Жрек жарасы – жамандытан

7. Топпен н айту. 3 мин.
«А кгершін» Сзі: А. Жбановтікі, ні: Н. Баймхамедовтікі

8. й тапсырмасы. 2 мин.
«иянат жасамау - наыз адамны ісі» таырыбында з
ойларынан немесе бастарынан ткізген оиалары туралы шаын гіме жазу. Келесі сабаа «Суретші туралы ертегі» гімесін оып келу.

9. Соы тынышты стi. 3 мин.
- Балалар, енді бір ст тынышталып, кзімізді жмайышы. (уенмен) Бгінгі сабатан алан серлері мен жасы ойларыды естеріе тсіріп крідерші... (сл кідіріс жасаймын) Оны здерімен бірге алу шін жректеріе салып, сатап ойанды елестетіп крідерші. (сл кідіріс жасаймын) Елестетіп болсадар жайлап кздеріді ашыдар. Бгін сендер те кп жасы істер жасадыдар, сабаты жасы оыдыдар, жасы ойлар айттыдар сол шін сендерге рахмет айтамын!

22 зін-зі тану адамны дниетанымды жне мінез-лыты бадарын анытайтын деріс болып табылатынын длелдеіз.

Ж. Маралов бойынша, «зiн-зi тану» - бл зiнi потенционалды жне жеке бас асиетiн, интеллектуалды ерекшелiгiн, мiнез-лын, зiнi атынасын зге адамдар арылы зiн тану процесi.
зiн-зi тануды ылыми трыдан арастыранда, психологияда кеiнен ашылып крсетiледi:
- зiн-зi тану – психологиялы кемелдi жне iшкi йлесiмдiлiктi абылдау ралы.
- зiн-зi тану - тланы психикалы жне психологиялы денсаулыты абылдау жадайы.
- зiн-зi тану - тланы зiндiк дамуыны бiрден-бiр жолы жне оны жзеге асырылуы. Бл мндер зара тыыз байланыста болып келедi жне олар бiр-бiрiн толытырып отырады [6, б. 9-10].
Классикалы психоанализде зiн-зi тану бейсанада ыыстыру ымымен сипатталынады. Австриялы психолог жне психиатр З. Фрейд ыыстыруа агрессивтi жне сексуалды тенденцияны жатызады. Психоаналитиктi мндаы рлi емделушіге (пациентке) арнайы психоанализ техникасын олдана кмек беру.

зін-зі тануда адам бір мезгілде танымны субъектісі ретінде де жне объектісі ретінде де крінеді. зін-зі тануды дамуы адамны практикалы іс-рекетіні барысында жне зге адамдармен зара ыпалы жадайында жреді. оамды дамуды сферасы зін-зі тануды пайда болуы мен дамуы шін ерекше рлге ие – адам зін згелер арылы жанама трде таниды. зіндік сана мен зін-зі тануды бір емес екенін атап айту ажет. зіндік сана нерлым ке ым - зіндік санадан рашан зін-зі тану шыады.

Психологиялы позицияда зін-зі тану мселесі психология дербес ылым болып алыптасаннан кейін зерттеле бастады. Бл салада кптеген ызыты рі мазмнды зерттеулер жргізілген. зін-зі тану тланы маызды блігі ретінде арастырылан кптеген ебектер бар. Сонымен атар тла дамуыны дегейі зін-зі тануды дамуыны дегейіне пропорционалды екендігі жиі атап айтылды. Мінез-лыты реттеушісі бола отырып, зін-зі тану тланы рі арайы дамуына ыпал етеді. Ол сырты сер мен тланы ішкі кйі жне оны мінез-лы формалары арасындаы тепе-тедікті белгілейді. Сондытан зін-зі тануды дамуындаы жаымсыз ауытулар тланы йлесімді рылымын бзып, адам мінезіні жетімсіз алыптасуына келеді. Кейбір зерттеулерде зін-зі тану «Мен» ымымен тедестіріледі, ал бл рылым тла ымыны синонимі ретінде арастырылады. зін-зі тану тлаа араанда нерлым ке ымды білдіреді деген де пікірлер кездеседі. Ол зін-зі тану тлаа араанда лдеайда ерте пайда болып, зінде нерлым ке мазмнды сыйызатындыымен длелденеді. «Мен», «Мен - бейне», «з зіні бейнесі» сияты ымдарды тсінік аясы «кмескі». Тланы тсіндіру шін де, зіндік сананы сипаттау шін де олданылып, осымен соысыны зіне тн ерекше мазмнын жоюа келетін, «Мен» ымын кейбір теріс пайдаланушылы та байалады. Сонымен бірге нсалан ымдарды объектілері аны ажыратылмайды.

