Жеке адамныытарыны жіктелуі.

азіргі саяси ылымдарда жеке адамны ытарын жіктеуді бірнеше трі бар.Соларды ішінде ке тарааны-- барлы ытарды негативтік жне позитивтік (олданушы) етіп блу. Негативтікмаынада бостанды мемлекет тарпынан жеке адама зорлыты,шектеуді жотыын білдіреді.Бл еркіндік кімет жаынан адамды. ажетсіз рекеттерден,бостандыты бзып,брмалайтын жадайлардан сатайды.Оларды жзеге асыру мемлекетті аржы -аражатына,елді леуметтік-экономикалы дрежесіне, жадайына байланысты емес. Блар, негізінен абсолюттік,позитивтік ытарды басшылытара алатын ытар болып есептеледі.Мны,сіресе АШ ты конституциялы ытары туралы Билльден аны ааруа болады. Мысалы, оны бірінші бабында(тзетуінде)былай делінген:”Конгресс белгілі бір дінді белгілемеу немесе оан ерікті трде кіруге рсат етпеу,сз жне баспасз бостандыы немесе халыты бейбіт трде жиналып кіметке иянат етушілікті тотату жнінде коллективтік арнаулы тінішпен баруына тыйым салу туралы за абылдамауа тиіс”.Бдан біз мемлекетті “не істемеу керек” екендігін білеміз.

Позитивтік маынада ытар тадау, талау еркіндігін, е бастысы адамны з масатына жете алушылыты,жеке дамуа абілеттілігін крсете білуді білдіреді. Негативтік ытармен салыстыранда мнда мемлекетті, йымдарды,адамдарды азаматтарды айсыбір игіліктермен амтамасыз ету,белгілі рекеттерді іске асыруа ммкіндік жасауды крсетеді.Мысалы,бан леуметтік кмек крсетуге, білімге, денсаулыты орауа,лайыты тіршілік дрежесінде мір сруге ытылы жне т.б. жатады. Негативтік ыпен салыстыранда позитивтік ыты амтамасыз етіп,іске асыру иын.Себебі, біріншісінде мемлекет тарапынан ешандай іс-рекетті керегі жо.Тек ана ол табии ыа араласып, бгет жасамаса боланы.Ал позитивтік ыта, керісінше, мемлекет жоарыда крсетілген жне т.б.т ытарды іске асыру шін ыруар жмыс атаруына тура келеді. Ондай мемлекетте жеткілікті жадай, аражаты, ммкіншіліктері болуы керек.

Сонымен негативті ыта біз мемлекетті “ неістемеу керектігі” жнінде білсек, позитивтік ыта оны “не істеукеректігіне” кзіміз жетеді.Негативтік ыты жатаушылар позитивтік ыа адамдарды арасындаы “ табии” арым-атынастарды брмалау деп арайды.

Адамдарды ытары мен бостандытары р трлі болады.Орындалу , іске асырылу ортасына арай олар азаматты ( жеке дербес),саяси,экономикалы,леуметтік жне мдени ытар мен бостандытар болып блінеді.

Азаматты ыты сз еткенде оны азаматтарды ыымен араластырмааны жн. Азаматтарды ыына мемлекетті ол астындаы азаматтарды барлы ытарыны жиынтыы жатады. Азаматты ыа табии,адамнан ажыратылмайтын,негізінен, негативтік ыа жататын адамдарды ытары кіреді. Оан мір сруге,еркіндікке, жеке адамны дербес ылыы,ар-намысты жне ізгілікті аты мен атаын, адір асиетін сатауа, айыпталушыны орауа баыттаан діл, туелсіз жне ашы сота жазылан хат жне телефон арылы сйлескен сзді пиялылыына, бір жерден екінші жерге еркін барып келуіне,траты оныс тадауына, оны ішінде андай мемлекеттен болмасын біржолата кетуіне немесе келгі келгенде айтып оралу бостандыы жне т.б. ытар жатады.

