Кркем шыармадаы мазмн мен пішін мселесі 4 страница

гімемен клемі, рылысы, мазмны, кейіпкерді танытуы жаынан ауылдас боланымен, одан зіндік бірер ерекшелігімен ошауланатын шаын эпикалы жанрды бірі новелла (итальян сзі - поеііа - жаалы).

Новелла - бл да гіме, біра, классикалы лгідегі новеллада алыпты гімеден згешелік бар, ол - оианы ызу, шира дамуы рі оны ктпеген жерден кілт, тосын шешіммен аяталуы. Гете тауып айтандай, новелланы шынында да “адам естімеген рі айрыша оиа туралы шындыа сай гіме” екені рас.

Жанрды классикалы лгілері Еуропа жэне орыс дебиеттерінде кптеп кездеседі. Новелланы атасы дерлік Боккачодан (айта рлеу дэуірі, ХІ асыр) бастап, Ги де Мопассан, А.П.Чехов, Эдгар По, Стефан Цвейг новеллист аламгерлер ретінде лемге эйгілі. аза жазушыларынан бл жанрда елеулі ебек еткен .Мсірепов. Оны ана туралы новеллалары (“Ашынан ана”, “Ананы анасы”, “Ананы арашасы”, “Ер ана”, “Алима”) тл дебиетіміздегі осы жанрды озы лгілері санатында.

Поэма - эпикалы жанрды орта клемді трі. Онда белгілі бір кезендегі мір шындыы (ол тарихи шынды немесе авторды ойдан алан шындыы болуы ммкін) мен адам тіршілігіні алуан сттері, оам міріндегі елеулі оигалар суреттеледі. Туу, даму тарихы трысынан араанда поэманы дебиетте алыптасан негізгі екі лгісі бар. Оны біріншісі - тп негізі кне дние дебиетінде туып, жетілген гректерді халы эпосы (“Илиада” мен “Одиссея”) мен зге халытарды ауыз дебиетінде кеінен орын алан дстрлі батырлар жыры, былиналар немесе эпосты поэмалар. Бл лгідегі батырлар жыры, сіресе, аза халыны ауыз дебиетінде, сондай-а туысан тркі халытарыны ауыз дебиетінде молынан дамыан. “Алпамыс батыр”, “обыланды батыр”, “Ер Тарын”, ырызда “Манас” жыры, т.б. Екіншісі - жазба дебиетте кездесетін, лемен жазылан, сюжетке рылан клемді шыармалар. Мэселен, Пушкинні “Полтавасы”, Абайды “Ескендірі”, т.б. сияты. Поэмалар негізінен белгілі бір сюжетке рылады, алайда, сюжетсіз поэмалар да болады.

мір шындыын бейнелеу, таныту дісіне байланысты поэмалар романтикалы (Пушкинні “Кавказ ттыны”, Маауияны “Медат-асымы”, Аылбайды “Даыстаны”, ,Аманжоловты “Аын лімі туралы аызы”, т.б.), реалистік (С.Сейфуллинні “Ккшетауы”, І.Жансгіровті “лагері”, С.Мановты “Слушашы”, т.б.) деп те блінеді. Поэмаларды таырыбына арай бліп топтастыру да алыптасан дады. Мселен, тарихи таырыптаы поэма, махаббат-сйіспеншілік таырыбындаы поэма, т.с.с.

Орта клемді эпикалы трге жататын повесть клемі мен мазмны, рылысы жагынан згеше жанр. Мселен, ол гіме мен новеллаа араанда анарлым клемді, сондытан оны за гіме деп те атайды. Повесті сз болан жанрлардан клемділіі, рылысыны крделілігі, кейіпкерлер саныны айтарлытай молдыы оны мір шындыын амту мен оны кркем танытудаы ммкіндігіні молдыын белгілейді. Повесте мір келбеті, адамдар арасындаы арым-атынас жайлары бірер оиа, санаулы сттер клемінде емес, уаыт пен адамны мір белестерін кеірек те тереірек баяндау арьшы танытылады.