зін-зі тану саналы трде масата баытталан процесс ретінде сипатталады, яни адам наты бір масатты алдына ояды. зінде андай да бір абілетті, икемділікті арнайы дісті олдану арылы зін баалайды. Міне, осы жерде саналы рекетке айналады жне оны задылытарына баынады. Егер адам зін-зі тануын рекетке жиі айналдырып отырса, онда адам зін-зі тере жне тез танитын болады. Бізді мірімізді зі бір алыпты жне кризисті жадайлардын трады. Адам шешімді абылдаан жадайында ол тек жадайды емес, сонымен атар зіні ммкіншіліктерін жне асиеттерін жасы білу керек. Мндай жадайлар да зін-зі тану белсенді жмыс істейді, тла аз уаыт ішінде зі туралы малматты ала алады. Бл кезендерге жататындар: 3 жас дадарысы, мнда бала алаш зін субъект ретінде ынады, алашы леуметтік Мен жйесі алыптасады, зін білдіруге деген штарлыы пайда болады; 7 жас дадарысы, мнда бала зін оу субъектісі ретінде ынады жне зін окушы ретінде баалау мтаждыы пайда болады; жеткіншек даарысы зіні Менін сырты ортамен, былыстармен зара рекет контекстіне ашады. Ересек адамдарда да дадарыс болады: 30 жас дадырысы, зейнетке шыуымен байланысты дадарыс.

абілет сияты зін-зі тану абілетін де дамытуа болады. Бл шін не ажет? Біріншіден, зін-зі тануда позитивті мотевацияны алыптастыру керек; зін-зі тану механизмні негізгі потенциалын толы олдану керек – састыру жне рефлексия; Рефлексия – психикалы блыстарды мнін тани білу асиеті. зін-зі тануды ерекше дістері - зін-зі баылау, зін-зі талдау, зін-зі тегістеу жне таы басалар. Тланы белсенді болуы оны ажеттілігіне байланысты. ажеттілікті ке маынада арастырса – бір нрсені ажетсіну, ал тар маынасы - мір ср жадайында адамны туелділігін крсететін жадай. Адам биолеуметтік организм боландытан, ажеттіліктер де биологиялы жне леуметтік болып блінеді. Биологиялы ажеттіліктерге: жылулы, сексуалды партнер таы басалары жатады. леуметті ажеттіліктерді бастылары: ебекке деген, білуге деген ажеттіліктері, арым-атнас ажеттіліктері жатады. зін-зі тану процесі ртурлі белсенділік формалар сапасында крінеді. Тану ажеттілігін анааттандыратын оршаан шынды, лем болып табылады. Осы ажеттілікті алыптасуынан адам болып алыптасты. Ебек, арым-атынас ажеттілігінсіз тану ммкін емес. зін-зі танудаы ажеттілігі здігінше емес, баса ажеттіліктермен бірге жзеге асады, яни Мен ажеттілігімен. Е маыздылары: зін-зі сыйлау ажеттілігі, бтіндік Мен ажеттілігі, зін-зі састыру ажеттілігі, згелерге зін малдату ажеттілігі т.б. Кейбір адамдарда негитвті ажеттіліктер даму ммкін, оны белсенділігін млдем баса жаа баыттайды. Мысалы: зін-зі жою ажеттілігі, яни зіні ммкіншіліктерін тмендеуге мтылу, кпелеу, сынды абылдау дайындыы, жазалау, баытсызды жне оан уану. Мндай ажеттіліктерді туындауынан тланы ртрлі патологиясына алып келеді.

