Кркемдік діс, оны трлері
Масаты- кркемдік діс туралы ымдарын кеейту, оны трлерін кркем шыарманы
талдау арылы ындыру, мегерту.
Жоспары:
11.1. Шыармашьшы жне кркемдік діс. Кркемдік діс туралы ой-пікірлер.
11.2. Кеестік эдебиеттанудаы кркемдік діс мэселесі. Соц.реализм.
11.3 .азіргі аза дебиеттануындаы дістер.
дебиеттер:
1. абдолов 3. Сз нері. - Алматы. 1992
2. Жмалиев . дебиет теориясы - Алматы. 1969
3. Абрамович Г. Введение в литературоведение. -Москва. 1979
4. Атымов М. Идея жэне композиия. Алматы, 1970
5. Ддебаев Ж. мір шындыы жне кркемдік шешім. - Алматы, 1991
6. Нрали Р.дебиет теориясы. Нсалы. Астана, Фолиант, 2003.
7. Жарылапов. Ж. аза прозасьшдаы деби аымдар жне кркемдік діс. авторефераты. Астана, 2009.
Жазушы шыармашылыы оны мір тарихымен тыыз байланысты. Шыармашылы жазушыны адамды болмысымен, азаматты бітімімен, з мір тжірибесімен, дниетаньшымен ласып, бірігіп, біте айнасып жатады. рбір деби шыарма оырмана оны жазан авторды шыармашылы ерекшеліін танытады. Оны тілден де, таарыптан да, идеядан да, образ жасау тсілінен де круімізге болады. р шыармадан крінетін осындай суреткерлік ерекшелік оньщ барлы шыармасынан крінуі ммкін. Осыны стиль, яни суреткерді стилдік ерекшелігі деп атаймыз.
Стиль - нер ерекшелігі. р стиль бір ана суреткерге тн ерекшелік. Ал осындай нер ерекшелігі бір емес, бір топ суреткерге тн болуы деби аым деп аталады.
Стиль бір ана суреткерге тэн ерекшелік болса, аым бірнеше суреткерге тн шыармашылы бірлік.
деби аым - тарихи категория: белгілі бір оамды жйені белгілі кезедегі белгілі саяси-леуметтік сипатына сйкес туады да, сонымен бірге дамьш, бірге жоалып отырады. XVII асырды ая кезеінде туып, XVIII асырды орта тсына дейін нер атаулыны брінде, сіресе, Европа дебиетінде ке ріс алан аым классиизм. Осы тста мірдегі абсалютизммен крес идеясынан туан сентиментализм нерде классиизмді ауыстырар те аым болып табылады. Сентименталистік шыармаларда сезімге табьшу бден шарытауу шегіне жеткен.
Кркемдік діс - нер туындысында адам образын жасауа, сол арылы шындыты сырын образды трде ашуа ажет мір деректерін белгілі бір эстетикалы талам биігінен тадауды, орытуды жне жинатауды згеше принипі, сайып келгенде, мір шындыьш нер шындыына айналдыра саралап, бегілі бір оамды идеал трысынан айта туызуды айрыша типі. Шыармашылы діс екеу: романтизм жэне реализм.
діс — кркем шыарманы дниеге келуіні кілті. діс рбір суреткерді сол зі мір сріп отырн оамдаы идеолоияа арым-атынасын анытайды.
Кркемдік діс — Жазушьшы мірді бейнелеуде натылы болан, яки болатын жадайларды, мір былыстарын тірек етуі немесе мірді зі андай болуы ажет деген зіні ой-тсінігіне сйенуі - осы екеуіні айсысына кбірек мн беретініне сйкес сипатталады. Бл пікір алаш Аристотельден бастап орныып, кейін Белинский оны соы дуірлердегі дебиет тарихына сйене отырьш длелдеді. Кркем дебиет пен нерді бкіл даму тарихында р дуірде р трлі натылы сипат алып, немі бой крсетіп келе жатан негізгі екі кркемдік діс - романтизм мен реализм деуге болады. аза жазба дебиетінде реализм Абайдан бастап анатын ке жайды. Реализмге тн бейнелеу тсілдері де аза дебиетінде кптеген аын, жазушыларды шыармаларында ертеден орын алып келеді. Алайда романтизмді аза дебиетінде белгілі бір тарихи дуірде берік орын тепкен аым деуден грі , бейнелеу діс-тсілдері трінде кбірек кездеседі., деп араан дрыс! Романтизм дісі бірыай олданылмай , кбіне реалистік дебиетпен жалас, аралас келетіні осыдан болса керек.
