Кркем шыармадаы мазмн мен пішін мселесі 2 страница
нер туындысыны мазмны - мір шындыы. «мір-зен» деп М.Маатаев айтандай, мір, болмыс дегенііз бір кйде тра бермейді, уаыт аымымен згеріп, аысы да, жаалаулары да жаарып, трленіп отырады. Халы, оам міріндегі сан алуан леуметтік згерістер, тарихи оиалар, оамды жаа арым – атынастар нер шін ты таырып, жаа идея, яки жаа мазмн болатыны белгілі. Жаа мазмн зін нерлым айын танытатын ты пішінді ажет етеді. йткені ескі пішінні (алыптасан дстрлі суреттеу-бейнелеу тсілдері кп ретте жаа мазмнны жарын келбетін, оны барлы ыры мен сырын жарыратып рі тере ашып, кркем танытуа ммкіндігі жете бермеуі сзсіз.
рине, жаа мазмнды ескі пішінмен де танытуа болады, алайда ол бл таырыпты, мселені кркем игеруді, шыармашылы ізденістерді алашы кезеіне тн рекет, уаытша былыс болуы керек. Осы орайда сыншы В.Белинскийді «р уаытты з идеялары, з пішіндері болады» («есть идеи времени и формы времени») деген таылымды пікірін еске алу орынды болмашы. Бл пікірді таратып айтса, р уаытты, дуірді, р оамды рылысты зіні алдына ойан масатынан туындаан идеялары мен идеалдары, проблемалары, соан сай оларды нерде жырлап, бейнелеп танытатын пішіндері болады деген сз. Кеестік дуірді 20-30 жылдарында аза поэзиясында Ленин, социализм, бесжылдытар таырыптарыны басым жырлануы бл мселелерді сыншы айтандай ол кезені талабынан туындаан тл таырыптары, тл идеялары боландыында, ал бл таырыптарды гіттік-насихатты сипатта жырлануы – жазылуы да сол «уаытты пішінін» танытады.
Жаа мазмнны жаа пішінді талап етуі нер задылыы. Бны жете тсінбеу, мн бермеу аламгерді лкен кемшілікке рындыруы бден ммкін.
Міне, туелсіздік таыны атанына да биыл он бесінші жыл. Туелсіздік те, бгінгі оамды міріміз де нер шін ты таырып, жаа идея, жаа мазмн. Енді туелсіздік аясында лемдік ркениетке бет алан, біра, нары ыспаында ысылан халы мірін, осы оамды шындыты быныша суреттеп таныта алмайсы, йткені мір мазмны тбірлі згерді. згерген мір, яни жа мазмн, зіні ерекшелігіне сай нерден жаа ыратарды, жааша суреттеу амал-тсілдерін (пішін) талап етеді. Бл аламгерлерді сан трлі кркемдік ізденістерге бастайтын, жаашылдыа жеткізетін шынайы шыармашылы талабы.
Тапсырма:
1.нер туындысыны кркемдік бтіндік екенін мазмн мен пішін бірлігі арылы алай длелдеуге болады?
2.Пішінні мазмна, мазмнны пішінге айналу (ауысу) задылыын мысал келтіре отырып длелдеіз.
3.С.Манов «Млдір махаббат» романы оу, теориялы талдау
Баылау срагары:
1. Кркем шыарманы таырыбы дегенді алай тсінесі?
2. Басты жне осалы таырыптар, оларды зара бірлік-байланысы жнінде не білесі?
3. Таырыпты кркемдік шешімін табуы алай болады?
4. Кркем шыарманы идеясы жне оны автор дниетанымымен байланысы андай?
4,5-дріс Кркем шыарма рылысы
Жоспары:
4.1. Композияция туралы тсінік.
4.2. Композицияны кркем шыармадаы оиаларды жйелеудеі, образдарды ттастырудаы, мазмнды иыстырудаы мні.