зін-зі сыйлау ажеттілігі зіні жеке талаптарына жоарыда болу тенденциясымен амтиды. Бтіндік Мен ажеттілігінде бтіндікті растыруа мтылыстыын білдіреді. Барлы осы ажеттіліктер бір-бірімен тыыз байланысты,бір-бірлерін зара толытырады. Бтіндік Мен ажеттілігі, зін-зі сыйлау ажеттіліктер мен т.б. бар болуы зін-зі тану ажеттілігін арта тседі. Тану ажеттілігі баса да ажеттіліктермен тыыз байланысты, оларды біз Мен ажеттіліктеріне жатызамыз. Мысалы: Егер де адамда арым-атынас ажеттілігі крініс алса, онда зін-зі тану ажеттілігі арта тседі. арым-атынаса тсу шін з-зінді білуі керек. зін-зі танудаы ажеттіліктерді кріну дегейі мен олармен байланысты Мен ажеттіліктеррі зін-зі танудаы масаттар мен мотивтерді ерекшеліктерін анытайды. Мотив-наты бір рекетті талаптануы. Мысалы: арым-атынас ажеттілігінде арым-атынас мотиві, зін-зі тану ажеттілігіні де зін-зі тану мотиві белсене тседі. андай да бір мотивті ыпалымен адам наты бір масатты кздейді, діс тсілдерді олдана іске айналдырады. Масат – алдаы нтижені бейнесіне жету жолдарына байланысты. Масат ке тар, наты жне наты емес, шын жне жалан болып блінеді.

зін-зі танудаы ке масаттара зіні ттас тласын тану жне мір масаттарын тану жатады. зін-зі тануда Мен концепциясын тек ана саналы дегейде ана емес, сонымен атар санасыз жне сана сті дегейлерінде зін тла ретінде тануды масат етеді. Келесі бір масат - мір масаты. р айсымыз зімізге мынадай сратар оямыз: Мен мірде неге жеткім келеді? Мамандыты андай трін тандауым керек? мір масатын тануды зі мірдін зіне тратылыты, мнділікті береді.

зіндік сананы рылымын арастыру ажет жне зін-зі тануа жататын жерін анытау керек. зін-зі тануды рылымында Мен трлі себептерді серімен орталы рл атаратын субъект ретінде крінеді. зін-зі тануды пайдалана отырып, ол бл ызметті эмоциялы-ндылыты атынаспен тыыз шырмалып атарады. зін-зі тануды нтижесі Мен бейнесі болып табылады. Мен бейнесі бірден пайда болмайды, алдымен зі туралы тсінік алыптасады. зін-зі танудаы тар масатына Мен бейнесіні наты сипаты кіреді, азірі уаытта біз шін актуалды болып келеді. Олар ртрлі координата жйелерінде арастырылады. Мысалы: біз аыл-ой ммкіншілектерін немесе мінез-лы ерекшеліктерін, зейінні асиеттерін немесе коммуникабелділікті танимыз. Егер де біз адам мен танысып жаындасымыз келсе, онда зімізді коммуникативті асиетімізді, най білу, жасы дос болу абілетімізді тану маызды.

23 алыптасуы наты жалпыадамзатты ндылытара сйкес келетін, тла сапаларын жіктеіз.

С. аббасов «Халы педагогикасыны негіздері» таырыбындаы жинаында.
Жаа кезедегі білім беруді зекті мселесі жас рпаа адамгершілік-рухани трбие беру. нды асиеттерге ие болу, рухани бай адамды алыптастыру оны туан кезінен басталуы керек деген. [7].
Жалпыадамзатты ндылытарды оыту – «зін-зі тануа» негізгі рухани жол болып табылады. Сара Алпысызы.
азастан Республикасыны 2015 жыла дейінгі білім беруді дамыту тжырымдамасында «Білім беруді масаты - жылдам згеріп отыратын дние жадайларында алан тере білімні, ксіби дадыларыны негізінде еркін бадарлай білуге, зін-зі іске асыруа, зін-зі дамытуа жне з бетінше дрыс, адамгершілік трысынан жауапты шешімдер абылдауа абілетті, дені сау жеке тланы алыптастыру» делінген.