Романтизм - мірді, мір былыстарын асатата суреттейтін діс. Кркем діс ретінде романтизм дебиетке жаа таырып, жаа кейіпкерлер келді., сз нерін кптеен кркемдік ерекшеліктермен байытты. Романтизм мен реализмді екі трлі діс деп араса, олар бірін-бірі толытырып, біріне-бірі нр бере алатынын есте сатауымыз керек. М:Жмабаевты «Батыр баяны» романтикалы сарын айын крініс тапан , серлі шыан туындыларды бірі.
Реализм - мірді кріністерін шынайы суреттеу ідісі. Реализм мірде болатын немі кедесетін натылы жай-жадайларды кеінен амтьш, ай былысты болсын даралы белгілерін де жинагалган кптеген былыстара орта сипаттарын да нанымды суреттеп, наыз типтік дрежеде кркем образдар, бейне, тла жасау.
аза дебиетінде реализм дісі Абай поэзиясында жоары сатыа ктерілді. Абайа жалас аза дебиетіні ірі кілдері Ш.дайбердиев, М.Дулатов т.б. реализм дісін ркендетіп, дамытты. Аартушылы реализм, сьшшыл реализм, социалистік реализм аза прозасьшы даму кезедерін айындаан дістер. лтты дебиетімізде аартушылы реализмні кшеюі дстрлі жанрлы канондарды згеріске шырауына, прозалы жанрларды ркен жаюына мыты серпін берді. Аартушылы реализмдегі дидактизм - публицизм - поэтизм бірлігі саталды. Сыншыл реализм суреткерлері адам болмысын бейнелеуде оны тек сырты трпат-белгілері жне рекеттерімен шектеліп алмай, тланы ішкі дние иірімдері мен леуметтік шарттылыына баса назар аударды. лтты прозамызда соцреализмні дебиетті халытыы, партияльшыы, таптыы, тарихи оптимизм, социалистік гуманизм, интернационализм сияты аидалары жзеге асан р трлі дегейдегі шыармалар дниеге келді. Адамзат баласыны кркемдік дамуындаы е ірі белестері болан классицизм, аартушылы, сентиментализм, романтизм, реализм, модернизм, постмодернизм сияты баыттар мен аымдардьщ алмасулары - дебиетті сатьшап дамуьшдаы орта задылытар крсеткіші. дебиет дамуыны сатыларына сйкес пайда болан баыттар мен аымдар кркем ойды трлі арнада дамуына, дебиет функциясьшы крделенуіне келді. аза дебиеті баса елдерді мдениетімен белсенді арым-атынаса тсуі нтижесінде жаа стимулдар алыптастырды. Ондай ыпалдастьщтар лтымызды бай фольклоры жэне поэзиялы ндылытарымен бірге рілуіні нтижесінде ксіби лтты прозамызды дниеге келуін жылдамдатты. Е бастысы, жаа формамен бірге сырты елдерді дебиетінде дамып лгерген баыттар мен аымдарды эстетикасы ме трлі кркемдік дістерді бейнелеу элементтері келді. деби байланыстардьщ крделенуі лтты дебиетімізді жедел даму кезеіне шыарды.
Ал аза прозасында аымдарды саралау барысында символизм станымдарымен атар сентиментализмні, экзистенциализмні мір былыстарын игерудегі ерекшеліктері, бейнелеу тэсілдері жекелеген туындыларында айатальш отыранын таныды. Сентиментализм аымы XX асыр басындаы прозада ерекше адалады. Ал натурализм лтты эдебиетте реализм аымы ретінде мір срді.
Модернизм эстетикасы XX асырды алашы онжылдытарындаы аза дебиетінде трлі аымдар арылы крініп, сол асырды 60-80 жылдарында з жаласын тапты. Жазушыларды адам табиатыны арама-айшылыына дендеу шін архетип- кейіпкерлерге, мифологизм элементтеріне, аызды сюжеттерге жгінуі аза прозасында неомифологизм аымыны алыптасуына келді. аарманны рухани міріні тйткілдерін импрессионистік тсілдермен бедерлеп отыру артты. Экзистенциализмдегі мір шындыын абсурд пен хаос дниесі деп танитын идеяларды мейлінше маызы сіп, трлі философиялы жинатаулар жасалып отырды.