Орысты лы сыншысы В.Г.Белинский “Поэзияны тегі мен тріне арай блу” атты йгілі ебегінде “повесть дегеніміз ол да роман, біра оны клемі кіші болады, повесті айырмасы мазмныны клемі мен маынасында” (2) деп атап крсетеді.

Повесть пен романны жанрлы айырмашылыын мазмна байланысты тану дрыс десек те, клеме сйкес ажыратуа мтылу шартты. йткені, аталан екі жанрды кейбір туындыларын кп ретте клем жаынан ажырату иына тседі рі бл дл болмас та еді. Пушкинні “Капитан ызы" повесі, мселен, Лермонтовты “Бізді заманымызды геройы” романынан клем жаынан лкен, М.Горькийді “Челкаш” атты гімесі клемі трысынан кез-келген повеспен ны тірестіре алады. Демек, жанрлардьщ аражігін ажыратуда шыарманы клемі ны, дл лшем бола алмайды, е басты лшем-критерий суреттелген шынды арылы танылатын мазмн, кркем жинатау мен типтендір\ дегейі, баяндау мен суреттеу сипаты, композициялы бітім, т.б.

Сонымен повесте андай жадаят суреттелуі керек? Бны Белинский сзімен айтанда тмендегідей: “Тіпті гасыр жасаса да басынан ткере алмайтын, біра маыздылыы соншалы, бір стге аншама мір белестерін кз алдыа келетін бір оиалар, жадаяттар болады ой. Олар драмаа жетпейді, романа келмейді, повесть міне осындай оиаларды амтып, оларды зіні тар шеберіне сиызады” (3).

Повесте баяндалар оиалар негізінен бас кейіпкерді тірегіне топтастырылып, оны болмыс- бітімін ашуа, характеріні алыптасу белестерін крсетуге баытталады. Сюжет желісі де кейде екі баытта рбуі ммкін. Мселен, Б.Майлинні “Шаны белгісі” повесінде негізгі сюжеттік желі бдірахман мен Шаны сйіспеншілік жайларына рылан десек, екі жасты бас еркіндігіне арсы топты іс-рекеті екінші желіні райды.

.Мсіреповті “лпан” повесінде бірнеше сюжеттік желілер бар. Оларда баяндалар леуметтік жадаяттар лпана байланысты рбіп, брі осыла келе негізгі кейіпкерді характеріні алуан ырын ашуа баытталан. Бойжеткен ыздан ел анасына айналан лпанны баытты. баытсыз сттері, оны леуметгік себептері тере ашылан. Тегінде повесте оианы баяндауда хроникалы сипат мол крінеді.

Эпикалы жанрды е крделі, жоары трі - роман.

Роман оам мірі мен жеке адам тіршілігіні алуан жайларын - жекелеген сттері мен ттас мырын кеінен амтып, оиалар дамуы барысында адамдар характеріні алыптасуы мен дуір шындыын жан-жаты ашып бейнелейтін жанр. Романны клеміні молдыы, композииялы рылысыны крделілігі, суреттеу-баяндау, бейнелеу ралдарыны алуандыы, сюжетіні кпжелілігі оан осындай ммкіндік береді.

Роман деп уелде трлі таырып, алуан мазмндаы роман тілінде арасзбен жазылан шыармаларды атаан. Кейін келе-келе тілді атауы ана алып, сюжетті, ке клемді, баяндауа рылан шыармаларды роман деп атайтын болан.

Романны жанрлы ерекшеліктері дегенде біз мынаны еске ттуымыз керек: мір шындыын кеінен амтитын ауымдылы, композииялы крделілігі, оиаларды, адамдар арасындаы арым-атынастарды сан сала баытга, бірнеше сюжеттік желілер рап атар дамуы, адам мен оам арасындаы, топ пен топ арасындаы крделі атынас, атыыстарды за кезе немесе адам міріні белгілі белестеріне орайластыра кеінен рі жан-жаты амтып, мір шындыыны крем панорамасын бере алатындыы, жеке адамдар тадыры, тартыс-талайы арылы халы тадыры, оамны леуметгік келбеті танылатындыы. Роман мір былыстарын р ырынан алып, оны трлі адамдар тадырлары арылы бейнелеп ана оймайды, е бастысы сол суреттелген жадаяттар мен оиаларды, адамды арым-атынастарды леуметтік сырына да тере бойлап, оны мн- маызын кркем ашып береді. Осы арылы оам мірінде орын алып отыран оды былыстарды немесе толаы жеткен баса да проблемаларды жаршысы болады. Мселен, азаты тыш романы “Баытсыз Жамалды” (авторы - Міржаып Дулатлы) алайы. Романда сйіскен екі жасты - Жамал мен алиды тадыры - басты таырып, негізгі проблема десек те, осы екеуіні бас еркіндігі жолындаы іс-рекетіне орайластырыла шыармада замана шыдыы: ескі ауыл міріндегі толып жатан типтік жайлар, наданды дет-салт, сайлау, жесір дауы, т.б. реалистік трыда крінісін тапан.