Адам шексіз рухани леуетті мегеруші, оны жзеге асырушы трысынан арастырылады. «ндылы» бл:

- «адамдарды з мінез-лыны масаты мен алпы туралы

талдап, орытындылаан тсініктері, онда адамзатты тарихи тжірибе

жинаталады, белгілі бір этнос пен адамзат мдениетіні мні ашылады»

(О.А.Лапина) [134];

- «адамдарды ажеттіліктері мен масаты жне ызыушылыы

жаынан алып араанда пайдалы, ажетті жне жаымды деп есептелетін

былыстар немесе былыстар асиеттері» (В.П.Тугаринов) [135];

- «негізі адам мдделерінен туындайтын кбылыс. Ол ажеттілік

пен сраныстар немесе мтаждыпен астасады» (Л.А.Харисова) [136];

- «кез-келген пайда мддеге, тілек ыыласа, талапа жауап беретін

заттарды брі» (А.А.Ивин) [137];

- «трбие мен оытудаы адамгершілікке баытталан идеалдар»

(Ш.Майаранова) [128, 52 б.] жне т.б.;

Жалпыадамзатты рухани ндылытарды баса ндылытардан

(лтты ндылытар, материалды ндылытар, діни ндылытар,

леуметтік ндылытар, саяси ндылытар, моральды ндылытар,

эстетикалы ндылытар жне т.б.) ерекшелігі – ол лтты, саяси, діни

жне баса да танымдара туелсіз, бкіладамзата орта мддені кздейді

жне де осы трыдан аланда жалпыадамзат ркениетіні кретамыры

болып табылады. Кез келген ндылы философиялы категория ретінде

болмысты адам міріне, мддесіне атысты дрыс, жаымды жатарын

білдіреді [139].

лемдік ауымдасты тарихи трыдан мойындаан жалпыадамзатты

ндылытара: мір, адам, уаыт, баыт, махаббат, ізгілік (жасылы), ар-

ждан, арман, сенім, парыз, сол сияты оршаан ортамен арым-атынасы

кезінде аныталатын адами асиеттер жатады. Жалпыадамзатты

ндылытарды брмалау адамзата арсы ылмыс болып саналады.

Махаббат, жасылы, мір мні, аиат, еркіндік, слулы, адамны

зіндік ндылыы, лайыты мір сру, жалпы адамгершілік жне т.б.

рухани ндылытарды да негізін райды.

Осы ндылытарды мні не, маызы андай, масаты неде дегенге

келетін болса, ндылытарды райсысы адам баласыны мірлік

станымына тікелей сер-ыпал етіп, жеке тланы баыттылыын, оны

сенімдерін, дниеге кзарасын, идеалдарын, мтылыстарын, мір сру

трін еркін тадай алуын з бетінше іске асырып, жеке тланы леуетін

барынша ашуа ммкіндік береді.

Ал, философ, ойшыл Ахмет Игінеки мрасында негізгі орын алатын

«Аиат сыйы» [144] деген ебегінде жомартты, кішіпейілділік асиет -

сапалар мен оларды алыптасу ерекшеліктерін «мірде жасы мінез -

«жомарт» деген», - деп адамдарды мейірімділікке, жомарттыа шаырып,

адамгершілік-лтты-гуманды асиет сапаларды леуметтік мнін

айындаан.

Белгілі ойшыл з ебектерінде жомартты пен сарадыты арама-

арсы ойып тсіндіреді. Оны пікірінше жомартты болан жерде

«алынбайтын – асу, жылымайтын – жрек жо» деп тжырымдайды.

«рбір адамжер бетіне сіп ну жне даму шін келеді.Адамны зін-зі тануы-бл адам міріндегі маызды маыналарды бірі, мгілік ндылы сраына жауап іздеу жне зіні масаттары мен тілектерін жзеге асыру. зіндік даму- ала озалу, зіні мірлік арнасына арсы жру. Бл баытпен сттілікті амтамасыз ететін рухани-адамгершіліктік асиеттерді жетілдіру жне дамыту». азіргі заманда жоары рухани жне адамгершіліктік аидаа ие тланы, тмендегіше сипаттауа болады:

Ø Рухани-адамгершілік асиеттерге ие адамтлалы туелсіздікті жоары дегейіне ие: оршаан ортасына туелсіз, оамды ойдан, сенімнен туелсіз. Оны эмоционалды, интеллектуалды жне рухани мірі нерлым маызды болып табылатын махаббат, тсіну, кепейілділік, сенім, риясызды, адалды сияты заттара шоырланан.