Perun, bóg niebios, piorunów i nie tylko

Bogowie

Wielu badaczy dawnych religii pogaskich powtpiewao w szanse odtworzenia sowiaskiego panteonu, jednak z pewnoci wród wczesnoredniowiecznych Sowian istnia zorganizowany zespó wierze, z obrbu którego byoby mona wyróni bóstwa gówna i pomocnicze. Z powodu nielicznych róde trudno jest odtworzy dokadn hierarchi bóstw wraz z datowaniem kultów poszczególnych z nich, lecz dostpne materiay pozwalaj na to, by móc bez wtpienia powiedzie co wicej o specyfice sowiaskiej religii pogaskiej.

Analiza dostpnych róde pozwala na wyodrbnienie naczelnych bóstw, którym cze bya oddawana wyjtkowo gorliwie. Te same róda pozwalaj równie dostrzec podobiestwa pomidzy poszczególnymi kultami, a take — omówi kilka pomocniczych bóstw, o których pami zachowaa si za spraw zapisków kronikarzy i odkry archeologicznych. To wci za mao, by wiernie zrekonstruowa wiat religii dawnych Sowian, warto jednak dostpne róda i prace badaczy pozwalaj ju na to, by powiedzie o niej znaczniej wicej ni jeszcze w XIX w., kiedy religia dawnych Sowian staa si modna za spraw twórców epoki romantyzmu.

Autor: Duan Boi ©

Sowiaski system wierze wiernie wpisywa si w typ mitologii praindoeuropejskiej. Wród dawnych ludów, które wyodrbniy si ze wspólnoty praindoeuropejskiej mona byo dostrzec powszechnie takie tendencje jak: podzia wadzy zwierzchniej na prawn i magiczno-religijn, kult siy i walki zbrojnej oraz pochwa podnoci. Przekadao si to wiernie na trójpodzia spoeczestwa na kapanów, wojowników i rolników. Poszczególne mity rozwijay si w oparciu o obowizujcy ustrój spoeczny i otaczajc rzeczywisto, przez co mitologie sukcesywnie zaczy coraz bardziej si od siebie róni. W oparciu o te procesy z czasem wyodrbni si panteon sowiaskich bóstw, który w ogólnym zarysie zostanie omówiony poniej.

Badaniom religii sowiaskiej sprzyja fakt panowania wród Sowian przez pierwsze tysiclecie naszej ery wzgldnie jednolitej kultury, do której chrzecijastwo stopniowo zaczo wdziera si w VIII wieku. Poszczególne róda wiedzy o rodzimych bogach s miejscami niekonsekwentne, jednak na ich podstawie mona w wikszoci wypadków bez problemu wnioskowa o funkcjach naczelnych poszczególnych bóstw. Gówny podzia boskiego panteonu wedug Aleksandra Gieysztora opiera si na podziale na bóstwa gówne i pomocnicze, który zostanie uwzgldniony równie w poniej. Po wicej informacji o poszczególnych bóstwach odsyamy jednak do odrbnych wpisów.

Autor: Duan Boi ©

Perun, bóg niebios, piorunów i nie tylko

Perun etymologicznie oznacza ‘ten, który uderza’. Czynno ta nie odnosi si jednak wycznie do uderzania grzmotów, ale te do innych atrybutów tego bóstwa, takich jak sia i bitewna skuteczno. Perun jako gromowadny bóg wiernie wpisuje si w nurt naczelnych bóstw wadajcych piorunem, które mona odnale w innych mitologiach indoeuropejskich. Sowiaski pan niebios by powszechnie kojarzony z dbami, majestatycznymi drzewami czsto „bogosawionymi” przez Peruna za porednictwem piorunów. Kult Peruna w ródach historycznych i ludowych jest dobrze powiadczony, jednak na uwag zasuguje fakt, e nie ma jednoznacznych przesanek za tym, e by on powszechny na obszarze caej Sowiaszczyzny.

Perun za spraw sprawowania funkcji boga wojny by czsto przedstawiony równie z koniem i toporem. Powszechnie kojarzono go równie z dbem (witym drzewem) i drapienymi ptakami. Autor: Duan Boi ©.

Perun zajmuje wane miejsce w sowiaskich wyobraeniach kosmicznych. Poszczególne mity czsto opowiadaj o jego walce z naczelnym zym. Sam Gromowadny jest nierozcznie kojarzony z niebem, które w ukadzie wertykalnym jest niewtpliwie wartociowane pozytywnie, stanowic w ten sposób przeciwwag dla wiata podziemnego. Broni Peruna byy kamienne pioruny, których pozostaociami s skamieniae belemnity, zwane te kamieniami lub strzakami piorunowymi. Typowo sowiask realizacj praindoeuropejskiego mitu jest historia o starciu Peruna ze mijem, która wpisuje si w nurt indoeuropejskiej mitologii porównawczej objawiajcej si w dualistycznej kosmogonii i psychomachii, walki wadcy niebios z demoniczn postaci za.