Роман рылысы, мірді амтуы жэне суретгеуі жаынан крделі рі ммкіндігі мол жанр боландытан, онда автор мір-болмысты бір зекті проблема-таырыбын ана емес, бірнеше таырыпты атар амтып, ктере алады. Былайша айтанда романда негізгі, басты таырыппен атар бірнеше осалы таырыптарды да болуы - бл жанрды ерекшелігі. Мселен, “аза солдаты” романында негізгі таырып - лы Отан соысы десек, осы мселемен тыыз байланысып жатан осалы таырыптар ретінде халытар достыы, махаббат-сйіспеншілік жайларыны ктерілуін айтар едік. Негізгі, басты таырып-проблеманы кркемдік шешімі кбіне-кп осалы таырыптарды шешіміне, солара атысты адамды, оамды арым-атынастардын. жадаяттарды бейнеленуіне туелді. Аталан романдаы жауынгерлер арасындаы шынайы достык-сыйластыты, бейнеленуі, оларды райсысыны з лтыны асыл асиеттерімен дараланып крінуі кркемдік трыда нанымсыз болса, оларды Отан орау жолындаы ерлік мінездері, патриотизмі де иланымсыз, солын, серсіз болан болар еді.

Роман жанрыны е кемелді жоары трі - роман-эпопея. Шынтуайта келгенде бл да роман, бірак. ол алыпты романнан романды ойлауды, осы заманы эпосты биік лгісі ретінде кптеген ерекшеліктерімен ажыратылады. Ол андай ерекшеліктер?

Роман-эпопеяда суреттеліп отыран дуірдегі оам келбеті мен халы мірі барынша кркем бейнеленуі ажет. Бл айтанымыза М.уезовты трт томды “Абай жолы” роман- эпопеясы жарын мысал бола алады. Алдымен, роман-эпопеяа азаты оамды міріндегі ерекше бір кезені шындыы арау боланын, XIX асырды II жартысы халымызды, лтымызды ояну. нер-біліме ден оюа бет алан тарихи кезе екенін ескерейік. Осы XIX асырды екінші жартысындаы азаты оамды міріні уезовті суреткерлік назарына ілікпеген ыры жо десе де боландай. Абай тадыры арылы халы тадыры, оны ділетсіздікке арсы стихиялы кресі - тартысы, малмаан жігер-кші арылы аза оамындаы прогресшіл кштерді оянуы мен оларды леуметтік мір сахнасына шыуы бейнеледі. Жер дауы, жесір дауы, барымташылы секілді аза міріндегі ежелгі элеуметтік кеселдер, леуметтік топтар мен таптар арасындаы бітіспес айшылытар мен атыгыстар, феодалды-патриархалды оама тн ел билеу жйесі, билер кеесі мен би кесімі, халыты трмыс-салты, ксібі, нері, дала мен ала арасындаы интенсивті арым- атынас, отаршылдыты, екі жаты анауды кшеюі, т.б. Міне, “Абай жолына” рі таырып, рі мазмн болан сан-сала элеуметтік мселелер осылар. Бл алыпты роман ктеретін жк емес, эрине. Шыарманы эпопеялы сипаты, рине, оны мір шындыын кеінен амтуынан ана танылмайды. Бан оса мір шындыын типтендіру мен типтік тланы сомдауда, заман келбеті мен халы бейнесін жасауда, туындыны сюжеттік-композициялы рьшымында, кллі суреттеу-бейнелеу жйесінде айрыша соны кркемдік ерекшелік-жаалытар болуа тиісті. Жеке адамдар тадыры, крес тартысы жалпы халыты креспен штасып, ттас лтты рухани ре-бітімі тлалануы, танылуы да негізгі шартты бірі.