Адамзат баласыны кркемдік дамуындаы е ірі белестері болан классицизм, аартушылы, сентиментализм, романтизм, реализм, модернизм, постмодернизм сияты баыттар мен аымдарды алмасулары - дебиетті сатылап дамуындаы орта задьшытар крсеткіші. дебиет дамуыны сатыларына сйкес пайда болан баыттар мен аымдар кркем ойдьщ трлі арнада дамуына, дебиет функциясыны крделенуіне экелді. аза дебиеті баса елдерді мдениетімен белсенді арым-атынаса тсуі нтижесінде жаа стимулдар алыптастырды. Ондай ыпалдастьщтар лтымызды бай фольклоры жэне поэзиялы ндылытарымен бірге рілуіні нтижесінде ксіби лтты прозамыздьщ дниеге келуін жылдамдатты. Е бастысы, жаа формамен бірге сырты елдерді дебиетінде дамьш лгерген баыттар мен аымдарды эстетикасы мен трлі кркемдік дістерді бейнелеу элементтері келді. деби байланыстарды крделенуі лтты дебиетімізді жедел даму кезеіне шыарды.
Тапсырма:
Нрали Р.дебиет теориясы. Нсалы. Астана, Фолиант, 2003.
Кркемдік дістер. конспект жазу
12-лекция
деби баыттар мен аымдар.
Дрісті масаты:
деби аым, баыт, мектеп туралы тсінік, беру, оларды деби процесте алатын орнына, алымдарды ой-пікірлеріне талдау жасау.
Жоспары:
12.1.деби баыт, деби аым, эдеби мектепті деби процестегі алатын орны, байланысы.
12.2.деби баыт, аым, мектеп туралы ой-пікірлер.
12.3.деби мектеп - суреткерлік шеберлік нтижесі.
12.4.аза дебиетіндегі деби мектептер.
Пайдаланылан дебиеттер:
1. Байтрсынов А. дебиет танытыш //Шыармалары, 1989.
2. абдолов 3. Сз нері. 1992; 2002;
3. Тимофеев А. Основы теории литературы. М., 1977.
4. Гуляев Н. Теория литературы, М., 1977.
5. дебиеттану. Хрестоматия. Алматы, Анатілі, 1991.
6. Жарьшапов. Ж. аза прозасьшдаы эдеби аымдар жне кркемдік діс. Фил.ыл. докторы ылыми др. алу шін дайындалан диссертацияны авторефераты. Астана, 2009
деби процесс, яки деби даму рдісінде деби баыт, деби аым, деби мектептерді мн-маызы зор. Бл шеуін тегінде деби дамуды формалары деп танимыз. деби процесс жайлы, озалыс стіндегі процесс десек, деби баыт, аым, деби мектепті оан жан беретін, оны зіндік ерекшеліктерін танытатын сипаттарды санаймыз.
Бір кезедегі деби процесс аясында трліше деби баыттарды, деби аымдарды, мектептерді атар мір сруі, дамуы, райсысыны з басымдыы шін кресуі деби дамуды толыандылыын, дебиетті оамды мір проблемаларына белсене араласуын, сйтіп, лт дебиетіні жан-жаты ізденіс, су, рлеу стінде екендігін крсететін фактор. Демек, деби даму задылыы.
деби баыт, деби аым, деби мектеп, блар бір ымдар емес, алайда бір бірінен соншальщты алша былыстарды емес, керісінше бір-бірімен байланысты, атар мір сретін былыстар.
Орыс алымдары (Поспелов, Гуляев, Ревякин, Кулешов т.б.) бл мселені арастыра келе оларды зара байланыстылыын, деби баытты біріншілігін анытап длелдейді. Бір деби процесс аясында оамды, кркемдік сраныстара орай уелі деби баытты туып алыптасатындыы, баытты з ішінен бірнеше аымдара блінетіндігі де нер задылыы. Мны орыс, аза эдебиеті тарихынан кптеген мысалдар келтіріп дэлелдеуге болады. Мысалы, XIX асырды II жартысында Абай зіні шыармашылы ты ізденістері арылы аза дебиетінде жаа реалистік жазба дебиетті баытын алыптастырды, ол осы асыр дебиетіндегі жетекші баыт болды. Сондай-а XIX . орта тсында аза дебиетіндегі халыты-барашыл баытты аясында кейін осы дуірді тгас амтыан зар заман аымы (М.уезов) туып, алыптасты.
