні белгісі. Сондытан ол жай, мнсіз пішін емес, мазмнды пішін.

Ал мазмн белгілі бір затты, жаратылысты ішкі мні, асиеті. Ол тек белгілі бір пішін арылы айындалып, натылы кріне, таныла алады.

мірдегі белгілі бір былыстарды, жадаяттар мен оиаларды суреттеуге, оларды оамды-адамды мнін ашуа арналан кркем туындыны пішінсіз, мазмнсыз болуы ммкін емес.

дебиет теориясы ылымында пішін деп туындыны рылысын, сюжеттін, жанрын, кркем бейнелерді, тіл, барша кркем бейнелеу-суреттеу ралдарын, амал-тсілдерін айтамыз. Ал, таырыпты, идеяны мазмнны элементтері ретінде танимыз.

рбір толыанды кркем туынды зіне ана тн айталанбас мазмн мен пішін бірлігінен трады. Сондытан кркем туындыны талдап-таразылаанда, кркемдік-идеялы ерекшеліктерін сз еткенде оны мазмн мен пішін бірлігі трысынан байыптау ажет.

Кркем туындыны мазмны деген не? Ол сол туындыда кркем бейнеленген, нер шындыына айналан мір былыстары. Кеірек айтса, ол суреткерді мір-болмыстан з дниетанымы мен идеалына сйкес тадап-талап алып, айтпа ойы - идеясына орайластырып трлі суреттеу тсілдері (пішін) арылы кркем бейнелеп нер шындыына айналдыран мір шындыы. мір шындыы - нер арауы, нер туындысыны мазмны дейтініміз де осыдан.

Ал, ат-абат сыры да, жыры да мол мір шындыын адамсыз, оны мінезі мен іс-рекетінсіз тсіну де, тсіндіру де, суреттеп таныту да ммкін емес. Демек, туындыда тадыр-талайы, мір белестері бейнеленіп отыран тла немесе кркем бейнелер жйесі автор шін белгілі бір мазмнды (яни, оамды шындыты, идеялы мратты) кркем таныту тсілі, яки пішін саналады.

Кркем бейне немесе кейіпкерлер арылы автор белгілі бір кезені оамды шындыын танытады, оны зіні суреткерлік идеясына сйкес суреттеп, тсіндіріп береді. Мысала, таырыптас екі туындыны – Б.Майлинні “Раушан - коммунист”, повесі мен М.Шолоховты “Ктерілген ты” романын алайы.

“Раушан – коммунист” повесіні мазмны ХХ . 20-жылдарыны аяындаы аза ауылын жымдастыру кезеіні шындыы. Осы шынды, осы мазмн повесте е алдымен Раушан бейнесі, оны арапайым аза йелінен оам айраткеріне айналу жолындаы мір белестерін суреттеу арылы танылады, кркем шындыа айналдырылады. Раушан бейнесі нанымды, табии шыпаса, жазушы танытпа болан кезе шындыы да (яни, мазмн) шынайы, кркем танылмаан болар еді.

Ал, М.Шолоховты “Ктерілген ты” романыны мазмнын раан шынды – Дон лкесінде жымдастыру саясатыны жргізілуі, казактарды жаа мір жолына тсе бастауы. Сол кезедегі тсінік рі шынды бойынша халыты жаа мірге бастаушы компартия деп саналандытан аламгер бл идеяны, мазмнды кркем таныту пішіні ретінде арапайым казактарды емес, коммунистер Давыдовты, Разметневті, Майданниковті мірі мен оларды бостанды дшпандары Половцевке, Литьевскийге т.б. арсы жргізген кресін бейнеледі.

аламгерді дуір ерекшелігін, мір аиатын тсініп-абылдауы мен кейіпкерлеріні тадыр-талайын, іс-имылдарын, кіл ауандарын бейнелеуі арасында ажырамас байланыс аарылады. Бны детте туындыдаы идеялы-кркемдік бірлік деп атайды, мны зі мазмнны пішінге кшуін (яни, пішін арылы бейнеленіп – крінуін) танытады, сонымен атар бл пішінні де мазмна айналуыны крінісі.