Towarzysk Peruna bya Perperuna, o której pami najlepiej zachowaa si za spraw poudniowosowiaskiego obrzdu oblewania symbolicznej Perperuny — dziewczyny wybranej ze wspólnoty. Rytua ten mia suy sprowadzeniu deszczu po dugim okresie suszy. Boska towarzyszka Gromowadnego bdca opiekunk opadów atmosferycznych wiernie wpisywayby si tutaj w praindoeuropejski wzorzec. Badacze spekuluj jednak, e Perperuna (zwana obocznie Dodol) moga by wycznie esk hipostaz Peruna, nie za samodzielnym bóstwem. Gromowadny niejedn ma bowiem posta, a co za tym idzie — niejedno te imi. W obraz Peruna wpisane s silne rysy patriarchalne zwizane z przedstawianiem go jako wikszego plemienia. Tak zaawansowanie rozwinity bóg, bdcy te stranikiem praw, wystpowa w tzw. postaciach zblionych, rónych wcieleniach, wród których najbardziej znanymi s witowit,Jaryoi Rujewit. Poszczególne wspólnoty sowiaskie zaczy za spraw chrzecijastwa bra sobie na patrona poszczególne naczelne bóstwa, nadajc im przy tej okazji liczne nazwy lokalne, które mocno utrudniy badaczom odtworzenie zasigu kultów poszczególnych bogów.

Synny Idol ze Zbrucza.
Zdjcie: Mateusz Kuda (CC)

witowit etymologicznie oznacza Potnego Pana: Tego, Który Rozporzdza Moc Nadprzyrodzon. Warto o tym pamita, odegnujc si w ten sposób od rozpowszechnionej przez J. Lelewela formy wiatowid, która wyprowadzana bya od oczywistego widzenia czterech stron wiata. Kult bóstwa o tym imieniu znajdowa si m.in. w pobliu synnej Arkony. Czterogowe przedstawianie witowita miao zwizek z symbolicznym znaczeniem czwórki, któr mona postrzega jako doskonao i zamknit cao. Rozwaania nad rytuaami powiconymi temu bóstwu pozwala na dojcie do wniosku, e ono równie miao zwizek z niebem i piorunami.

Sowianie znad Batyku przedstawiali witowita z konkretnym atrybutem — rogiem, który jest zarówno symbolem wadzy, jak i cyklicznoci (suy wszake równie jako naczynie, w którym stary napój zastpowany jest nowym). Co wicej, bóstwo to bywao równie czone z funkcjami typowo rolniczymi: gospodarowanie ludem i zasobami zboa, zapewnianie obfitoci plonów itp, a take atrybutami militarnymi (bro, ko). Te i inne podobiestwa pozwoliy niektórym badaczom do utosamienia arkoskiego witowita z wschodniosowiaskim Perunem.

Rugewit / Rujewit — Pan Rugii, kolejny sowiaski bóg wojny. Tym razem przedstawiany z siedmioma gowami i mieczami (z ósmym w rku). Niektórzy badacze czyli go te z podnoci (zwizek ze sowem ruja). Moliwe, e jest to kolejna hipostaza samego Peruna. Na samej Rugii odnaleziono jeszcze wizerunki Porewita (Pan Siy Naporu) i Porenuca, które równie wykazuj podobiestwo do Gromowadnego.

Wród Sowian poabskich czczony by równie Jarowit — bóg modzieczej siy. W ródach biaoruskich jest z kolej powiadczony Jaryo — modzieczy bóg w biaej szacie przedstawiany na biaym koniu, z gow ludzk i kosami zboa w rkach. Oba te bóstwa byy czone z dwoma gównymi funkcjami: wojowaniem i strzeeniem prac rolniczych, które s przecie przylege bóstwu najwyszemu. Znane s podania o starym Jaryle ustpujcym miejsca modemu, co miao zwizek z egnaniem zimy i witaniem wiosny (zwyczaj zbliony do tych zwizanych z kultem Marzanny).

Wielo podobnych wyobrae moe mie zwizek z rozwojem religii pogaskiej, która od bogatych wierze demonologicznych zacza zmierza w kierunku henoteizmu, uznawania wielkoci wielu bóstw przy równoczesnym wywyszeniu jednego konkretnego, któr bya najczciej jedna z domniemanych hipostaz Peruna. A. Brückner by zdania, e to nie
bóstwa si zmieniaj tylko ich nazwy. Perun bez wtpienia by mnogi. Tak bardzo, e a trudno dzi wymieni wszystkie jego imiona.

Wicej informacji o Perunie tutaj.