лтты дебиеттану ылымында аталан категориялара атысты жан-жаты болмаса да сипаттамалар беріліп келеді. Е. Ысмайыловты «дебиет теориясыны мселелерінде» (1940) деби аым кркемдік дісті алашы сатысы ретінде арастырылып, діс пен аым арасьшдаы айырым-белгілерді натылауа адамдар жасалады. . Жмалиевті екінші рет басылан «дебиет теориясында» (1964) деби баыт пен кркемдік діс бір-біріні синонимі ретінде олданыла береді. Ал 3. абдолов «дебиет теориясыны негіздері» (1970), «Сз нері» (1982) ебектерінде баыттар туралы сз озамайды. алым классицизмді де, сентиментализмді де, натурализмді де деби аымдар деп арастырады. Ол: «рбір деби аымды р оамдаы р трлі леуметтік жадай туызады. рбір деби аым - р дэуірдегі идеологиялы кресті эдебиеттегі крінісі. деби аым - тарихи категория: жалпы оамды дамуды белгілі кезедегі белгілі саяси- леуметтік сипатына сэйкес туады да, сонымен бірге дамып, бірге жоалып отырады» деп баа береді [9, 340 б.]. Зерттеуші аымды белгілі бір тарихи кезе сипатына орай рістейтін шыармашылыты идеялы мраггарымен тыыз байланыстырды.
Сонымен деби баытты деби аымнан басты айырмашылыы - мынау: баыт - наты-тарихи мнді білдіретін, рилы тарихи жадайларда пайда болатын, алдын ала дайындалан шыармашылы бадарламаа негізделетін жне масатты трде наты бір теориялы-эстетикалы станым астына біріккен жазушылар тобы. Баытты деби топ, деби мектеп сияты ымдара сйкесетін тстары боланымен, баытты олара араанда ауымы анарлым ке. Баыт кбінесе оамды-леуметтік, мдени-тарихи ажеттіліктер тоысында туьш, ол ажеттіліктер з актуалдьшыын жоалтанда бірге жоалып отыратын асиетке ие. Ал деби аыма дниетанушылы ырлары, тарихи-леуметтік мселелерге арым-атынасы, оны шешу жолдарындаы идеялы-кркемдік концепиясы сас аламгерлер жатызылады. Сонымен атар бір баытты райтын бірнеше аымдар болады да, керісінше дебиетті наты бір кезеінде стемдік етіп тран баыта жатпайтьш, оларды шыармашылы бадарламаларындаы ереже- талаптарды станбайтын туелсіз аымдар да бола береді. деби аымдар поэзиялы форма мен прозалы жанрларда трліше крініс тапты. лтты поэзиядаы кей аымдар прозаны даму жолында млде шырасан жо немесе жекелеген элементтері ана кездесіп отырды.
Адамзат баласыньщ кркемдік дамуындаы е ірі белестері болан классицизм, аартушьшьщ, сентиментализм, романтизм, реализм, модернизм, постмодернизм сияты баыттар мен аымдардьщ алмасулары - дебиетті сатылап дамуындаы орта задылытар крсеткіші. дебиет дамуыны сатыларына сэйкес пайда болан баыттар мен аымдар кркем ойды трлі арнада дамуына, дебиет функциясыны крделенуіне келді. аза дебиеті баса елдерді мдениетімен белсенді арым-атынаса тсуі нтижесінде жаа стимулдар альштастырды. Ондай ыпалдастытар лтымызды бай фольклоры жэне поэзиялы ндылытарымен бірге рілуіні нтижесінде ксіби лтты прозамызды дниеге келуін жылдамдатты. Е бастысы, жаа формамен бірге сырты елдерді дебиетінде дамьш лгерген баыттар мен аымдарды эстетикасы мен трлі кркемдік дістерді бейнелеу элементтері келді. деби байланыстардьщ крделенуі лтты эдебиетімізді жедел даму кезеіне шыарды.