5.1. Сюжет туралы ым. Сюжетті даму кезедері. :
5.2. Сюжетті автор дниетанымы мен идеяа атыстылыы
5.3. Сюжет жне кркем тартыс
дебиеттер:
1. абдолов 3. Сз нері. - Алматы. 1992
2. Жмалиев . дебиет теориясы - Алматы. 1969
3. Абрамович Г. Введение в литературоведение. -Москва. 1979
4. Атымов М. Идея жне композиция. Алматы, 1970
Кркем шыарманы таырыбьшы идеялы-кркемдік шешімін табуында шыарманы композициясы мен сюжетіні орны ерекше. Шыарманы сюжетіне тоталмас брын фабула дегеніміз не деген сраа жауап іздеуіміз керек. йткені эдебиеттануда фабула мен сюжетті бір деп арастырушылар' да, екеуін даралап арастыратьшдар да кездеседі. Фабула - латынша гімелеу, баяндау деген ымды береді, яни, кркем шыармада суреттелген оианы рет-ретімен мазмндап айтып беру.
Аиат шындыта болан немесе болатын кез келген оиада фабула болады. Ал кез келген оиа кркем шыарма болмайтьшдыы белгілі. Ендеше фабула мен сюжетті арасындаы айырмашлы та осыдан келіп шыады. Сюжет - француз сзі, зат, мазмн деген маынаны білдіреді.
Сюжет дегеніміз мір былыстарынан тадап алынан, кркем баяндалып, деби туынды мазмнына айналан оиалар жйесі. Сюжет — кркем шыарманы мазмнын ашып, мазмнды пішінге кшіруді негізгі трі, жолы немесе тсілі. Егер кркем шыарманы мазмны трліше мінездер мен типтерді зара арым-атынасынан туан шынды десек, осыны зі сюжетте адамдар мен оршаан ортаны арасындаы арым- атынас ретінде, белгілі бір. даму стінде крінеді. Ендеше, сюжет оиаларды зара байланысы, рбуі, рістеуі деген сз. Сюжетті шыарма тартыса рылады. Тартыс шін е ажет нрсе длел. Образ шін психологиялы длел, оиа шін логикалы длел. Сюжет, сюжеттегі оиалар мір шындыын танытуа тиіс. рбір толыанды кркем туынды зіне тн сюжет ерекшелігімен танылады. Сюжетті кркем шыармада атаратын ызметі алуан трлі. 1) Сюжет мір айшылытарын танытады. 2) Сюжеттегі оиалар кейіпкерлер бір-бірімен арым-атынаса тсетін рекет алаын райды. 3) Сюжет авторды кейіпкерлер арым-атынасын (тартыса тсуі немесе тсінісулерін) жан-жаты крсете отырып, оларды характерін танытуына мол ммкіндік береді. Горькийді сюжетті «адамдарды (яни, кейіпкерлерді - С.М.) зара байланыстары, арама-айшылытары, натуы, жек круі, жалпы аланда оларды айшылытарыны, белгілі бір характерді, типті алыптасу, су тарихы» деп тсіндіруі тегін емес. Автор сюжет желісіндегі оиалар барысында кейіпкерлер арасындаы арым-атынастарды, айшылытарды бейнелеу арылы мір егесі - адамны характерін танытуа кш салады. Сюжетті е басты ызметі де осы.
Сюжетті озаушы кші - тартыс, мір айшылытары екені белгілі. нер туындысында бейнеленетін тартыс кркем тартыс аталады. мір бар жерде айшылы бар, тартыс бар. мірде тартыс неден туындайды? Ол адамдар арасындаы мінез, мрат, кзарас алшатыынан, келіспеушіліктен, жаулытан т.б.туындайды. Бл мір аиаты десек, осындай кзарас, мрат кереарлыынан пайда болатын тартыс - нер туындысы сюжетіні арауы болады, оны мнді, тартымды етеді.