“Ктерілген ты” клемі, жанры, кейіпкерлер млшері, тадыры, мінездері, тартыс сипаты, бір-бірімен арым-атынасы, брі тгелдей мазмнды (жымдастыру кезеіндегі тап тартысын) кркем танытуа баытталан. Барынша осы масата лайыталып “кесіп-пішілген”. Би-аа повесі, ондаы мазмн мен пішінні йлесімі жайлы да осындай ой тюге болады.

Енді нер, ылым тарихындаы мазмн мен пішін мселесіне атысты кейбір ой-тжырымдара ысаша тоталып телік. Бл мселеде неміс философы, эстетигі Гегельді мазмнны пішінге кшуі, пішінні мазмна айналу задылыы жайлы пікірі аса нды. Бл пішінні белгілі бір мазмнды (шындыты) кркем таныта отырып зіні де мазмна айналуы, ал мазмнны белгілі бір пішін арылы кріне отырып нтижесінде зіні де пішінге айнала алатындыы туралы тжырым. Бдан сондай-а мазмн мен пішінні ажырамас бірлігі жайлы орытынды туындайды, пішінні міндеті, масаты белгілі бір мазмнды таныту, сол арылы зіні пішін екенін длелдеу, ал керісінше мазмнны тек пішін арылы ана танылатыны, айындалатындыы крінеді. Осы ойларды брі осыла кеп мазмн мен пішін бірлігі - нер задылыы, кркемдік шарты екенін длелдейді.

нер тарихында мазмн мен пішінні бірлігін мойындамайтын, ал мойындайтын жадайда пішінді басым санайтын, “нер дегеніміз тек пішін” (А.Евлахов) деп есептейтін, сйтіп, “мазмнсыз пішін” идеясын ктерген жалан кзарастарды боланын, оларды негізінде нерді мір шындыына (оам міріне) арым-атынасын, мірді шынайы бейнелеу міндетін тсінгісі келмейтін кертартпа позиция, таным жатанын айту парыз. Кезінде бндай тсініктерді орыс сыншылары, теоретиктері атты сынаан болатын.

Мселен, ХІХ асырдаы орысты лкен эстеті, дебиет теоретигі рі сыншы Г.В.Плеханов нердегі реализм, кркемдік мселелеріне орай мазмн мен пішінге де кп кіл блген, тщымды ойлар айтан. Ол кркем туындыны мазмны мен пішініні бір-біріне сай келуін нерді мбебап задылыы деп санаан. Плехановты пайымдауынша, “нерді ішкі задылытарыны барлыы да аыр соында бір маызды мселеге ат басын тіремекші, ол – пішінні мазмна сйкес келуі. Бл - нер задылыы, сондытан бл задылы барлы деби мектептер шін, мейлі ол классиктер ме, романтиктер ме, брі бір, соншалыты маызды” деген.

нер туындысыны мазмнын пішінінен блек арастыруа болмайды. Пішін белгілі бір мазмнды танытып, оны сырты крінісі сипаты бола трып, екінші жаынан, сол зі танытан былысты, затты мазмнына да айналады. Мазмнды пішін дейтініміз сондытан.

Кркем шыарманы мазмны мен пішініне тоталмас брын біз, алдымен деби шыарма, оны адам міріндегі автор міріндегі алар орны туралы айтып туіміз ажет. М.уезов мірден озар алдында з ріптестеріне, аламдас шкірттеріне аза дебиетіні болашаына аладайтынын білдіреді. Артында алып бара жатан ріптестеріне дебиетке деген адалдыты тапсырады. зіні е бір сйікті шкірті ретінде белгілі аламгер Т.Ахтанды атайды.

Ал, Сыр слейі Базар жырау зі мірден озар алдында Трмаамбетке:

Круге кім ынтыпас кнні кзін,

Естуге кім мартпас алым сзін.

Заман тр йыан бір аты сап,

Ішінде жатыр тулап ысты сзім.

 

Шыраым, Трмаамбет, білім алды,

Еліе енді ызмет етер кезі.

Суытпай адамшылы діл сзді,

ош, бауырым, зі ктер жыр кмбезін,-

деп аманат ле алдырады. Осыдан-а нер туындысыны аншалыты асиетті екендігін ынуа болар еді.

(Леонид Андреев пен Лев Толстой арасындаы схбат)

Мазмн мен пішін - крделі мселе, іргелі философиялы ым. Блар бір-бірінен айрылмас байланыста, бірлікте, мазмнсыз пішін жо, пішінсіз мазмн жо.