Кркемдік таным аясы кеіген сайьш, лтгьщ дебиетті зіндік даму логикасы мен кркемдік таным динамикасыньщ суі жаа дістер, згеше баыттар талап етіп отырады. Кркем сзді прозалы формаларыны оны ішінде романны алыптасуында романтизм эстетикасыны лкен мні болды. Реализмні лтты прозаны даму тарихында аса маызды орын алып, адам мен дние былыстарын бейнелеудегі негізгі діске айналуына эстетикалы алышарттар жасаан - романтизм.
Аартушылы реализм, сыншыл реализм, социалистік реализм аза прозасыны даму кезедерін айындаан дістер. лтты дебиетімізде аартушылы реализмні кшеюі дстрлі жанрлы канондарды згеріске шырауына, прозалы жанрларды ркен жаюына мыты серпін берді. Аартушылы реализмдегі дидактизм - публицизм - поэтизм бірлігі саталды. Сыншыл реализм суреткерлері адам болмысын бейнелеуде оны тек сырты трпат-белгілері жне рекеттерімен шектеліп алмай, тланы ішкі дние иірімдері мен леуметтік шарттылыына баса назар аударды. лтты прозамызда соцреализмні дебиетті халытыы, партиялылыы, таптыы, тарихи оптимизм, сопиалистік гуманизм, интернационализм сияты аидалары жзеге асан р трлі денгейдегі шыармалар дниеге келді.
Ал аза прозасында аымдарды саралау барысында символизм станымдарымен катар сентиментализмні, экзистенциализмні мір былыстарын игерудегі ерекшеліктері, бейнелеу тсілдері жекелеген туындыларында айатальш отыранын таныды. Сентиментализм аымы XX асыр басындаы прозада ерекше адалады. Ал натурализм лтты дебиетте реализм аымы ретінде мір срді.
Модернизм эстетикасы XX асырды алашы онжылдытарындаы аза дебиетінде трлі аымдар арылы крініп, сол асырды 60-80 жылдарында з жаласын тапты. Жазушыларды адам табиатыны арама-айшылыына дендеу шін архетип- кеніпкерлерге, мифологизм элементтеріне, аызды сюжеттерге жгінуі аза прозасында неомифологизм аымыны альштасуына келді. аарманны рухани міріні тйткілдерін импрессионистік тсілдермен бедерлеп отыру артты. Экзистенциализмдегі мір шындыын абсурд пен хаос дниесі деп танитын идеяларды мейлінше маызы сіп, трлі философиялы жинатаулар жасалып отырды.
деби баыт та, деби аым да аындар, жазушылар тобына атысты былыс. р деби баытты немесе деби аымны з платформасы, бадарламасы болуы зандылы. Мселен, Абай негізін алап дамытан жаа реалистік баытты масаты, нерге кзарасы оны кптеген ледерінде («Мен жазбаймын леді ермек шін, «ле-сзді патшасы, сз сарасы») айын тжырымдалган. Ал «зар заман аымыны масаты Шортанбайды («Зар заман), Дулатты, Мратты («ш иян) т.б. кілдері туындыларын идеялы нысанасынан жасы аарылады. Отаршылдыты келуі мен орныуы кесірінен азаты лтты мемлекеттігіні, ел басар.у жйесіні бзылуы азаты алыпты міріні жойылуы, отаршылды еріксіз толан намсыз былыстарды кбеюі, діннен безу, елдіктен айрылу жайларьш «заман азды, халы тозды деп тілу жне атты сынау, брыны дуірді асау сарыны, міне «зар заман аымыны ерекшелігі осылар. (Аым ерекшелігімен жете танысысы келгендерге Б.Омарлыны «Зар заман поэзиясы (2001) монографиясын оуды сьшамыз).
Кркемдік діс нерлым траты былыс болса, деби баыт, деби аым оамды дамуды белгілі бір кезеінде туып, екінші бір кезеінде нер сахнасынан кетуі бден ммкін. «Зар заманы аымы» соны айын бір длелі.
Ал деби мектеп мэселесіне келсек, бл да деби баыт, деби аым ымдарымен сабатасьш-байланысып жатан деби былыс. деби баыт, аым бар жерде деби мектеп те бар. Бларды атар мір сруі, деби процестегі тайталасы, айталап айтайы, нер дамуыны задылыы.