дебиет - сз нері. Оны объектісі - оамды шынды та, предметі - адам екені лмисатан белгілі. дебиет мір шындыын сз діреті мен адам тадыры арылы кркем бейнелеп танытатын нерді ерекше бір трі. мір шындыы, болмыс бояуы сан алуан рі крделі боландытан, оны дебиетте бейнелеуді формалары мен тсілдері де біреу емес, трліше болып келуі занды. Бл деби тэсілдерді, формаларды пайда болуы мен алыптасуы адамзаттыогамды, кркемдік-рухани даму тарихымен тыыз байланысты.

Кне грек дуірінде-а эдебиетті ш негізгі тектері - эпос, лирика, драма пайда болан-ды.

дебиетті тектеріні пайда болуы, жанрлы трлерді тууы, алыптасуы жнінде ой-идеялар сонау ежелгі кне дэуір ламалары (Платон (б.д.д. 427-347 ж.ж), Аристотель (б.д.д. 384-322 ж.ж.) т.б.) жазан трактаттардан бастау ала келе орта асырларда (л-Фараби, т.б.) жэне ХІІ-ХІІІ (Н.Буало, Г.Э.Лессинг, Гердер т.б.), XIX (И.В.Гете, Г.В.Ф.Гегель, В.Г.Белинский, А.Н.Веселовский т.б.) асырларда арнаулы ылыми ебектерге ласты. Белгілі бір ылыми-эстетикалы жйелі ой- толам алыптасты. XX асырдаы дебиеттану ылымында да бл зекті эм крделі мэселені зерттеушілер де, ебектер де баршьшы.

Діттеген мселеге атысты алашы ылыми жйелі толамны иесі Аристотель екені, оны “Поэтикасы” - нер туралы тыш философиялы-эстетикалы трактат” (З.абдолов) саналатыны млім. Аристотель ебегінде трагедия мен комедия жанрларыны пайда болуын грек аыздарымен (атап айтанда Дионис дайа) байланыстыра арастыран. Ол: “уел бастан импровизаторлы жолмен пайда болан ол (яни трагедия-С.М.) омедия (алашысы-дифирамб бастаушылардан, екіншісі - кптеген алаларда азірде де кездесетін фалликалы лендерді бастаушылардан) екёуі де здеріне тэн ерекшеліктерді бірте-бірте дамыта отырып, жетіліп кетті” дейді. XIX . крнекті орыс дебиет тарихшысы эрі теоретигі А.Н.Веселовский зіні “Тарихи поэтика” атты ебегінде дебиетті тектері алашы ауымды дегейдегі халытарды дет-рыпты хор ледерінен (уанышты немесе айыны білдіретін трлі дауыс ыраынан рылан нмен айшыталып рі дене озалысы басым ритмды ойын-билер) пайда болан дейді. Ал, эпос пен лирика, сондай-а драманы зерттеуші “дет-рыпты “хор коріністері рекеттерінен” блініп дамыан трлер” ретінде тсіндіреді. Одан рі алым “хор мен дет-рыпты бірлігінен табии трде алашы блініп шыан лецер лирико-эпикалы сипатта болды” дей келе “поэзияны алашы зіндік трі осы лиро-эпикалы ндер болды” деген тжырым жасайды. Ал, осындай ндерді негізінде кейін, бара- бара эпикалы баяндау алыптасан. Хор рамындаы трлі сипаттаы (уанышты, айылы) дауыс сарындарынан лирика туындаан**. алымны бл тжырымдары ылымда негізінен о бааланьш келді. Белгілі дебиет теоретигі, жаа кзарас негізінде жазылан “дебиет теориясы” (Москвг. Высшая школа, 1999) оулыыны авторы В.Е.Хализев те орынды айтандай, алымны драмалык текті генезисі жайлы пайымдауы дау туызбайды, алайда ебекте эпос пен лириканын дет- рыпты іс-рекет, ритуалдара атыссыз да пайда болу ммкіндіі ескерілмеген. Бл ретте В.Е.Хализевті тжырымды сзін тпнсада беруді орынды санаймыз: “Вместе с тем в те: г - Веселовского не учтено, что эпос и лирика могли формироваться и независимо от обрядовых действий. Так, мифологические сказания, на основе которых впоследствии упрочились прозаические легенды (саги) и сказки, возникли вне хора. Лирика тоже могла формироваться вне обряда. Лирическое самовыражение возникло в производственных (трудовых') и бытовых отношениях первобытных народов. Существовали, таким образом, разные пути формирования литературных родов. И обрядовый хор был одним из них” (298-6.).