деби шыарманы мазмны - з эстетикалы идеялыны трысынан суреткер таныан аиат мір де, пішіні - осы шынды ттастырыла жинаталынан кркем образдар жйесі, яки эдеби аармандар мірі екенін тсіну иын емес.

Кркем шыарманы барлы ны мен асиеті оны мазмны мен пішініні бірлігінде. Лев Толстой кез-келген кркем шыарманы ны мен асиеті ш трлі сипатына: мазмн сонылыына, пішініне, авторды шыарма предметіне байсалды кзарасы мен ысты ыыласына арап баалаан.

Мазмн мен пішін жайын сз еткенде, ескеретін бір нрсе - бір мазмнны бірнеше пішіні болатындыы. Мысалы, лы соысы таырыбы сз болан шыармаларды алайы. Поэзия, проза, драматургия. Екінші мселе - мазмна араанда, пішінні згерімпаздыы. Мысалы, азіргі кездегі махаббат ыз Жібек жырындаыдай суреттеу. Ал шінші нрсе - мазмн мен пішінні тарихи категория екендігі. рбір жаа дуірде кне мазмн ты пішін тауып, жаырьш, жасарып ана оймайды, р дуір з шындыын, демек з мазмнын ала келеді.

Сонымен шыарманы мазмны - оны аиат шындыа негізделген таырыбы мен идеясы да пішіні - деби аармандардызара арым-атынасына, тадыр-тартысына негізделген сюжеті, композициясы жне жазушыны мірді нерге айналдыран е негізгі ралы - суретті сзі, яки кркем шыарманы тілі.

Кркем шыарманы таырыбы

деби шыарма туралы гіме оны таырыбынан басталады. Таырып - нер туындысыны іргетасы. Таырып табу бір аз кнні шаруасы емес, ол жазушы шыармашылыыны бір блігі. нер мірден туатын болса, суреткерді мірден е алдымен іздеп табатыны - з шыармасыны таырыбы. Егер шыармашылы процесті ш трлі (материал) жинау, жиналан материалды орыту, орытылан материалды жазу кезеі бар десек, таырып осынау ш кезені н бойында ттас желі тартып жатады. Жазушы шыармашылы процесті алашы кезеінде мірді р алуан былыстарын зерттейді, тексереді. рине бл былыстарды ішінде ірісі де, саы да, маыздысы, маызсызы да , крделісі де, кездейсоы да ... - брі де бар. Осыны брі - болаша шыарманы материалы. Осыны брі суреткер санасында жатталып ала бермейді. е керектісі ана алады, керексізі мытылады. Неге десек, - р суреткер мір былыстарын тек з дниетанымыны трысынан ана танып, абылдайды. Оны мірдегі кез келген былыс жаппай ызытыра бермейді. Ол тек з масатына керек былыса ана ызыады. Болаша кркем шыармаа негіз болатыны ды - сол суретер ызыан былыс. Жазушы з шыармашылыьшы бір кезінде бір былысты р сипаты жаынан зерттейді, яни материал арастырады, жинайды. з дниетанымын ызытыран былысты ана ол тереірек зерттейді. Суреткер з таырыбын табуа мтылады. Мселен, йел тедігі туралы жазу С.Мановты ойында уелден болан, ал ызылордадаы бір оиа оны наты таырыбын айындап берді (Слтанбек беуов пен Мстапа Кшеков). Міне, таырып осылай туады.

Таырып дегеніміз - жазушыны шынды болмыстан тадап, талап алып, зіні кркем шыармасына негіз, арау еткен мір былыстарыны тобы. Таырыптан идея, идеядан таырып туындап та жатады.

лкен шыармаларда негізгі таырыптар мен оса осымша таырыптар да аз болмайды. М.уезовті «Абай жолы» романыны негізгі таырбы: «XIX . екінші жартысындаы азаты леуметтік рылысында асырлар бойы стемдік алып келген рушыл- феодалды тапты кілдері мен жаа заманны жаршысы, прогресшілдік баытты олдаушы демократты топтарды кресі, ал осымша таырып: сйіспеншілік, феодалдарды зара тартысы, барымта, трмыс-салт мселесі.

Егер таырып - жазушы суреттеп отыран мір былысы болса, идея - жазушыны сол зі суреттеп отыран мір былысы туралы айтысы келген ойы, сол мір былысына берген баасы дер едік.

