ХУІІІ асырдаы Еуропадаы аартушылы дуір эстетикасы
Дрісті масаты:
ХУІІІ асырдаы Еуропадаы аартушылы реализмні алыптасуы, дамуы жайлы тсінік беру, сол дуірдегі эстетиктерді пікірлерін талылау.
Жоспары:
14.1. ХУІІІ асырдаы Еуропадаы аартушылы реализмні дамуы. ХУІІІ асырдаы аартушылы дуір эстетикасы кілдеріні нер, дебиет жайлы пікірлерін талдау. Аартушылы реализміні дамуы
14.2. Д.Дидро, И.Гердер, Лессинг ебектеріндегі нер, дебиет туралы ойлар
Пайдаланылан дебиеттер:
1.Тимофеев А. Основы теории литературы. М., 1977.
2. Гуляев Н. Теория литературы, М., 1977.
3. Хализев В. Теория литературы. М., 1999.
4. Садыков X. Теория литературы. В 2-х частях. Алматы, РИК.1999-200 Ігг.
5. дебиеттану. Хрестоматия. Алматы, Ана тілі, 1991.
6. дебиет теориясы. Нсалы. Астана, Фолиант, 2003.
ХУІІІ асыр басьшда Батыс Еуропаны бірсыпыра елдерінде (Франция, Англия, Германия т.б) оамды билік сипаты згере бастады, монархиялы ел билеу жйесі лсіреді. оамда нер, білім, ылым дами бастады. Жаа оам, жаа айраткерлер ілім, нерге жаа кзараспен арады. Аартушылы дуір осылай басталды. Францияда йгілі энциклопедист алым, аартушылар Вольтер, Ж.Жак Руссо, Монтескье т.б. осы дуірде мір срді. Олар дебиет пен нерге, білім, трбиеге атысты ебектер жазды. Классицизм эстетикасьшьщ шектеулілігі мен кертартпалыын сынады, озы нер, озы прогресшіл идеялаларды жаршысы болды. нер арапайым жандарды да тіршілігін амтуы, кпке тсінікті, орта болуын кейіпкерді наты ісімен крсету т.б. мселелерін ктерді. Бл тста фр. оамында театр, баспасз ркендеді, журналдар шыты. нер теориясы туындады. Реализм термині олданылмаса да нерді шынайылыы, к.бейнені натылыы мселелері талап етілді.
Аарту дуіріні эстетеикасын буржуазиялы революция арсаындаы француз энцеклопедистеріні басы - аса ірі философ-материалист Дени Дидроны (1713-1784) ебектерінен кріп-білеміз. Оны теориялы толамдары демократиялы сипатта болды. Дидро Буалоа керісінше, сарай аристократиясыны слулы таламы мен талабын аяусыз сына алды. Ол шын суреткерге тп-тура «сен рбір имыл-арекеттегі лылы пен слулыты мгіге дріптеуі керек, талайсыз-басыз ор болан ізгілікті абыройын сатауы ажет, раат пен рметке бленген кеселді кескілеуі керек, мейірімсіз жуандарды зресін шыруы шарт», деп, ап-ашы крес талабын ойды; суреткер ебегіндегі шыншылдыты уаыздады; эстетикаа реализм ымын енгізді; реализмні ияла, ойдан шыару мен кркем жинатауа ара-атысын белгіледі. Ал оны Сара мен Тартюф бкіл жер бетіндегі шыберместер мен екіжзділерді жиынты тлалары екенін длелдеуі тіпті білгірлік пікір еді.
Француз аартушы алымы Д.Дидро бірсыпыра ебектерінде театр мэселесін ктерді. Шынайылы мселесін бірінші кезекке ойды, з тсындаы мірді зерттеуді, соны бейнелеуді талап етті, типтік бейнеге атысты алашы пікірді де осы Дидро айтты.