Сюжет жалпы аланда таырып пен идеяа сай кркем баяндалан оиалар жйесі боландытан, оны дамуыны басталу, рістеу (яни, орта шені) жне аяталуы секілді кезендері деби термин тілімен айтанда экспозиция, сюжеттік байланыс, шиеленісу, шарытау шегі, шешімі болу задылы. Сюжеттік бл элементтер оианы, адамдар арасындаы арым - атынасты (тартысты) дамуыны тйінді кезецерін танытады. Мселен, экспозицияны (тсіндіру) алайы. Бл туындыдаы негізгі оиа мен тартыс басталмай трып оырманды алда оиа рістейтін ортамен таныстыру, тартысты, оны андай жадайда тетінін алдын ала аарту масатын кздейді. Мысалы, М.Маатаевты здеріе сынылан «Аулар йытаанда» поэмасыны I тарауы тгелімен экспозиция ызметін атарып тр. Бір кездері ажар - кркі аулар («А мсін айдына кеп орнайтын») айдыны думан болан, кейінгі уаытты аулар оралмай кетіп, базары тараан Жетімкл кйін аынны ерекше тебіреніспен суреттеу тарауды соы шумаыны:
Оралмады аулар осы маа,
Жылдар тті, байстар шошынан ба?
«Жетім кл» жетімсіреп ала берді,
Арман - ай, ауымен осылар ма?! - деен кілді обалжытар толанысты сауалдара рылуы алда клге, аулара байланысты жрекке жк тсірер оиалар рістейтінін оырмандара алдын ала сезіндіргендей.
Сюжеттік байланыс дегеніміз шыармада кейіпкерлер рекетіні басталуын, тартысты туу себебім тсіндіру. Аталан поэмадаы алашы сюжеттік байланыс (II тарауды басы) ауру бала, иналан шарасыз эке - шеше кйіні сипатталуы мен туіпті айтанын істеуге (ауды атып, оны анымен баланы аластау) дті бармаан ерінен кілі алан ананы:
Жалыз лдан арты па жалан брі!
Балам лсе, баытты керегі не?!
Топан су басып кетсін аландарын.
Перзент срап несіне армандады?!
рысын онсыз сені жанан баы! .
Мылтыты кел!
Атты ерте!
Жалан брі! - деп батыл шешімге (ауды ату) келу рекетіні бейнеленуі. Ананы алдаы айыпас лы асіретіні бастауы оны осы шыл, амалсыз шешімінде жатыр. Сюжеттік байланысты негізгі оиа дамуы мен басты тартыса жол ашатын ыпал - сері осындай.
Шарытау шегі - бл сюжет желісіндегі оиа мен адамдар арасындаы арым - атынасты, айшылытарды (тартысты) рекетті барынша иындап, кшейіп, е жоары рістеу сатысына жетуі. Бл шата кркем бейне зіні бар адамды (жасылы - жаманды) болмысымен мейлінше крініп, танылады. Поэма сюжетіндегі тартысты шарытау шегі - кл жаасында ауларды адып отыран ананы старды бейкн тіршілігін, кербез имылын, уылжыан табиат кркін кріп «Дние-ау, сен де осындай керемет пе е?!» деп еріксіз та алып, бір жаынан баласын ойлап «мы сан ойлар» абыржытан бейбаты мылты шріппесін басып алан оыс рекеті, бір ауды жаралап, екіншісін мерт етуі. Ананны бл смды іске баруыны зіндік длелі бар. Біра, оырман шін ана рекетін атау соншалыты иын болса, айыптау одан да иыныра. Ана з жазасын алды. Ауды киесіне шыраан рі бауыр еті баласынан айырылан ана асіреті шексіз. Бл поэма сюжетіндегі тартыс сипатынан туындаан лайыты шешім. Сюжетті аталып ткен элементтеріні оиалар желісінде орын алу сипаты тікелей шыарма рылысына, яни композицияа атысты.
Композиция,- латын сзі, орналастыру, растыру деген маынаны білдіреді. «Композиция - деби шыарманы рылысы, оны лкенді - кішілі блім - блшектеріні бір - бірімен исынды трде июластырылып, р трлі тсілмен байланыстырылан ттасты - бірлігі» (Зки Ахметов). Шыарма рылысыны бндай ерекшелігі композициялы бтіндік деп аталады. Оны мнісі туындыдаы рбір эпизод - кріністерде, тараулар мен блімдерде бейнеленген оиаларды, адамдар іс - рекеттеріні бір - бірімен тыыз байланыс - сабатастыта дамып, таырыпты - идеялы трыдан тгасты, бтіндік танытуы. Ол шін аламгерді зі ктерген мселелерді, бейнелеген жайларды, адамдар іс - рекетін т.б. айрыша таламмен тадап, срыптап алып, барлыын сюжет желісінде рет - ретімен июластыра білуі, бл орайда шеберлік танытуы шарт. Композициялы бтіндік жо жерде ттас, кркем сюжет те тзілмейді. Сюжет оиалы туындылара тн болса, композиция керісінше кез - келен деби туындыа тэн рылым. орыта айтанда, нер туындысыны композициясы дегеніміз бл оны барша блшек - блімдеріні бір - бірімен сйкестік - жарасым тауып, белгілі бір мір былыстарыны бірттас картинасын тзіп, натылы бір идеяны танытуы.