Саяси ытар азаматтарды мемлекетті басаруа жне оам міріне белсенді атысуын белгілейді. Оан сайлауа жне сайлануа ыты; одатар мен ассоцияциялара, демонстрациялар мен шерулерге, жиналыстар мен жиындара, митингілер мен пикеттерге еркіндік; апарат хабарлар ы, сз, пікір, оны ішінде баспасз, радио, теледидар арылы айтылатын сз, дінге сену бостандыы жне т.б жатады.рине, бдан ауыза келгенді айта беруге болады деген ым тумайды.Е алдымен, конституциялы задылыты, оамды тртіпті сатау керек.Елді прогресті дамуы, жалпы халыты гуманистік трыдан рекет жасауы керек.

Экономикалы ыа жеке адамны ттыну заттарын,жеке меншігін, жмыс кшін, ііскерлігін, еркін пайдалана алуы жатады.Брыны Ода кезінде жеке меншікке тыйм салынып оан капиталистік системаны, бржуазиялы жолмен баюды ,анауды белгісі деп арап,дамуына жол берілмегені млім.Бл адамдарды жмыса деген ынтасын,ыылысын тсірді, жауапсыздыты туызды, материялды байлы жетіспеді, аыры, елді аздырып тоздыруа келіп сотырды.

рине жеке меншікте алай болса солай дамытып оя беруге жне болмайды. Демократиялы жолмен дамып келе жатан елдерде жеке меншік мемлекетті баылауына алынады. Мысалы, Германия, Франция, Италия,Швеция жне т.с елдерді задарында жеке меншік жалпы оамны, халыты мддесіне сйкес пайдалануы керектігі крсетіле келіп, оны аншалыты дамытуа болатындыы, яни шегі белгіленеді. Бдан жеке меншікті, жер жзі мойындаан дара адамны жеке меншікке ытыын жоа шыаруа млдем болмайды. сіресе, біз сияты брыны тотолитарлы жйені рсауынан жаа босаан шата жеке меншікті, іскерлікті дамытуды маызы те зор.

леуметтік ы рбір адама лайыты мір дегейін жне леуметтік орануды амтамасыз етуді білдіреді. Мнда птер,йге, дем алуа, денсаулыты орауа, оршаан ортаны жайлы болуына, азаматтарды артайанда, сондай-а ауырып- сыраанда жне ебек ету абілетінен айырылан жадайда материялды жаынан амтамасыз етілу ытары жатады.Ол мемлекетті рбір мтаж адамды кнелтуге керек аржымен адамшылы абыройын орауа тиіс, аарпайым ажжеттілігін анааттандыратын леуметтік амсыздандыру ын анытайды.

Мдени ы адамны рухани дамуын рбітіп, рістетуге баытталады. Оан білім алуа, мдени азыналарды круге рсат, нер мен техникалы жасампаздыа, оамны мдени міріне еркін араласуа ыы жне т.б. жатады.

Адам ыы мен бостандыыны жзеге асырылуын оны оам мен мемлекетті алдындаы міндеттерінен ажыратып арауа болмайды. Олар зара тыыз байланысты. Бл міндеттерді орындалуы жеке, оамды жне мемлекеттік мдделерді амтамасыз ету шін.

“Адам ыыны жалпыа бірдей Декларациясымен” салаытыранда жеке адамны кпшілік малдаан міндеттері жо. Дегенмен, азіргі демократиялы мемлекеттерді конституцияларында детте, мынадай міндеттер аталады: зады бзбау, баса адамдарды ытары мен бостандыын, ар-намысы мен адір-асиетін рметтеу; полициялы йарым, бйрытара баыну жне орындау; скерлк борышты теу; за жзінде белгіленген салытар мен алымдарды тлеу; , оршаан ортаны, табиатты, мдени ескерткіштерді орау жне т.т. Кейбір елдерде азаматтарды міндетті трде сайлауа атысуа тиісілігі крсетіледі. Жапония,Италия жне т.сб елдерді конституцияларында ебек ету, Италияда балаларды трбиелеу,Жапония, Уругвайда з денсаулыы жнінде ам жеп уаытында тексеріліп, емделіп отыру керектігі енгізілген.Біра ол міндеттер орындалмаса, ол шін детте адамдарды жауапкершілікке тартпайды.