Жазушы зі бейнелеп, суреттеп отырган мір былыстары арылы оырман назарын неге аударса, айда баыттаса, сол - идея!

Идеясыз шыарма болмайды, болуы да ммкін емес. Таырып пен идея немі бірлікте болады. андай шыарма болсын белгілі бір идеяны ндейді. Таырып, оиа жне оны рылысы, шыармада атысушыларды араларындаы тартыс, оларды суреттеу дістері, тптеп келгендё - жазушыны сол шыармадаы айтайын деген идеясына баыныылы. Ал андай идеяны ндеуі жазушыны мірге кзарасына, дние танушылыына негізделеді. Шыармадаы суреттелетін мір кбылысын, крес-тартыстарды образ арылы оушыларды кз алдына елестете, ой-сезімене сер ете отырып, жазушы оларды зі мезеген баыта жетектейді.

Белинский кркем шыарманьщ идеясын «оны н бойында желі тартып жатан ой мен сезімні мыым бірлігі» деп белгілесе, амзатов шыарма идеясын оны таырыбына тамаша тапырлыпен нсалы рі тымды кшіріп кетеді: «Ой мен сезім - с десек, таырып - аспан; ой мен сезім - бы десек, таырьш орман; ой мен сезім - елік десек, таырып - тау; ой мен сезім - жол десек, таырып - сол жол алып баратын шаар - деп тсіндіреді. Ой зегі (замысел) - суреткерді шыарма жазар тстаы шыармашылы толаныстарыны тпкі тйіні. Ой зегінде жазушыны таырып тауып, идея туызудаы тбегейлі масаты, яки шыармашылы концепциясы жатады. «Ой зегі - шыарманы негізгі арауы.» (А.Толстой) З.абдолов «шартты трде, шыарманы таырыбы - сауал да, идеясы - жауап деуге болар еді»,-дейді. Бір сауалды бірнеше жауабы болатыны секілді, бір таырыптан бір емес, бірнеше идея тууы ммкін. Осыдан келіп дебиеттегі идеялы арама-арсылытар мен бірліктер деген мселе туады. Бір шыармадаы бірнеше жне эр алуан жеке таырыптар мен идеяларды басын бір жерге осып, бір арнамен рбітіп тран бірегей, зекті мселені негізгі идея дейміз.

Шыарманы негізгі, жетекші идеясымен атар, со негізгі идеяны толытыра тсетін осымша идеялар да болады.

Ал, мазмн белгілі бір пішін арылы крінсе, таныла отырып, рі мазмн, рі пішін бола алады. Мселен, романды алайы, крделі эпикалы жанр, жанр – пішін. Демек, роман жанр ретінде пішін, екінші жаынан, роман рі мазмн, белгілі бір пішін арылы танылан мазмн.

Блай деу пішінні рлін тмендету болмайды. Пішін де белсенді, ол мазмна араанда згерімпаз. Пішін де мазмна ыпал етеді. Кркем шыарманы пішіні оны мазмнына айтарлытай серін тигізеді.

Бір мазмнды (оианы, таырыпты) трлі пішінде (трліше суреттеу) танытуа, бейнелеуге ммкіндік мол. Мселен, мына ш туындыны да («аза солдаты», «Шыраы снбесін», «Аыз бен аиат»), мазмнын раан шынды біреу – Отан соысы кезеіні жадаяты. Алайда, ш автор орта мазмнды ш трлі пішінде бейнеленген. Бірі бл шындыты – мазмнды кейіпкерді зіні баяндап - гімелеуіне, екіншіі - йел тадырын суреттеуге, шіншіі диалог лгісіне ра отырып ш трлі кркемдік пішінде танытан.

Кркем шыарманы мазмн мен пішін бірлігі трысынан арастырып, таным таразысына алу - дебиет теорисыны е негізгі принциптеріні бірі. Бл рбір нер туындысын кркем ттасты, кркемдік – идеялы бтіндік деп тану да.