Композиция – кркем шыарманы рылысы. Кркем шыармада оиалар алай болса, солай беріле салмайды. Оиа басталады, оиадан оиа туындайды, кей оиалар атар жарыса дамып отырады. Шыарма рылысы, яни, композиция дееніміз осы.
Композицияны мынандай элементтері бар:
1. Оиаиы басталуы, ями экспозициясы. Мнда кейіпкерлер арым- атынаса тспеген брыны жадай, оамды орта, оиа орны, уаыты, маусымы айтылады.
2. Оианы байланысы. Кейіпкерлер арасындаы рекетті басталуы, негізі оианы туындау себептері.
3. Оианы дамуы, шиеленісуі. Кейіпкерлер арасындаы арым-атынас, іс- рекет шиеленісе бастайды.
4. Оианы шарытау шегі, кульминация. Кейіпкерлер арасындаы имыл- рекетті, шиеленісті мейлінше кшейіп, е жоары шегіне жетуі.
5. Оианы шешімі. Кейіпкерлер арасындаы арама-арсы кресті аяталуы, авторды зі суреттеп отыран мір былысына шыаран «кімі».
Композицияны рамына сюжеттен тыс пролог жэне эпилог та енеді. Пролог - кркем шыарма кіріспелеріні трі болса, эпилог орытынды.
Тапсырма :
Б.Майлин «Шаны белісі» рылысына талдау.
Лекция.
дебиетті тектері мен трлері. Эпнкалы шыармаларды трлері (жанрлар)
6.1 Бейнелеу тсілдері - дебиетті тектерге блуді негізі
6.2 Эпикалы тек
7.1Лирикалы тек
8.1Драмалы тек
дебиеттер:
1. Байтрсынов А. дебиет танытыш. Алматы, 1989
2. абдолов 3. Кзарас. Талдаулар мен толаныстар. Алматы,
З. Белинский В.Г. Шыармалары. Сын маалалар. Алматы, 1987. 67-6.
дебиетті тектерге блуді алашы, арапайым да болса негізі Аристотель ебегінен (“Поэзия нері туралы”) бастау ала келе бертінірек Буало, Лессинг, Гегель, Гете, Белинский, Веселовский, т.б. сондай-а XX асырда кеес дебиетшілеріні (Горький т.б.), тл дебиеттану ылымымызда А.Байтрсынлы .Жмалиев, З.абдолов т.б. ебектері арылы жемісті жаласанын жасы білеміз.
рине, блай деу дебиетті тектерге, трлерге (жанрлара) блу мселесінде ешандай проблема, тйткіл жайлар жо деген зілді-кесілді тжырымды білдірмейді. Адамзат оамы прогресс жолына тсіп, кркем нер аншалыты жан-жаты даму, жетілу процесінде боланымен, дамыан нерді де зіндік зекті мселелеріні туындауы жалпы дебиет, нер туралы ылымны дамуы, ізденіс-жетістіктері, жааша кзарас нтижесінде пайда болуы да ммкін. Бан р кезедердегі дебиетші, эстет, философ, сыншы, аын-жазушыларды дебиетті тектік бліністеріне, кейбір жанрларды мір кріністерін кркем кестелеу мен адам тадырын кркем жинатау-суреттеуде белгілі бір жанра тн канондар шеберін “бзуьша”, жалпы жанрлы жіктеуді белгілі дрежеде шарттылыына кіл бліп, осындай ерекшеліктер жайлы ой-пікірлер білдірулері де трткі болды.