деби мектеп ымыны басты бір ерекшелігі оны жалпы аламгерлерге емес, жеке здік сз зергері шыармашьшыына атысты былыс екендігінде. деби мектеп здік талапты нердегі негесіне, оны згелерге тікелей шыармашылы ыласы мен жетекшілігіне атысты ым. Орыс дебиетіні тарихьшдаы йгілі «Гогольді натуралды мектебі Гогольді шыармашылы ыпалымен алыптасан, оны шкірті іспетті жазушылар арасындаы шыармашылы арым-атьшасты танытатын мектеп, сондай-а орыс поэзиясы тарихьшда «Некрасов мектебіні атаран ролі де жоары.
аза поэзиясында Абайдьщ аынды мектебі - деби мектеп. деби мектеп боласын стаз аламгер бар жне оны лгісімен, аыл-кеесімен шыармашылы ебек ететін шкірт аламгерлер бар. Абайды аынды мектебіні шкірттері, айталы, Ккбай, Шкрім, балалары Аьшбай мен Маауия, сондай-а Нармамбет, ріп т.б. Кейін райсысы да белгілі аынды биіктікке ктерілді. Оларды таырып тадау, машытану, іздену жолдарында Абайды стазды жетекшілігіні мэн-маызы зор боланын білеміз.
Сонымен орытындылай келенде деби процесс-деби даму жанды, зіліссіз рдіс. деби процесс формалары: деби баыт, эдеби аым, деби мектеп екендігі. Бларды зара байланыс - сабатастыы жэне айырмашылытары. деби даму аясында саналуан деби баыт, аымдарды, деби мектептерді болуы, атар мір сруі - нер задылыы дейміз. Бл дебиетті оам мірінен белсенді байланысыны, ізденіс, жетілу стінде екендігіні крінісі. Ал, кркемдік діс болса, жазушьшар тобына орта мір шындыын тану, баалау жне бейнелеуде аламгерлер басшылыа алатын кркемдік-эстетикалы суреттеу принциптері. р баыт, аыма атыссыз аламгер болуы ммкін, алайда кркемдік діске тыссыз суреткер болмайды. Кркемдік діс нерлым траты былыс болса, баыт, аым, мектептер уаытша былыс.
Тапсырма:
аза дебиетіндегі деби мектептер жайлы оу.
Дріс
Классицизм - нер эстетикасы.
Дрісті масаты: XVII асырдаы классицизм неріні тууы, алыптасуы жайлы тсінік беру, классицизм кілдеріні ебектеріне талдау жасау.
Жоспары:
ІЗ.І.Классицизм неріні туып, алыптасуы.
13.2. Н. Буалоны «Поэтикалы нер» трактаты..
Пайдаланылан дебиеттер:
1. абдолов 3. Сз нері. 1992; 2002;
2. Тимофеев А. Основы теории литературы. М., 1977.
3. Гуляев Н. Теория литературы, М., 1977.
4. Хализев В. Теория литературы. М., 1999.
5. Садыков X. Теория литературы. В 2-х частях. Алматы, РИК.1999-200 Ігг.
6. дебиет теориясы. Нсалы. Астана, Фолиант, 2003.
дебиет пен нер жайлы ой-пікірлерді тууы мен ылыма айналу тарихы за тарих. Ол тарихты адамзат оамыны даму тарихымен сабатастыра арау жн. нер, дебиет жайлы алашы ой-пікірлерді бастамасы кне шыыс елдерінде, б.э.д. кне дэуірлерде туаны белгілі.
Брын мдениет, ылым, нерді тууы мен ылыми ойларды алыптасу тарихын тек Еуропамен, кне грек дуірімен байланысты арастыру дстрі басым болып келгені рас. Бны біржаты кзарас екенін тарих-ана дэлелдеп отыр. Біз бгін адамзатты рухани- мдени дамуы мен нер тарихьшда, эстетикалы ой тарихында зіндік орны бар екі кезедегі - XVII . классицизм мен XVIII . аартушылы дуірдегі эстетика жайына тотальш тпекпіз. Классицизм нерді згеше бір типі ретінде XVII асырда Францияда пайда болды. Ол з кезеінде нерді баса трлеріне де (сулет, сурет т.б.) ыпалын тигізді.