Сонымен, дебиет ш текке блінеді. Олар: эпос, лирика, драма. дебиетті мндай ш текке блінуіні себебі сз нерінде мір-болмыс былыстарын поэтикалы трыда бейнелеуді ш трлі тсіл арылы іске асатындыында жатыр.

Кне дэуірді ламасы Аристотель (б.э.д.384-322 жж) зіні “Поэзия нері туралы” атты ебегінде бл мселеге ерекше мн беріп, оны зіні еліктеу теориясы трысынан байыптап бергенді. нерді, оны трлеріні пайда болуын табиата еліктеумен (саналы трде) байланыстыра арастыран ол (бл жерде табиат мір шындыы, оамды шынды, адамды арым-атынастар, ал еліктеу бейнелеу, таныту деген маынада) суреткерді еліктеуі мынадай ш трлі сипатта болатындыына мн берген:

“Шынында да Гомер секілді оианы зіне атыссыз трде гімелей отырып бір нрсеге тек бір трыда ана еліктеуге болады, немесе еліктеуші (бл жерде автор, аламгер) з болмысын жасырмай, зімен зі жеке алады, не болмаса суреттеп отырган адамдарды имыл-рекет стінде крсетеді”*.

Аристотель айтан еліктеуді (яни суреттеуді) бірінші трінен (оианы т.б. авторды зіне атыссыз трде гімелеуі) эпикалы бейнелеу тсіліні, екінші жолъінан лирикалы бейнелеу тсіліні, шінші трінен драмалы бейнелеу тсіліні ерекшеліктері аарылады. Осы нсалы пікірімен Аристотель дебиетгі тектерге блінуін те орынды длелді байыптап берді. Еліктеу, жоарыда айтыландай, бейнелеу, суреттеу деген маынаны білдіреді, олай болса кне дуір эстетигі дебиетгі тектерге блуді негізіне еліктеу (яни бейнелеу, суреттеу) ерекшелігін алан Демек, табиат пен ат-абат оамды шындыты кркем бейнелеу ерекшеліктеріне арай дебиет ш текке блінеді екен.

Сонымен эпикалы бейнелеу тсілі эпикалы (немесе эпос деп те атайды) текті, лирикалы бейнелеу тсілі лирикалы текті, драмалы бейнелеу тсілі драмалы текті негізін райды.

мір шындыын кркем танытуды бірінші рі байыры тсілі - эпикалы бейнелеу тсілі. Бл трлі оиалар мен жадаяттарды, адамдар арасындаы арым- атынастарды авторды зіне тікелей атыссыз нрсе ретінде (Аристотель айтандай ‘Томер секілді оианы зіне атыссыз трде гімелеу”) бейтарап кйде байыпты жне жйелі трде кркем баяндап беруіне ралады. Эпикалы шыармаларда оиалар, былыстар ткен шата баяндалады. Сондытан да бндай баяндау тсілін эпикалы баяндау немесе эпос (гр. ероз - гімелеу) деп те атайды.

Эпикалы баяндау немесе бейнелеу тсіліні мір шындыын кркем рі кеінен таныту ммкіндігі мол. йткені эпикалы шыармаларда шындыты бейнелеп танытуды алуан трлі амал- тсілдері молынан олданылады. Олар: авторлы баяндау, суреттеу, кейіпкер (кейіпкерлер) сздері (монолог, диалог), лирикалы шегіністер, табиат кріністері, мінездеу, психологиялы талдау лгілері, интерьер т.б. Бны брі жазушыа зін толандыран оамды жадаяттар мен адамдар тадырын таным терецігі, талант лашы жеткенше амтып, кркем танытуа кптеген ммкіндіктер береді.