Енді шыарманы мазмн мен пішін бірлігі трысынан арастыру мселесіне кшейік. Бл алдымен шыарма идеясы мен таырыбын (проблематикасын) айындап алып, авторды осы идеялы масатын бейнелі таныту – кркем шындыа айналдыру барысында олданан барша кркемдік – суреттеу, бейнелеу амал – тсілдерін (композиция ру, сюжет тзу, ле кестесі, кейіпкерлер тласын, оларды арым – атынасын таныту, тіл, т.б.) жан – жаты рі зара бірлік – байланыста алып арастыру деген сз. Автор айтпа идеясын кіл крігінен шыан бейнелі сз, тымды суреттеу, шынайы кріністер, дараланан тлалар тадыры арылы шебер жеткізе алды ма? Міне осыны байыптау.

Пішінні мазмна сай келуі дегеніміз арапайымдап айтанда аламгерді кілін тербеген, айтысы келген ойын, танытысы келген шындыын сол идеялы масатына нерлым сай, шебер суреттеп жеткізе білуі.

Мазмн мен пішін бірлігіне осы тсінік трысынан арай отырып, мысал ретінде Абайды сйікті лы бдірахманны мезгілсіз азасына арнап жазан мына бір леіне назар аударайы.

Тла бойы ят – ар еді,

Ескеріп істеп ойлаан.

Туекелге нар еді,

Талаппен тере бойлаан.

Ерлікке де бар еді,

йренуге тоймаан.

Жаса жас, ойа крі еді,

Атаны атын жоймаан.

Замана, неткен тар еді

Сол аламды оймаан?!

лені мазмны – сйікті лыны мезгілсіз ліміне кені айыруы. Осы мазмнды - зіні ауыр айысын аын ле рнегіне алай тсірді екен? Енді соан келейік.

Небрі он-а тарматан тратын леде ауыр айы есесін басан кені бар болмысы: зекті ртеген орны толмас кініші де, баласыны асыл асиеттерін еске алуы да, атал тадыр кімі алдындаы дрменсіздігі де табии, шынайы, оыан жртты да толытып, айысына ортатастыратындай серлі, кркем берілген. Лириканы субъективтілік сипатын, оны ішкі аламны сырына рылатынын ескерсек, леде аын олданан рбір сз тіркесі, рбір тарма, лені бар рылым–рнегі ардаты лыны азасы абырасын кйреткен кені кйінішін де, сондай-а дара туан баласына деген сйінішін де танытуа соншалыты дл, тымды олданылып транын креміз.

лені бірінші, шінші, жетінші тоызыншы тарматарыны соы ар еді, нар еді, бар еді, крі еді, тар еді деген тіркестермен йастырылып – байланыстырылып отырылуы да жайдан – жай емес. Блар шыарманы идеясына (мазмна) мейлінше сай тадап, талап алынан тымды сз олданыстары (пішін), «еді» сзіні айталанып олданылып отырылуы арылы бдірахманны бл дниеден ткендігі, ал «ар», «нар», «бар», «крі» баламалары арылы оны згелерге неге – лгі боларлы жасы адал аиеттері ашылып, парасатты бейнесі серлі танылып тр. Ал соы екі тарма («Замана, неткен тар еді, Сол аламды оймаан?!») осындай асыл жанды, оыан азаматты, сйікті лды тым ерте алып кеткен тадыр шешіміне деген келік наланы, жауабы, жбанышы жо кйінішті, ккіректен шыан шерді танытатын орытынды жолдар боландытан, оны аратпа сз, айырыла сйлеу, зарлай арнау лгісінде рнектелуі де тапырлы, жарасымды болып, алдыы тарматармен идеялы трыдан демі жымдасып тр. «Бтен сзбен быланса, сз арасы, Ол аынны білімсіз бейшарасы» деп леде сз олданысына, жалпы аынды нерге жоары талап оя білген Абай зі де осындай масат десінен здік шыып, мына туындысында да бтен сз, бгде ойды араластырмаан. Авторлы ой-масатын, айтпаан леде рыштан йандай берік, орасындай салматы рі кркем жеткізе алан. Шаын лені барлы рылым-рнегі – бунаты-буынды лшемі, йасы мен ыраы зара жарасым тауып, ке азасын табии, серлі-эмоционалды рі кркем танытуа жмыла ызмет етіп тр. Пішінні (суреттеу-бейнелеу ралдарыны) мазмна, мазмнды танытуа (идеяны, ойды, шындыты) сай келуі немесе пішін мен мазмнны бірлігі дегеніміз осы. Кркемдік, шеберлік ымдарыны натылы крінісі де осы болса керек.