Ал, неміс аартушылы дуіріні лкен айраткері Лессинг (1729-1781) з заманыны білімдар адамы болды. Оны дниетанымы дін мен теологияа арсы тартыс стінде алыптасты. Ол да Дидро секілді «аынны нер объектісі - сарай емес» деп зілді-кесілді байлау жасап, дебиет пен нерді асйектер улетіні ат тбеліндей аз ортасынан ке далаа - алы бара арасына алып шыып, реализм рельсіне тсіруге кш салды. Осылайша ол классицизмні кертартпа жатарын сына алды (кне дэуір дебиетіне кзсіз бас ию, з заманыны шындыына, оны кемшілікті жатарына мн бермеу т.б.). нер, дебиет з заманьшы шындыына мн беруі керек деп есептеді. Шынды пен кркемдікті нерді басты задылыы санады. Лессингті басты ебегіні ірі «Лаокоон немесе сурет пен поэзияны шекарасы жайлы» деп аталады. Онда Лессинг сурет пен поэзияны, яни дебиетті ерекшеліктері мен ммкіндіктерін салыстыра пайымдайды.
Лессингті нер туралы ой-толамдары - дидро туындылары секілді, буржуазияльщ аарту эстетикасыны шыы жне зінен кейінгі аартушылар шін негелі мектеп: немісті белгілі ойшыл жазушысы Иоганн Гердерді (1744-1803), айталы, «жекелеген жпыны жертледегілерде салтанатты сарайдаылардан лдеайда сем талам бар» деген тамаша тжырымы тек ана Лессингті серінен туандыын эстетика тарихын зерттеушілер лдеашан дэлелдеді. Н.Г. Чернышевскийше айтанда «неміс халыны жаа дебиетіне ата болан» Лессинг ебектерін Карл Маркс пен Фридрих Энгельс те те жоары баалады.
Бл айтылан эстетикалы ой-пікірлер аартушылы дуір эстетикасыны оды жаы. Дегенмен аартушылы дэуір эстетикасыны да бірсьшыра лсіз жатары болды. Олар леуметтік мселелерді моральдьщ-аартушьшы трыдан шешуге мтылуы. аламгерді з кейіпкерлерін аартушылы идеяларьшы жаршысы етіп крсетуі. нер мір, оам кемшіліктеріне де назар аударуы керек дей отырьш, здеріні намсыз оамды былыстарды ашып крсете алмауы т.б. Бл кемшіліктерді бірсыпырасын неміс аартушылы дуірі кілі Гердер де айтты. Ол аартушылы дуір нерінде бейнеленген геройды моральды трыдан мінсіздігін сынады. «Адам да, мір де зіндік айталанбайтын ерекшеліктерімен суреттелуі керектігін айтты. Шекспир шеберлігін лгі етті. Сйтіп аартушыльщ дуір эстетикасы да нерге атысты бірыай озы ой- пікірлерімен крінген жо. Озьщ, іргелі ойлар, тжырымдары болса да, оны нерде, мірді бейнелеуде толы іске асыра алмады. Біра аартушылы дуір эстетикасы классицизмні кркемдік принциптеріні масатьгаы шектеулілігін батыл сынады, баралы нерге жол ашты, нердегі шынайылы мселесін ктерді, нерді з заманыны шындыын зерттеуін жне бейнелеуін талап етті. Плехановты деби-эстетикалы кзарасындаы нерді генезисі, зіндік ерекшеліктері, оамдьщ былыс екендігі, дниетаным, реализм мселелері, кркемдік шарттары, пішін мен мазмн бірлігі,сынны екі актісі, «нер нер шін» кзарастары жайлы малмат беруді де маызы зор.
Тапсырма:
Аартушылы эстетикасыны классизимні нормативтік, сословиелік шектеуліктерін т.б айшылытарын сынауы.
Д.Дидроны, И.Гердерді, Лессингті ебектеріндегі ой толамдарды оып, конспектілеу.
Лессингті «Лаоокон» ебегіні маызы