Классицизм нері Францияда абсолюттік монархия (елді жеке адамны билеуі, яни корольдік билік) билеген кезде кшті мемлекеттік идеясын насихаттау масатынан туындады. Мемлекет кшті болу шін оны басшысыны шексіз билігі, беделі болуы керек деп саналды. Жаа нер билік басындаыларды іс-рекетін ардатау, сарай маьшдаыларды мірін крсету, згелере лгі ету - мемлекетке ызмет ету деп тсінді. Бл баытты алаш негізін алаушы аын Ф.Малерб болды, ол одалар жазып корольді, жоары ауым кілдерін мадатады. Ал француз аыны, сыншы, эстет Н.Буало классицизмні теоретигі саналады. Ол «Поэтикалы нер» деген лемен жазан трактатында жаа нерді масат-міндетін айындап, жанрларды жіктеп, олара сипаттама берді.
Н.Буало бл нерді обьектісі - сарай, билеуші жоары ауым мірі мен тіршілігі, нер туындысы осы шындыты бейнелеп, жоары ауымны талап-тілегінен шыьш отыруы керек деп есептеді. Бл нер негізінен кне гректі классикалы нерін лгі ттып, соан еліктегендіктен классицизм деп аталды. Буало йгілі ш бірлік (орын, уаыт, оиа) зацылыын аламгерлерді ата сатауын талап етті. Ол жанрларды нерді масатына арай жоары жне тменгі деп екіге блді. Жоары жанрлара мемлекет адамьшы, лгілі азаматтарды негелі ісін, ой-сезімдерін танытатын Ода мен трагедияны жатызса, жеке адамдарды кнделікті мірін бейнелейтін тменгі жанрлара комедия, сатира, элегияны жатызды, оларды тіліне дейін (арапайым) мн берді.
Буало нер жоары ауым шындыын бейнелеуі керек дегендіктен, нерде тек жаымды былыстар крініс табуы ажет деп білді. Кейіпкер классицизм туындыларында негізінен статикалы сипатта крінді. оамды жадай мен ортаны кейіпкер мінезіне ыпалы ескерілмеді. Кейіпкерлерді король, патша, батыр, асйектер боландытан олар сахнада мемлекеттік мэселелерді толады, мемлекет, лт бірлігі. мселелерін жоары ктерді, слу, демі сйлей білді. Кне грек дуірі нерін лгі ттандытан классикгерді негізінен грек мифологиясынан, грек дебиетінен сюжетті алып, соларды айта жырлауа, жазуа штар болды. Грек нерінде бейнелілік, семдік, слулы ымы ашан да болсын зге халытар, лттар шін семдікті бейнелеуді лшемі, нормасы болады деді Н.Буало. Буало эстетикасы осы себепті де нормативтік деп аталды. Бл біржаты, теріс тсінік.
Буало эстетикасыны озы, прогресшіл жатары да болды. Мселен, ол леде маынаа (бізше мазмн) мн берді, йас сол маынамен байланысты болуы керек деген. йас пішін десек, пішін мен мазмн бірлігінде Буалоны мазмна айрыша мн бергенін креміз. Ол жанрларды арастырып, райсысына те байыпты о сипаттама берген (Ода, элегия, сатира, эпопея т.б). Мэселен, Н.Буало сатираа Не злоби, а добро стремясь посеять в Мире Являет истина свой чистый лик в сатире,- деп те орныты анытама берген.
Алайда классицизм неріні оды сипаттарынан грі шарттылытары мен шектеулілігі кп болды (ш бірлік задылыы, тек жоары ауым шындыын жне оны ардатап жазу, сынсыз былыстарды елемеу, жанрларды «жоары, «тменгі деп блу, кейіпкерді жасанды бейнелеу т.б). Сондытан да оны алдымен сынаушылар осы аымны з аламгерлері болды. Классицизмні белгілі кілдері - драматургтер Мольер, Расин, Корнель десек, сіресе, Мольер аымны шарггылытарьіна арсы болды, з шыармашьшыьшда мір шындыына сйкес суреттеуге мтылды.
Ал орыс классицизмі (ХУІІ . аяы - ХУІІІ асыр) болса, керісінше оам міріне жаын болды, сыншылды сипаты кшті болды (Грибоедовты «Аылды азабы» комедиясын т.б. еске алайы).
Сонымен Батыс классицизмі алдымен аламгерлері тарапынан сына шырады, ХУІІІ асыр басында басталан Аартушьшы дуір кілдері (француз, неміс т.б.) де классицизм принциптерін атты сынап, оны догмалы, сословиелік т.б. шектеулілік сипттарьш шкере етті.
14-лекция.