Мселен, немісті лы аыны рі эстетигі И.В.Гете поэтикалы нерді ш трлі шынайы табии формалары (айын баяндау формасы, ынта-жіер толынысы формасы жне жеке рекет формасы, яни эпос, лирика, драма) бар екенін, бл поэтикальщ бейнелеуді ш тсілі зара бірлікте де, жекелей де таныла алатындыы туралы айта келіп, ш тсілді бірлескен крінісін е шаын деген лені зінен де табуа болатынын, тіпті е байыры грек трагедиясыны табиатынан да ш текті сипаты аарылатындыын, оларды кейінірек барьш жеке-жеке блінгендігі хаында байыпты ой сабатаан*. Бл пікірді оны замандасы неміс дебиетшісі, зерттеушісі Э.Штайгер** де олдайды.
Орыс сыншысы В.Белинский кезінде зіні “Поэзияны тегі мен тріне арай блу” атты белгілі ебегінде: “Поэзияньщ бл ш тегі (эпос, лирика, драма - .С.М.) з алдына элемент болып, бірінен бірі блек рістесе де, поэзияны жеке-жеке шыармаларында кездессе де, бірінен бірі алабтен айрыла оймайды. айта оларды араласып отыратындыы жиірек, сйтіп кейде з формасында эпикалы туынды дерлік шыармада да драмалы характер болады, драмалы шыарма эпикалы характерлі болып келеді”* деп жазан еді. Келтірілген пікір таза бір трлік-жанрлы ерекшелікпен ана крінетін шыарманы те сирек кездесетінін, ал бл былысты сайып келгенде, дебиетке атысты нер задылыы екенін білдіреді. Демек, бл тжырымдар деби туындыларды жанрлара жіктеуді-блуді шарттылыын танытады.
Шынында да. Мселен, былай араанда “таза” эпикалы туынды мен “таза” лирикалы туынды сз неріні арама-арсы екі ыры іспетгі. йткені олар мір былыстарын бейнелеу-таныту ерекшелігіне орай дебиетті екі теіне (бірі эпикалы, екіншісі лирикалы) жатады. Алайда осындай екі текті де кейбір ерекшеліктерін оса амтып, танытатын деби туындылар да баршылы. Мндай туындыларда сезім, кіл кй толанысы, лирикалы шегіністер (бл лириканы еншісі), сондай-а оамды, трмысты жайларды ке клемде суреттеу мен баяндау да (бл эпосты белгісі) атар орын алады. Міне осындай эпос пен лириканы, кейде драманы ерекшеліктерін белгілі дрежеде оса амтитын туындылар аралас жанрлара жатады.
Орыс дебиеттану ылымында бндай шыармалара атысты алыптасан екі трлі атау бар. Біріншісі - “лиро-эпикалы жанрлар”** (немесе лиро-эпикалы туындылар). “Бндай жанра жататын шыармалар табиаты ашанда лиро-эпикалы сипата ие”*** дей келе, оулы авторлары оан мысал мен балладаны жатызады. Екінші атау белілі дебиет теоретиі В.Е.Хализевті оулыында сипатталан. Ол: “дебиет тектері арасына бір біріне те алмас абыралар ойылмаан. Белгілі бір деби текке сзсіз жне толыынан жататын туындылармен атар екі трлі тектік тр ерекшеліімен танылатын шыармалар да бар. Ол Б.О.Корманны тйіндеуі бойынша “екі тектік тзілім” (“двухродовое образо-вание”) деп аталады”**** деп жазады.
Жалпы дебиетті екі тегіне де атысты (суреттеу, бейнелеу амалдары трысынан) туындылар табиаты жайлы XIX асырда кптеген эдебиетшілер, сьшшылар, эстеттер айтан. Мысалы, з кезінде немісті крнекті эстеті Шеллингті романды “эпос пен драманы осындысы”* деуі деби - ылыми ауыма жасы млім.
Сонымен екі деби текті ерекшеліктерін оса амтыан шыармалар орыс дебиеттану ылымында лиро-эпикалыц жанрлар деп те (бл нерлым ке тараан атау), екітектік немесе текаралыц (межродовые формы) трлер деп те аталады екен. Ал, аза дебиеттану ылымьшда да мндай шыармалар блінісі (жіктелісі) лирико-эпикалы туындылар деп аталады, алайда аралас жанрлар деген атау нерлым олайлы, орнытыра секілді деп санаймыз.