1995 жылы азастан Республикасыны Конституциясы бойынша ркімні мір сруге, зіні жеке басыны бостандыы, ар-ождан бостандыына ыы бар. За мен сот алдында жртты брі те. Адамны адір- асиетіне ол сылмайды. ркімні жеке міріне,зіні жеке отбасыны пиясына ол сылмауына, абыройы мен ар- намысыны оралуына ыы бар. Сз бен шыармашылы еркіндігіне кепілдік берілді.Цензураа тыйм салынды. азастан Республикасы азаматтарыны бірлесу бостандыына ыы бар.оамды бірлестіктерді ызметі замен реттеледі.азастан мемлекеті адам ыы мен бостандыын оны ай елді азаматы екендігіне арамастан мойындайды, кепілдік береді рі орайды.

1993 жылы егеменді азастан Республикасыны тыш конституциясында негізгі міндеттерге республика азаматтары мемлекеттік нышандарды--- Елтабаны, Туды, нранды рметтеу, астер тту кіргізілген.Ондай бап азастан Республикасы жаа Конституциясында да бар. Бл ереже мемлекетті абырой, беделін ныайтуа, арттыруа баытталан жне бізді мемлекетімізді белгілерін рметтеу сезімін дамытуа сер етеді, адамдарды лтжандыа баулиды.

Республикамызды Негізгі Заын сз еткенде оан демократиялы елдерде крсетілген ытар мен бостандытарды кейбірі кірмей алан ой деген ой тууы ммкін. Шынында, ол солай да. Біра бл жерде елімізді тпелі кезеде транын, демократиялы жола жаа адам басанымызды, кп кепілдікті беруге республикамызды лі материялды жатан, я баса жатан болсын, лі шамасы келмейтінін естен шыармау керек. Келешекте олар да тлжатымыза кіретініне сенеміз.

Адам ыыны жзеге асып, орындалуы бойынша ай елді болмасын даму рісін, адамгершілік, парасаттылыын байауа болады. Ондай елді саяси, экономикалы, леуметтік дамуы жоары болма. Ол елде кертартпа, тоталитарлы тртіпке де жол беріле оймайды.азастан Республикасы Конституциясы оам мен мемлекет мірінде бізді райсысымызды ыымыз бен бостандыымызды орау шін, лайыты мір сру жолында елімізде жргізіліп жатан тбегейлі реформаларды табысты болуы шін ажетті тртіп орнатуа ммкіндік береді деп сенеміз.Ол-- бізді республикамызда р адам рметке бленеді деп болашаа зор мітпен арауымызды кепілі.

Адам ыыны іске асып, орындалуыны те зор маызы бар. Ол бойынша ай елді болмасын даму рісін, адамгершілік, парасаттылыын байауа болады. Ол арылы адам ардаталып, асаталады, мерей мртебесі ктеріледі. Ондай елді саяси , экономикалы, леуметтік дамуы да жоары болады.Ол елде кертартпа, тотолитарлы тртіпке де жол беріле оймайды.

Жалпы дние жзілік млшерде алса, адам ын орындау халытар арасында сенімді ныайтуа, адамгершілік атынастарды дамытуа, бейбітшілікті сатауа кепіл бола алады. Ол адама зіні жеке жне оамды міріні саналы жасаушысы, ішкі жне сырты саясатты толы субьектісі болуына, мемлекетті біралыпты прогресті дамуына жадай жасайды. Адам ыыны амтамасыз етілу дегейі оамны даму дрежесі мен демократиялылыы крсетіледі.