Эпикалы шыармаларда оамды мір шындыы мен адамдар тадырыны жекелеген стгері мен кезеі де, сондай-а ттас дуір, бірнеше рпа мыры да кеінен амтылып, жан-жаты крініс таба алады. Сйтіп, эпикалы туындыларда уаыт пен кеістік трысынан ешандай шектеулік болмайды.

Орысты лы сыншысы В.Г.Белинский айтандай, эпосты айрыша ерекшелігі - онда оианы стемдік руы, яни, “эпосты геройы-оиа”* болуы. Алайда “Жазушыны оианы тарихын жазбайтынын, адамны наыз тарихын жазатынын” (М.Горький) ескерсек, оианын атаратын рлі де з-зінен айындалып алады. Оиа, трлі жадаяттарды гімелеу-баяндау автор шін тптеп келгенде сол оиалар ортасында крінетін кейіпкерлерді, оларды бір-бірімен арым- атынасын бейнелеу арылы мінездерін даралау, тартысты таныту шін ажет.

Эпикалы шыарманы жне бір айырмашылыы, мселен, лирикадан, баяндаудын байыптылыы, яни авторды зі гімелеп суреттеп отыран мір былыстары мен кейіпкерлер хаында сезімге берілмей, оиалар дамуы мен адамдар арасындаы арым-атынасты объективті. байсалды, жйелі гімелеп беруі. Авторлы позиция немесе шыарма идеясы оиаларды табии рбуі, аяталуы, тартысты шешімі, кейіпкерлер тадыры арылы танылуа тиісті. Міне осы себепті де Белинский эпикалы поэзияны объективті поэзия деп атаан. Бл сзді (эпос - объективті поэзия) тркіні, рине, Гегельде жатыр.

А.Байтрсынлыны дебиетші-алымды ебегіні жемісті бір баыты - оны лттык дебиеттану терминдерін алыптастыру жолындаы зор нтижелі ізденістері. Аха алыптастыран кптеген термин-гымдар дебиет, дебиеттану саласына бден сіісті болып кетті. Алайда Аханы дебиетгі ш тегіне атысты атаулары (уезе, толгау, айтыс-тартыс) стті деу иын, бл жнінде акад. З.абдоловты байыпты пікіріне* ден оямыз. ш текті де бейнелеу тсілдеріне тн зіндік ерекшеліктерді А.Байтрсынлы те орныты трде сипаттап берген.

Мселен, эпосты текті бейнелеу ерекшелігіне атысты ой-тжырымдарына тоталып тейік. “уезелеуші айтатын сзіне зін атыстырмай, зінен тысары аламда болган істі гіме ылады” дей келе, Гегель секілді ол да ішкі алам, тысы алам ымдарын олдананын креміз. рі арай оиы: “уезе - тысы алам туралы сз. Аын уезе трінде сйлегенде (яни,оианы баяндаанда) уаианы ішінде зі болып, бастан кешірген адамша (онда бл лирикалы тсіл болар еді) сйлемей, тек сыртта трып баылап, уаиаа кз салан адамша, хатта біреуден естіген адамша айтады. Уаианы блайша трде айтып крсету тысары трде айту болады. Сондытан уезе кркем сзді тысары трлісі болады” дейді**.

Эпикалы шыармаларды дені кркем ара сзбен жазылан туындылар болып келеді. Алайда, сюжетті, оиалы, баяндауа рьшан лемен жазылан шыармаларды кейбір трлері де эпикаа жатады. Атап айтанда, баллада, поэма, батырлар жыры, дастандар, т.б.

рине, мір-болмысты ат-абат ыры мен сырын, адам табиатыны алуан кйін нерде ке амтып, эр ырынан ашып бейнелеу шін бір ана эпикалы тсіл жеткіліксіз. Шындыында мір сырын бірыай гімелеу, баяндау арылы крсету оны жан-жаты, толы таныту бола алмайды.