Аралас жанрлар лгілеріне: лиро-эпикалъщ жырлар (немесе лиро-эпос), лиро-эпикалъщ поэмалар, дастандар, мысал, баллада, лемен жазылган роман, лирикалы проза лгілері, роман-диалог, публицистикалы роман, роман-очерк, роман-эссе, сондай-а тарихи-кркем жанр лгісіндегі мірбаянды (мемуар) шыармалар, эпистолярлы (хат) лгідегі туынндылар жатады.
Лиро-эпикалы жырлар (“озы Крпеш - Баян слу”, “ыз Жібек” т.б.) неліктен аралас жанр лгісіне жатады?
Жанр атауыны (лиро-эпос) зі-а аартып трандай мндай туындыларда кейіпкерді сезімі, толаныстарымен (бл лирикаа тн сипаттар) атар оларды іс-рекеттері де, халы трмысыны кріністері (салт-дстр, кші-он, ксіп т.б.) де (бл енді эпоса тн ерекшеліктер) кеінен суреттеледі. Біз аталан жне баса жырларды оып отырып озы мен Баянны, Жібек пен Тлегенні бір біріне деген шынайы сезім толыныстарын, шын ашыты жайларыны суреттелуіне (йткені лиро-эпоста ашыты-сйіспеншілік басты мселе) де, сондай-а, олар мір срген оам, ортаны, кшпенді ел тіршілігіні, трмыс- салтыны да молынан бейнеленіп, жан-жаты крініс тапанына ку боламыз. Бл, рине, эпикалы суреттеулер.
Баллада лемен жазылан туынды боландытан детте лирикалы текті аясында арастырылып, талданады. Біра аралас жанр лгісі екендігі айтылуа, ерекшеліктері танытылуа тиісті.
Шындыына келгенде баллада жанры, оны зіндік ерекшеліктері жайлы байыпты, жан-жаты жазылан ебектер, айтылан ойлар жетімсіздеу. Біз білетін Белинскийден бастап р кезедерде айтылан анытама сынды ойлар бар, оларда жанрды кейбір ерекшелігі ана аталан. Мысалы, Белинский зіні “Поэзияны тегіне жне тріне арай блу” атты мшр ебегінде балладаны алыптасан рдіс бойынша лирикалы поэзия ауымынада арастыра келе: “Балладада аын фантастикалы, халы аызын алма немесе осы тектес оиганы зі ойынан шыарып жазба. Баллададаы негізгі нрсе оиа емес, оырмандарда сол оиа оятан тйсік, оианы салан ойы”* деп жанрды екі ерекшелігін (оиа мен тйсік сезім) орынды аартан. Оиа эпоса тн болса, сезім, тйсік лириканы еншісіндегі сипат екені белгілі. Ал, Л.Тимофеев пен Н.Венгровті “дебиеттану терминдері” сздігінде “баяндаушылы сипаты бар лирикалы поэзия жанры”** деп балладаны басты ерекшелігіне акцент жасалса, “аза балладасы” деген таырыпта кандидатты диссертация ораан (1967) К.Лекеров: “Баллада поэтикасы туралы” атты мааласында: “Баллада композициясыны жалпы бір кзге тсер белгісі - онда бір ана сюжет болады да, ол бір ана тартыс - таласа шегеленеді” дей келе орытынды тжырымын тмендегіше тйіндеген: “Ал балладаны з алдына отау тігуіні - лиро-эпикалы жанр болып блінуіні сыры мынада: Онда аынны оиа мен кейіпкерге деген ілтипаты, айрыша штарлыы аса жарын крініп трады. детте осы сипат балладаны кіріспесінде немесе соында келіп отырады. Сонда аынны суреттеп отыран былыса деген белгілі бір кіл кйін згеше марта бейнелеуі, тебірене толыныспен беруге мтылысы балладаны зіне тн лиро-эпикалы сипатын даралап шыарады”***.